“Tərcüman”ın Azərbaycan səhifələri

(III yazı)

İsmayıl bəyin “Qafqazın sağ gözü” adlandırdığı Bakıdan Orta Asiyaya yola salınması da qarşılanması kimi ehtiramlı olmuşdu. Müəllif “Tərcüman”ın 26 sentyabr 1893-cü il tarixli 32-ci sayında Azərbaycanın baş şəhərindən ayrılmasını belə təsvir etmişdi: “Müsafirxanadan gəlmiş bir-iki dost ilə paroxoda gəldiyimdə vidalaşmaya təşrif buyuran bir xeyli mötəbaran (hörmətli şəxslər) daha paroxodun ümumi kamerasında bizi bəkləyib durduqlarını gördüm. Ta ikinci sızdırık (fit) verilib paroxod hərəkətə tədarük edənə qədər cümləmiz bərabər bulunub söhbət ilə keçirdik”.

Orta Asiya gəzisi zamanı İsmayıl bəy Daşkənddə dövrünün qabaqcıl adamları sırasında yer alan başqa bir azərbaycanlı ziyalı ilə də tanış olmuşdu. Onun barəsində səyahət qeydlərində müxtəsər məlumat verməsi zəruri saymışdı:

“Şəhri-Daşkənddə mövcud məlumatlı və məmur müsəlmanlar arasında xanədani-Qırğıziyyədən rotmistr Sultan İsfəndiyarov ilə tərcüman Zaman bəy Şıxəlibəyov cənablarını yad etmək lazımdır. Bunların hər ikisi indən nas (xalq arasında ) rəğbətli və rəğbətə şayan adamlardır. Zaman bəyəfəndi şəkilidir, istiqamətli (düz yolda olan), qayət mülayim və xoş təbiətli kişidir.

Cərxi-fələk cənablarını Qafqaziyadan götürüb Məmaliki-Osmaniyyədən, Afrikadan, Hindistandan, Kaşğardan dolaşdırıb Türküstana gətirib düşürmüşdür ki, əgər başına gələnləri və səyahətlərində gördüklərini yazıb bir risalə edərlər isə pək gözəl bir şey olacaqdır. Yazılmayıb qalır isə yazıqdır” (10 dekabr 1893, sayı 42).

Bir neçə il əvvəl İsmayıl Qaspralının naməlum həmvətənimiz haqqındakı maraq doğuran bu sətirlərinin qarşısında “Z.Ş. kimliyini araşdırmaq!!!” qeydini yazmışdım. Lakin mövzuya yenidən qayıtmadığımdan, təbii ki, unutmuşdum. Bu ilin aprelində “525-ci qəzet”də geologiya-mineorologiya elmləri doktoru, professor Zəkəriyyə Əlizadənin “Prejevalskinin borclu olduğu şəkili” araşdırmasını oxuyarkən Zaman bəyin həyatının qeyri-adiliyinə, həqiqətən də bir roman mövzusu olduğuna inandım. Amma təəssüf ki, İsmayıl Qaspralını da heyrətdə qoyan bu macəralı həyatın bir çox gizlinləri hələ də bizə bəlli deyil.

Azərbaycan mövzusu İsmayıl bəyin “Tərcüman”ın 23 dekabr 1901-ci il tarixli 47-ci sayında “Səyyah” təxəllüsü ilə çap etdirdiyi “Zaqafqaziya boyu” adlı məqaləsində də aparıcı yer tutmaqdadır. Həmin dövrdə onun Qafqazın cənub hissəsinə, xüsusən də yazıda adları çəkilən Batum, Tiflis, Şəki və Şirvana (Şamaxı) səfəri haqqında əldə hər hansı məlumat olmadığından qeydlərin əski səyahət təəssüratları əsasında yazıldığını düşünmək mümkündür. Müəllif səyahəti sırasında Qafqazın müsəlman (acar və əsasən Azərbaycan) kəndlərinin acınacaqlı vəziyyətinə diqqəti çəkərək yazmışdı: “Qafqaz köyləri ümumən cəhalət dəryasında üzüyor. Müsəlmanlar hala əski üsul ticarət və sənətlə məişət ediyorlar. Halbuki qonşuları, həmşəhrliləri bulunan yəhudilərin, ermənilərin, gürcülərin gözləri açılmış, üsuli-cədidin (yeni üsulun) xeyrini, faydasını anlamışlar. Bunlar qafil vətəndaşlarının ticarətini, sənətini, mədari-məişətlərini də yavaş-yavaş zəbt ediyorlar”.

Qafqaz canişinliyinin mərkəzi Tiflis də müsəlmanların mədəni-ictimai fəallığı, maarif sahəsindəki təşəbbüsləri ilə əyalətə hər hansı müsbət impulslar vermirdi. Əksinə, illərdən bəri həllini gözləyən çoxsaylı problemlərin üzərinə yeniləri əlavə olunurdu. Müəllif Qafqazın baş şəhərinin müsəlman (oxu: azərbaycanlı) sakinlərinin vəziyyətini belə təsvir etmişdi: “Burada xeyli ziyalı, məlumatlı müsəlmanlar vardır. Sözlərinə, təsəvvürlərinə baxılsa, insanın aldanacağı gəliyor. Halbuki ortada elmlərinin heç bir əməlləri, əsərləri yox! Tiflisə mədrəseyi-ruhaniyyə, cəmiyyəti-xeyriyyə binaları çoxdan lazımdır. Mövcud iki məktəbdən (söhbət yuxarıda xatırladılan Əli və Ömər məktəblərindən gedir – V.Q.) haqqı ilə istifadə edilmiyor. İşlər, xidmətlər həp dildə – ən böyük mərifət bu! Tiflisin halına təəssüflə bərabər buradakı hümmətli zəvatdan (şəxslərdən) iləridə yenə böyük işlər bəklənilir”.

Eyni kədərli notlar vaxtı ilə quberniya mərkəzi olmuş, islam mədəniyyətinə böyük yaradıcı simalar verən Şamaxı ilə bağlı mülahizələrdə də üstünlük təşkil edirdi. İsmayıl Qaspralı təəssüfünü gizlətmədən yazırdı: “Şirvan: Bu üləma və şüəra ocağında indi əqrazi-şeytaniyyə (şeytani qərəzlər), təəssübü-cahilanə dumanları tütüyor. Qafqazın heç bir yerində görmədiyim fəna bir adətə, həmiyyətsizliyə burada rast gəldim. Camaat iki-üç partiya olmuş. Birinin bina etdiyi, yaxud edəcəyi binayi-mərifəti o biri kökündən yıxmaq istiyor. Hətta biri məscidə gedərsə, digəri kaçıyor. Xülasə, bir hal var ki, nə müsəlmanlığa yaraşır, nə də insaniyyətə. Mədəniyyət əsəri olaraq bir üsuli-cədid məktəbləri var. Üsuli-tədrisi, təhsili pək gözəl. Lakin qədri bilinməyib camaatın əlində cocuq oyuncağı hökmündə qalmış! Bu şəhrin yalnız məktəbi deyil, işləri ümumən pərişan və şayani-təəssüfdür”. Bir neçə ildən sonra İsmayıl bəyin ürək ağrısı ilə bəhs etdiyi bu mətləblər Şirvan torpağının yetirməsi olan Sabirin satiralarında acı gülüş və öldürücü sarkazmla xatırlanacaqdı...

Qafqazın digər yerləri ilə müqayisədə Şəki haqqındakı müşahidələr nikbin və işıqlı çalarları ilə seçilməkdədir. Bu da hər şeydən öncə şəhər sakinlərinin birlik və həmrəyliyindən, çalışqanlığından, yeniliklərə maraqlı olmalarından irəli gəlirdi. Digər bölgələrlə müqayisədə tarixən mövcud olmuş müəyyən idarəçilik və inzibatçılıq ənənələrinin qorunub saxlanması da az rol oynamamışdı. “Əhalisi ümumən çalışqan, maarifə həvəslidirlər, – deyə İsmayıl bəy Şəkidən bəhs edərək yazırdı: – Yeni üsulda bir xeyli ipək zavodları, dəzgahları var. Əhli-təsənni (sünnilər – V.Q.) ilə şiələrin birlikdə üsuli-cədid məktəbləri açdıqlarını və ticarətə olan rəğbətlərini şayani-nümunə gördüm. Bərəkallah, şəkililər! Cənabi-Haqq istiqbalda mütləq mükafatınızı verəcəkdir. Mövcud 4 üsuli-cədid məktəbində xeyli şagird var. Təhsil və davamları pək gözək üsul ilə yoluna qoyulmuşdur. Həm də rusca okunuyor. Səbəb olan ərbabi-həmiyyətdən Allah razı olsun. Mövcud 9-10 mədrəsənin ancaq 2-3-ü açıqdır. Hümmətli şəkililərdən ümid edilir ki, sahibsiz, müavinətsiz qalmış mədrəsələrin islahına, təcdidinə (yenilənməsinə) çalışalar. Vücudları bir şəhir üçün əlzəm (lazımlı, zəruri) olan ziraət, sənət, ünas (qadın) məktəbləri ilə cəmiyyəti-xeyriyyə təsisi də çox geriyə buraxılmaz” (“Tərcüman”, 23 dekabr 1901-ci il)

lll

Azərbaycan mətbuatı, Tiflisdə və Bakıda nəşr olunan qəzetlər, məcmuələr, digər dövri nəşrlər “Tərcüman”ın ardıcıl diqqət yetirdiyi mövzular sırasına daxil idi. Qəzet ilk saylarından birində, “Ədəbiyyat” bölümündə Ünsizadə qardaşlarının nəşrlərini təqdim edərək yazırdı: “Dörd ildən bəri Səid Əfəndi “Ziya”yı nəşr eyləməkdədir. İl başından bəri Cəlal Əfəndi “Kəşkül” məcmuəsi nəşrinə tutundu (başladı). Gerçək çıxdığı üç numero zor (böyük), qalın kitablar deyil, amma mündəricatı türlü-türlü şayani-mütalaa əvraqdır (oxumağa dəyən əsərlərdir)”. Ardınca isə “Kəşkül”də çıxış edən Atamalıbəyov soyadlı müəllifin “Məqaleyi-hüquqiyyə” adlı yazısının qısa təhlili verilmişdi (“Tərcüman”, 8 may 1883, sayı 4).

“Kəşkül”ün 1885-ci ildə çıxan 25-ci sayında Məmməd bəy adlı ədəbiyyat həvəslisinin rus dilindən tərcüməsində Nekrasovun tipik rus həyatı üçün səciyyəvi olan şeirlərindən biri dərc edilmişdi. Moskvadakı Lazarev Şərq Dilləri İnstitutunun Saakov soyadlı müəllifi bu münasibətlə “Tərcüman” redaksiyasına məktub göndərərək bir sıra mülahizələrini bölüşmüş, ənənəvi “gül-bülbül” şeirindən rus və Qərb poeziyasına hazırlıqsız keçidin məcmuə oxucuları üçün problem yaradacağını önə sürmüşdü. İ.Qaspralı Şərq və Qərb şairləri arasındakı fərqin daha çox zamanla bağlı olduğunu və zamanla da aradan qalxacağını bildirərək Şərq ədəbiyyatına yuxarıdan baxan moskvalı şərqşünasın cavabını incə bir tərzdə vermişdi: “Cənab Saakovun sözünə bir deyəcəyimiz yox. Bəradərimiz Mehmet bəy şüərayi-şərqiyyə asarından (Şərq şairlərinin əsərlərindən) bülbül ilə sünbüldən məada (başqa) bir şeylər görməmişlər isə, nöqsan şairlərdə olmaq lazım gəlməz. Bülbül kimi söylənmək, sünbül kimi qoxlanmaq fəna hal deyil”.

Ünsizadə qardaşlarının son mətbu orqanı – “Kəşkül” məcmuəsi 1891-ci ildə nəşrini dayandırmağa məcbur qalanda İsmayıl bəy münasibətini “Təəssüf” adlı yazı ilə bildirmişdi: “Əgər təəssüfdən fayda çıxsa idi, nə qədər çox təəssüf edilsə, rəva görür idik. Çünki Tiflisdə nəşr olunan mötəbər rəfiqimiz “Kəşkül”ün daha çıxmayacağı xəbəri ən böyük təəssüflərə mücibdir (ehtiyacı var). Lakin təəssüfdən nə fayda? Bir qəzetənin tətilinə (qapanmasına) təəssüf kar edərmi? Bizcə, təəssüfdən ziyadə öfkəyə mahal görünüyor (əsəbiləşməyə gərək var) və öfkəmiz Zaqafqaziyanın məlumatlı və ziyalı islamlarınadır”. (“Tərcüman”, 5 dekabr 1891, say 42).

Müəllif vaxtı ilə “Əkinçi”yə də dəstək vermiş general D.S.Staroselskinin yardımı ilə çap olunan “Ziya” və “Kəşkül”ün qapanmasında xalqı günahlandırmırdı. Bağlandığı ərəfədə “Ziya” qəzetinin 800 nəfərə yaxın abunəçisi vardı. İ.Qaspralının fikrincə, günahın böyüyü ziyalılarda, qələm əhlində idi. Onlar Ünsizadə qardaşlarının başında cəm olmalı, redaksiyanı kifayət qədər materialla təmin etməli, Qafqazdakı yeganə və son türk nəşrinin süqutuna imkan verməməli idilər.

İsmayıl bəy Ünsizadə qardaşlarını qeyri-peşəkarlıqda suçlayanların fikirləri ilə də razılaşmırdı: “Diyorlar ki, naşir və mühərrirlər – Səid və Cəlal Əfəndilər tutduqları işin əhli degil idilər. Əgər boylə olsa dəxi “Ziya” və “Kəşkül” gibi iki qiymətli imtiyaz və nəşriyyatın qeyb edilməsi mötəbaran və xanədani-Qafqaz üçün böyük bir ləkə olacaqdır. Səid və Cəlal əfəndilər qəzetə əhli degil isələr, əhli olan bir kəs çıxıb nə üçün imtiyaz almadı? Bunlara iştirak edən, qoşulan bir əhli-hizmət nə üçün zühur etmədi?” – deyə haqlı və sərzənişli suallar verirdi.

Digər tərəfdən, xoş niyyətlə bəlkə də gücləri çatmayan ağır yükün altına girmiş qardaşların da səy və zəhmətini qiymətləndirmişdi: “Hər nasıl isə də Səid və Cəlal Əfəndilər təşəbbüsati-maarifpərvəranələrindən ötrü şayani-təşəkkürdürlər. Üçər-beşər sənə (üç-beş il) qəzetlərini davam etdirdilər. Xeyli zəhmətlər və məşəqqətlər çəkdilər”. Lakin İsmayıl bəy ən azı qəzetə sahiblik imtiyazlarını yaşatmadıqlarına görə (mövcud Rusiya qanunlarına görə bunun üçün dövri nəşrin ildə bir sayını çıxarmaq yetərli idi) Ünsizadə qardaşlarını da qınamışdı...

Milli mətbuat tariximizdə adətənə “Ziya” və “Kəşkül”dən ciddi ictimai dəyər və mündəricəyə, milli ruha malik olmayan nəşrlər kimi bəhs edilir. İsmayıl bəy isə tək Azərbaycan deyil, həm də Krım türklərinin mənəvi sərvəti saydığı həmin qəzetlə məcmuəni “iki böyük şəm və çırağımız” adlandıraraq yazısının sonunda yenə də dərin kədər və təəssüfünü dilə gətirmişdi: “Ayanc (baş qaxıncı), ayıb, bin bir təəssüf, amma nə fayda? Pək böyük və qiymətli imtiyazları qeyb etdik; iki şəmsi-maarifi (maarif günəşini) qədr edəmədik (dəyərini bilmədik), söndürdük, ayıb!”

Azərbaycan mətbuatında yaranmış uzun müddətli və məcburi fasilədən sonra 1903-cü ilin martında Tiflisdə Məhəmməd ağa Şahtaxtlının redaktəsi altında “Şərqi-rus” qəzetinin ilk sayı işıq üzü görəndə İsmayıl bəy böyük sevinc hissi ilə qarşıladığı və nikbin ümidlərlə yanaşdığı bu hadisəyə ayrıca məqalə həsr etmişdi. Baş redaktorun qələmindən çıxan “Tiflisdə yeni qəzetə” adlı həmin yazı “Tərcüman”ın 19 aprel 1903-cü il tarixli 15-ci sayında yer almışdı.

“Türki-Azərbaycan şivəsində mart 30-dan etibarən Tiflisdə nəşr olunmağa başlamış “Şərqi-rus” qəzetəsinin bir-iki nüsxəsini görüb nəsrur olduq, – deyə İsmayıl yazırdı. – Kafkasya üçün bir qazete lazım olduğu çoxdan bəri hiss olunuyor idi. Buna binaən rüxsət və imtiyaz almaq üçün bir neçə mərtəbə təşəbbüs edilmiş isə də müsaidə edilməmiş idi. Bu dəfə bu işi Məhəmməd ağa başlayıb imtiyaz almaya nail oldu”.

Hələlik yeni nəşrin məqsəd və qayəsi tam bəlli olmasa da, “Tərcüman” Şahtaxtlının qəzetinin timsalında çoxillik mübarizəsində silahdaş və müttəfiqini görürdü: “Təbrik edəriz, müvəffəqiyyət təmənni edəriz! İyirmi sənədən bəri “Tərcüman” yalnız çalışıyor idi. Şimdi arkadaş zühur etdi. Ümid edəriz ki, məsləkdə başqa olmaz. Yalnızlığımız bizə çox ağır gəliyor idi. İş çox, məsələ çox! Qələm bir idi, iki oldu”. Tiflisdə meydana çıxan nəşrin Qafqazla Rusiya, Şərqlə Avropa arasında körpüyə çevrilmək vədi də İsmayıl bəyi xeyli məmnun etmişdi.

Eyni zamanda o, Azərbaycan ziyalılarının üzdə olan nümayəndələrindən biri kimi Məhəmməd ağa Şahtaxtinskini müəyyən qədər tanıyırdı. Həmkarının ziddiyyətli xarakterinə, özünütəbliğə can atmasına bələd idi. “Şərqi-rus”un ilk sayında baş redaktorun öz əlifba layihəsini təqdim etməsi, hətta materialların bir hissəsini bu əlifba ilə verilməsi də, İsmayıl bəyin fikrincə, qəzeti öz həqiqi məramından, xalq dərdlərinin tərcümanına çevrilməkdən uzaqlaşdıran lüzumsuz təbliğat üsullarından biri idi. Çünki qəzetin verdiyi imkanlar sayəsində hər şeydən öncə günün aktual məsələləri, türk-islam dünyasının təxirəsalınmaz problemləri diqqət mərkəzinə çəkilməli idi. Əlifba məsələsi vacib olsa da, hələlik gözləyə bilərdi.

Əlifba islahatından məqsəd onun asanlaşdırılması idi. M.Şahtaxtlı isə Birinci Pyotr dövrünün “mülki” və “dini əlifba” prinsipinə qayıdır, həmvətənlərinin dünyəvi təhsil üçün öz icadı olan mükəmməllikdən uzaq əlifbadan, dini kitablar üçün isə ərəb əlifbasından istifadəsini məqsədəuyğun sayırdı. Beləliklə, “Tərcüman” naşirinin də dəqiq müşahidə etdiyi kimi, dünənə qədər bir əlifba ilə oxuyub-yazmaq öyrənə bilməyən kütlə indi savadlı olmaq üçün iki əlifbanı mənimsəməli idi. ”Əgər Kafkasiya müsəlmanlarının təhsili-maarifi və tərəqqiyi-mədəniyyəti üçün mücərrəd ərəbidən başqa bir əlifba lazım isə, icad etməyə hacət yoxdur – rus əlifbası hazır duruyor” – deyə İsmayıl bəy ərəb əlifbasından imtinanın əslində çarizmin ruslaşdırma siyasətinə yol açacağını da ehtiyatlı şəkildə opponentinin diqqətinə çatdırırdı.

“Şərqi-rus” və M.Şahtaxtlı ilə əlifba mövzusunda polemika “Tərcüman”ın 11 avqust 1903-cü il tarixli 31-ci sayında dərc olunan “Mizan və mülahizə” adlı iri həcmli məqalədə də davam etdirilmişdi. Ümumiyyətlə, İ.Qaspralı ərəb əlifbasının islahı, yaxud dəyişdirilməsi məsələsinə rəğbətlə yanaşmırdı. O, türk xalqlarının min ildən bəri istifadə etdikləri və müəyyən dərəcədə özününküləşdirdikləri əlifbanı savadlanma yolunda əsas maneə saymırdı. Bu baxımdan tiflisli həmkarının “Bədbəxtliyimizə səbəb əlifbamızdır. Əlifbamızı təbdil (dəyişdirmək) lazım” fikrini ciddi qəbul etməyərək yazırdı: “Krım və Azərbaycan və Türküstan müsəlmanları arasında yüzdə on adam oxuyub yazmaq bilirsə, Volqa və Qazan dairəsi müsəlmanları arasında yüzdə altmış mütləq bulunuyor (pravoslov əhali ilə müqayisədə Volqaboyu tatarları içərisində maarifin və məktəb şəbəkəsinin daha geniş yayılmasını Lenin də özünün “İmperializm kapitalizmin ən yüksək inkişaf mərhələsidir” əsərində etiraf etmişdi – V.Q.). Əlifbamız bir, təvafüt nədən? Fikr edilsin”.

M.F.Axundzadənin ərəb əlifbasına qarşı çoxillik mübarizəsindən İsmayıl bəyin xəbərdar olması barədə səhih məlumat yoxdur. Lakin adını çəkdiyim yazıdakı “Bilməm nədən, Tiflisin havasındanmı, suyundanmı, əlifba məsələsi həp Tiflisdə zühur ediyor”- sözləri belə bir tanışlıq haqqında düşünməyə əsas verir. Ona görə də Şahtaxtlıya ünvanlanan iradları həm də Mirzə Fətəli ilə polemika saymaq olar. İsmayıl bəy “Bizim azərbaycanlı radikallar Kafkasiyada məktəblərin təksirinə (artmasına), proqramlarının islahına diqqət etmiş olsa idilər, maarifi-milliyyətimiz daha karlı (uğurlu) olardı” – deyə əlifbanı savadsızlığın başlıca səbəbi sayanların fikri ilə razılaşmırdı: “Əlifba güclüyü (çətinliyi) bir səbəb isə 99 səbəb daha vardır. Bunları Məhəmməd ağa Şahtaxtinski bilsə gərək! Ağır xətli ərəblərin övrətləri belə oxuyub, yazıb, divanlar tərtib etdikləri vaxt yüngül, asan xətli Avropada hökmdarlar belə isimlərini yazmayı bilmiyorlar idi. Nədən? Müsəlmanlarda məktəb və tədrisi-ümumi vardı!” İsmayıl bəyin fikrincə, Osmanlı sultanları vaxtlarını çərkəz qızlarına deyil, ölkədə islahatlar aparılmasına, geniş və müasir maarif şəbəkəsinin qurulmasına sərf etsəydilər, çağdaş Türkiyənin mədəni siması tamamilə fərqli ola bilərdi.

1906-cı ildə, “Həyat” qəzetinin bir yaşı tamam olanda redaksiyanın, daha dəqiq desəm, Ə.Topçubaşov və Ə.Hüseynzadənin təşəbbüsü ilə nəşrin bir illik sayları cildlənərək ayrıca ithaf məktubu ilə Bağçasaraya, İsmayıl Qaspralıya göndərilmişdi. (Milli mətbuatımızın banisi, xəstəliklərlə çarpışaraq həyatının son ilini yaşayan Həsən bəy Zərdabiyə də belə diqqət göstərilmişdimi? Təəssüf ki, bu suala müsbət cavab vermək üçün əlimizdə hər hansı tutalqa yoxdur...O biri tərəfdən, fikrimcə, mətləb aydındır. Öz vətənində peyğəmbər olmaq mümkün deyil!)

Türk mətbuatının ağsaqqalı kimi şəxsinə göstərilən diqqətdən mütəəssir olmuş İsmayıl bəy “Tərcüman”ın 1906-cı il 15 mart tarixli 26-cı sayında “Açıq məktub” vasitəsi ilə qəzet redaksiyasına, qələm dostlarına səmimi təşəkkürünü aşağıdakı sözlərlə bildirmişdi: “Rəfiqi-möhtərəm “Həyat”. “Həyat”ın bir sənəlik nüsxələrini cəm edərək altın, qızıl yazı ilə nami-acizanəmə cildlədib və bu da az olur kibi, məxsus bir bet (qeyd, məktub) daha qoşub yenə qızıl, altın boya ilə “təqdimnamə” əlavə və dərc edib göndərmisən. Çox yaşa, qardaşım, çox yaşa! Lakin mən bu qədər rəğbətə kəndimi layiq görmədiyimdən, böylə bir hədiyyə almağa, doğrusunu söyləyim, zərrə qədər ümidim yox idi”.

İsmayıl bəy vaxt məhdudluğu ucbatından “Həyat” qəzetinə “beş-on sətir yazı” verə bilməsə də, son 15-20 il ərzində Qafqazda türk-müsəlman mətbuatının meydana çıxması, ayaqda durması üçün daim duaçı olduğunu, Azərbaycanın vətənpərvər, millətsevər ziyalılarının səy və zəhmətləri sayəsində bu duaları müstəcəb etdiklərini vurğulayırdı: “Fəqət, quru duaçılıqdan irəliyə həm varmadığım məlumdur. Şükür Xudaya, maşallah zamana! İyirmi sənəlik bir həsrətimə qarşı “Həyat” görüldü, “İrşad” eşidildi! Ümidvaram ki, “Həyat” “İrşad”a və “İrşad” da “Həyat”a xadim olub məmatı (yoxluğu, sıradan çaxmanı) ta Qaf dağına qədər götürəcəkdir”. Bu sətirlər onun öz qəzetçilik idealının həqiqi təcəssümünü Əli bəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağayevin nəşrlərində gördüyünü söyləməyə əsas verir.

İnsanların bir-biri ilə məsafə, din və dil vasitəsi ilə ayrıldığını diqqətə çatdıran İsmayıl bəy “bundan 25 sənə müqəddəm əhvali-milliyyəmizi mülahizə edərək zəif başım ilə dərdlərimizə dərman izlədikdə dinimiz bir isə də, məsafə ilə dilsizlik bizi təfriq ediyor” qənaətinə gəldiyini, həmin dövrdən keçən müddət ərzində meydanda tək çarpışan “Tərcüman”ın bu zərurətdən yarandığını bildirir, “25 sənədən bəri bu məslək üçün arkadaş bəkliyor idim. Bunun üçün “Həyat”ın vücudu mənə böyük təsəlli oldu”- deyə sevincini həmkarları ilə bölüşürdü.

Türk mətbuatının veteranı mövqeyindən çıxış edən İsmayıl bəy mətbuatın ümdə vəzifələri, qələm əhlinin müqəddəs missiyası ilə bağlı fikirlərini də “Açıq məktub”da ifadə etmişdi: “Əziz qardaşım, mənə “Həyat”ın hamisi demişsin. Gözəl, amma bu sözün təfsirə hacətdir (izaha ehtiyacı var). “Həyat”ın hamiyi-həqiqisi millətdir. Mən yalnız onun tərcümanıyım. Millət sənə daim hami olur, fəqət, yeganə şərtini unutma: hər nə yazacaq isən qələmi üç qəpiklik qara mürəkkəbə batırma, ürəyinə batırıb qanın ilə yazı yaz, sözün ötər (keçərli olar), vicdanlara yetər, amma əks halda bisəmər qalır, keçər, gedər” . Etiraf etmək lazımdır ki, bu sözlərdə təkcə XX əsrin əvvələri deyil, bizim günlərin qəzetçiliyinin də kredosu əks olunmuşdur.

“Tərcüman”ı daimi düşündürən əsas mövzulardan biri, heç şübhəsiz, dil məsələsi idi. İsmayıl bəy Azərbaycan türkcəsinin fars, tatar dilinin (Krım və Volqaboyu) rus təsirindən qorunmasına, tədricən bir-biri ilə yaxınlaşaraq ortaq türkcəyə çevrilməsinə böyük önəm verirdi. Bu baxımdan Azərbaycandakı qələm sahiblərinin fəaliyyətini xüsusən yüksək qiymətləndirirdi: “Kafkasyada lisan-farsi hökm ediyordu. Azərbaycan türkcəsi ilə yazı yazmaq ayıb idi. Lakin kafkasiyalılar farsiyi tərk ilə ana dilinə baş vurub az zamanda baba-ata dili olan lisani-ədəbiyə (ədəbi dilə) xadim və malik oldular”(“Tərcüman”, 9 dekabr 1911-ci il, sayı 50).

Bir tərəfdən ortaq türkcə uğrunda mübarizədəki bəzi ifratçılıq meylləri, o biri tərəfdən isə qurucusu olduğu qəzetin türk dünyasının fikri həyatındakı roluna aludəçilik bəzi hallarda İsmayıl bəyi qeyri-ardıcıl, ziddiyyətli mülahizələrə, mübahisəli nəticə və qənaətlərə gətirib çıxarırdı. Məsələn, aşağıdakı nümunədə olduğu kimi: “Bundan 35 sənə müqəddəm işbu “Tərcüman” təsəvvürat aləmində bulunduğu (xəyalda yaşadığı) vakıt tatar, Azərbaycan, Cağatay millətlərinin lisani-ədəbiləri eşidilmiyor, asari-ədəbiyyələri görülmüyor və bəzi xalq şairlərindən məada ədibləri bulunmuyor idi. Üç millət avam dilinə bağlı və bir millət də uydurma şivə ilə məhdud bulunuyor idi. (“Tərcüman”, 30 iyun 1913-cü il, say 169).

Əgər söhbət 1870-ci illərin sonundan və Azərbaycan türklərinin mədəni həyatından gedirsə, həmin vaxt artıq ilk cığır açmış “Əkinçi”nin qəzetçilik təcrübəsi ortada idi. M.F.Axundzadə dünya ədəbiyyatı tarixinə “ilk müsəlman dram yazarı” kimi daxil olmuşdu. Paris, London, Berlin kimi şərqşünaslıq məktəblərində onun komediyalarının dili Azərbaycan türkcəsinin canlı nümunələri kimi öyrənilirdi. Və təbii ki, bu heç halda “avam dili” deyildi. Yarım əsr sonra Mirzə Cəlilin dəqiq ifadə etdiyi kimi, “türkün açıq ana dili” idi.

XX yüzilliyin əvvəllərindəki Azərbaycan mətbuatının mürəkkəb, nisbətən çətin anlaşılan yazı tərzini “avam dilindən” ortaq türkcəyə doğru hərəkət və irəliləyiş sayması da, fikrimcə, İsmayıl bəyin yanlışlıqlarından idi. “Tərcüman”ın 4 sentyabr 1913-cü il tarixli 170-ci sayında Bakıda çıxan “İqbal” qəzetinin redaktoruna xitabən dərc etdirdiyi “Dil ətrafında” adlı polemik qeydlərində o, yazırdı: “30-35 sənədən bəri Qazan və Azərbaycan şivələrinin təbəddül və tərəqqisinə (dəyişmə və inkişafına) ətraflıca diqqət buyurulsa, 30 sənə müqəddəm yazılmış şeyləri, məsələn, Kafkasiyada Mirzə Fətəlinin və Həsən bəy Məlikovun lisanlarını “Həyat”, “İrşad” və bü günkü “İqbal” lisanları ilə yan-yana gətirib baxarsa, “Tərcüman”ın xoş xəyal aləmində dolanmadığını təslim etsə, gərəkdir”. Yəni qəzetin dil birliyi uğrunda apardığı mübarizə öz səmərəsini vermişdi. Əslində isə, mənzərə İsmayıl bəyin düşündüyündən tam fərqli idi. Mirzə Fətəli və Həsən bəyin dili “Həyat”, yaxud “İrşad” müəlliflərinin bir çoxunun dilindən daha aydın, daha anlaşıqlı görünürdü.

Ortaq türkcə ilə bağlı mülahizələr haqlı olaraq ortaya bir sıra suallar çıxarır, mübahisələr doğururdu. Yeganə mətbu orqan kimi yalnız “Tərcüman”ın meydanda olduğu dövrdə bəlkə də bu qəzetin dilini gələcək müştərək türkcənin nüvəsi, modeli kimi təqdim etmək mümkün idi. Lakin 1905-ci ildən sonra Rusiya türkləri arasında çoxsaylı dövrü nəşrlərin meydana çıxması, nəşriyyat və mətbəələrin, milli məktəblərin qurulması, milli şüurun inkişaf etməsi əslində, xoş bir niyyətdən yaranan ortaq türkcənin həyata keçməsini asanlaşdırmaq əvəzinə daha da çətinləşdirmişdi.

İsmayıl bəyin türk dünyası qarşısındakı xidmətlərinin miqyasına və şəxsi nüfuzuna baxmayaraq Bakıda onun dedklərinin və yazdıqlarının hamısı “Quran ayəsi” kimi qəbul olunmurdu. Xüsusən də əsrlər boyu formalaşmış milli dillərdən (hətta bunlar vahid türk dilinin ləhcəsi olsa belə!) imtina hesabına ortaq türkcə yaradılması fikri əksəriyyət tərəfindən yaxına buraxılmırdı. İnsafən, İ.Qaspralı özü də bu polemik qarşıdurmalara dözümlü yanaşır, hətta bir sıra hallarda “Tərcüman” səhifələrində opponentlərinin fikirlərinə geniş yer ayırırdı.

Məsələn, “İqbal” qəzetində və “Molla Nəsrəddin” jurnalında yazılarını Türk ibn Yafəs Əfəndi təxəllüsü ilə çap etdirən azərbaycanlı müəllif Məmmədəmin Əfəndizadə ortaq türk dili məsələsində İsmayıl bəyin fikirləri ilə razılaşmayaraq kəskin bir tərzdə yazırdı: “Möhtərəm “Tərcüman” qəzetəsi kimi ortalıqda on milyonlar qədər mövcud olan bir kütləni, bütün ədəbiyyatı, lisanı, həyatı və tarixi ilə bərabər inkara yeltənərək (təşəbbüs edərək) “Tatar dili yoxdur!”- (əslində İsmayıl bəy “tatar dili” dedikdə rusların Azərbaycan türkcəsinə verdikləri qondarma adı deyil, Volqaboyu və Sibir tatarlarının dilini nəzərdə tuturdu – V.Q.) deyə azərbaycanlılari də inkar etmək günəşə qarşı korluq ibraz eyləməkdir. Türk millətinin başlıca bu gün dörd-beş şöbəsi bütün həyatı ilə, ədəbiyyata, mədəniyyətə doğru çırpınışları ilə və sair hərəkəti ilə kəndi mövcudiyyətindən xəbər veriyor. Bunlar Osmanlı, Azərbaycan, Çağatay (Türküstan), Qırğız (qazax mənasında işlədilmişdir – V.Q.), Qazan şivələrində söylənən şöbələrdir (“İqbal, 1913-cü il, say 23).

Müəllif müxtəlif türk dillərinin mövcudluğunun türk birliyinə xələl gətirmədiyini, türklük duyğusunu əksiltmədiyini, əksinə, bu rəngarəngliyin özünün bir çoxçalarlılıq və zənginlik simvolu olmasına diqqəti çəkərək yazırdı: “Bunların böylə ləhcəyi-lisaniyyələrinin başqa türlü olması və başqa dürlü namlar ilə tanınması kəndilərinin ən əsl Türk irqinə mənsub olduqlarına münafi və müxalif olamaz və hər birinin kəndi ləhcələrində ədəbi dil vücuda gətirmələri də türk dilinə bir nöqsan verəməz; biləks, onun daha da genişlənməsinə hizmət edər. Bu gün rus, polyak, bulqar, serb, Qaradağ qövmləri və ədəbi dilləri kimi. Bunların dil və ədəbiyyatları və milli adları başqa başqa olması hər birinin slav irqindən olmasına münafi deyildi”.

“Tərcüman”ın müzakirə predmetinə çevirdiyi dildə birlik və ortaq tükcə ideyası nəticə etibarı ilə hədəfinə çatmasa da, türk xalqlarının maarif xadimləri və yaradıcı ziyalıları arasında öz dillərinə və milli mədəniyyətlərinə olan marağı əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdı. Əslində bu özü də yaxşı bir nəticə idi.

Azərbaycan mətbuatı ilə bağlı İsmayıl Qaspralının qələmindən çıxan son yazı türk dünyasının ən populyar məcmuələrindən birinə – “Molla Nəsrəddinə” həsr olunmuşdu. “Molla Nəsrəddin” adlı həmin məqalə “Tərcüman”ın 5 yanvar 1914-cü il tarixli 4-cü sayında dərc edilmişdi. Burada məcmuədən götürülən və Krım müsəlmanlarının həyatı üçün də səciyyəvi olan üç karikatura da verilmişdi. Həm də bu, Cəlil Məmmədquluzadənin nəşrinə ilk müraciət deyildi.

“İsmindən də anlaşıldığı üzərə “Molla Nəsrəddin” lətifə edər, lakin lətifəsi arxasında acı bir həqiqət gizlidir, – deyə İsmayıl bəy çox sadə və anlaşıqlı tərzdə jurnalın qayəsini, məqsədini “Tərcüman” oxucuları üçün açıqlamışdı: – Gülər, lakin gülgüsü zəm və istehza və yaxud düşmən gülgüsü deyildir, gülə-gülə verilən nəsihətdir. Əhval və adətlərimizi ara-sıra iynələr, biz gibi sana, bana sancılır. Bəlkə bir az incidir, lakin incitsə belə məqsəd xeyir və irşaddır, nəticəsi şifaya varır. Çibanı dəlib içindəki cərahatı (irini) axıdan təbib neştəri nə isə, gülgü jurnalının həcvləri də tamamən şudur: bir məhəlli (yeri) bir az incidir, lakin bu daha ziyadə ağrıya səbəbiyyət verəcək olan ağu və şəhərdən orasını təmizlər”.

Müəllif “Molla Nəsrəddin”in rəsmləri üzərində geniş dayanır, xüsusilə qadın haqlarından söz açan rəsmləri “yazılarsa, yüz səhifəlik risalə olacaq bir bəhs” kimi dəyərləndirirdi. Məqalə həm də müəyyən dərəcədə reklam xarakteri daşıyırdı. Burada jurnala abunə şərtləri barəsində də bilgi verilmişdi.

Ayrı-ayrı vaxtlarda “Tərcüman” Azərbaycanın tanınmış şair və ədiblərindən Seyid Əzim Şirvaninin, Sultan Məcid Qənizadənin, Nəriman Nərimanovun, gənc Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin əsərlərinin nəşri haqda oxucularını məlumatlandıraraq bu kitabların Krım türkləri arasında da yayılmasına çalışmışdı.

Burada qeyd etdiyimiz və üzərində ətraflı dayanmağa imkan olmayan çoxsaylı nümunələrdən də göründüyü kimi, Azərbaycan mövzusu ilk növbədə İsmayıl bəyin səyi və çoxcəhətli əlaqələri nəticəsində daim “Tərcüman”ın diqqət mərkəzində dayanmışdı. Çox ehtimal ki, qəzet səhifələrinə çıxarılanlar onun Azərbaycanla, xüsusən də aralarında dostları olan yaradıcı ziyalılarımızla bağlı demək və yazmaq istədiklərinin az bir qismi idi. Qaspralı yaradıcılığının tanınmış tədqiqatçısı Yavuz Akpinarın da qeyd etdiyi kimi, İsmayıl bəyin “bəzi əndişələr üzündən bu konuda susqun qaldığı düşünülə bilir”. Həmin “əndişələr” isə çox ehtimal ki, çarizmin imperiyanın türk-müsəlman aydınlarına qarşı mübarizədə sıx-sıx yararlandığı pantürkizm və panislamizm ittihamları ilə bağlı idi. İsmayıl bəy həm öz nəşrini, həm də dostlarını təhlükədə qoymamaq üçün bəzən susmağa üstünlük verirdi.

Rusiya imperiyasındakı türk xalqlarını bir araya gətirmək, onları ortaq dil, fikir və əməldə birləşdirmək, XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bu xalqların öncül nümayəndələrindən birinə çevrilən Azərbaycan türklərinin səy və uğurlarını, istək və mübarizəsini ortaya qoymaq baxımından İsmayıl Qaspralı “Tərcüman” vasitəsi ilə həqiqətən də böyük iş görmüşdü. Türkçülük hərəkatının ilk tarixçisi Yusif Akçuranın dəqiq müşahidə etdiyi kimi, “Türklərin hənuz yaşayan bir türk xaqanlığı paytaxtından bəkləməkdə daha haqlı olduqları bir xidməti ölmüş bir xanlığın fəqir mərkəzi Bağçasaray əlindən gələn qədər ifaya çalışmışdı”.

P.S 2011-ci ildə “Central Euroasian Research Series” (“Mərkəzi Avrasiya Araşdırmaları Seriyası”) xətti ilə Tokioda Özbəkistan Milli Universitetinin əməkdaşı Zeynalabdin Əbdürrəşidovun “Tərcüman” qəzetində Türküstanla bağlı materialların annotasiyalı biblioqrafiyası (1883-1917)” kitabı çap olunmuşdur. Qəzetin 34 illik komplektlərini saybasay araşdıran müəllif 233 səhifəlik bu kitabda Türküstan, onun tarixi, mədəniyyəti, iqtisadiyyatı, digər ölkələrlə əlaqələri və s. haqqındakı bütün məqalə və məlumatların izahını verməyə çalışmış və həqiqətən də bu istiqamətdəki fəaliyyətin üzərinə işıq salmışdır. (Doğrudur, biblioqrafiyaya yazdığı müqəddimədə Z.Əbdürrəşidov “Əkinçi”dən və böyük Həsən bəy Zərdabidən xəbərsizliyini nümayiş etdirərək 1879-cu ildə nəşrə başlayan “Ziyayi-Qafqaziyyə” qəzetinin Rusiya müsəlmanlarının ilk mətbu orqanı olması, həqiqi qəzetçilik anlamında isə Rusiyadakı türk mətbuatının binasının İsmayıl Qaspralı tərəfindən qoyulması kimi ciddi yanlışlıqlara yer vermişdir. (Fikrimcə, bu yanlış iddianı irəli sürərkən müəllif ən azı İ.Qaspralının Rusiyadakı türk mətbuatının banisi kimi Həsən bəy Zərdabidən söz açaraq onu özünə ustad saymasını, “mərhum şeyximiz”- deyə yad etməsini unutmamalı idi!). “Tərcüman”da Qafqaz və Azərbaycanla bağlı belə bir annotasiyalı biblioqrafiyaya da ciddi ehtiyac vardır.

Avqust-sentyabr, 2014. Budapeşt

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2014.- 27 sentyab.-S.14-15;23.