M.Ə.Rəsulzadə Atatürk haqqında

Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurucularından biri, görkəmli fikir adamı, siyasi xadim və publisist Məmməd Əmin Rəsulzadənin doğumunun 130 illiyinin qeyd olunduğu bu günlərdə onun indiyə qədər tədqiqatçıların diqqətindən kənarda qalan diqqətəlayiq siyasi publisistika nümunələrindən birini “525-ci qəzet”in oxucularına təqdim etmək istəyirəm.

Polşada siyasi mühacir kimi yaşadığı illərdə Məmməd Əmin bu ölkədə çıxan mühacir nəşrlərində, eləcə də polyak mətbuatında Azərbaycan, rus və polyak dillərində aktual mövzulu, kəskin problemlərə toxunan polemika ruhlu onlarla məqalə dərc etdirmişdi. Həmin yazıların bir qismi ilk dəfə Polşa arxivlərindən və mətbuatından bu sətirlərin müəllifi tərəfindən toplanaraq “Azərbaycan siyasi mühacirətinin irsindən” (rus dilində, Varşava, 2010-cu il) kitabında elmi ictimaiyyətə təqdim olunmuşdu.

Rus dilində çap olunan “Kamal Atatürkün vəfatı münasibəti ilə” məqaləsi adından da göründüyü kimi, Türkiyə milli-azadlıq hərəkatının lideri, Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu Atatürkün vəfatı günlərdə – 1938-ci ilin noyabrında qələmə alınmış və Qafqaz Dağlıları Xalq Partiyasının Varşavada çıxan mətbu orqanının – “Şimali Kafkasya – Severnıy Kavkaz” məcmuəsinin son saylarından birində dərc edilmişdi. Bu jurnalda azərbaycanlı mühacirlərin məqalələri bir qayda olaraq iki dildə – Azərbaycan və rus dillərində verilirdi. Çox güman ki, yazının çapından az sonra jurnalın nəşrini dayandırması onun orijinalının (Məmməd Əmin mühacirət dövründəki bəzi məqalələrini rus dilində yazdığından bu variant da istisna edilməməlidir) yaxud tərcüməsinin işıq üzü görməsinə imkan verməmişdi.

Azərbaycan siyasi mühacirətinin lideri yalnız Türkiyənin deyil, bütün türk dünyasının üzləşdiyi böyük itkiyə laqeyd qala bilməmişdi. Atatürkün xatirəsinə sonuncu ehtiramı göstərməyi, onun çağdaş Türkiyə üçün gördüyü cahanşümul işləri bir daha xatırlamağı və xatırlatmağı özünə borc saymışdı. Yazı həm də beyni sovet ideologiyası ilə zəhərlənməmiş, fikirlərini açıq və sərbəst ifadə etmək imkanına malik olan Azərbaycan vətənpərvərinin həqiqi və səmimi duyğularının ifadəsi idi. Başqa sözlə desək, Məmməd Əmin tək özünün, yaxud siyasi mühacirlərin adından deyil, Vətəninin adından danışırdı.

Obıvatel nöqteyi-nəzərindən M.Ə.Rəsulzadənin Atatürk haqqında bu qədər isti sözlər deməsi, onun yeni Türkiyə tarixindəki yerini və rolunu son dərəcə yüksək qiymətləndirməsi, hətta şəxsiyyəti və dövlətçilik fəaliyyəti qarşısında müəyyən pərəstiş hissini gizlətməməsi qəribə görünə bilər. Çünki Atatürk Məmməd Əminə sıcaq münasibəti ilə seçilməmişdi. Əslində, “uman yerdən küsərlər” prinsipi ilə hər şeylərini – uğrunda savaş açdıqları istiqlalı, Vətəni, ailələrini, mübarizə dostlarının çoxunu itirmiş azərbaycanlı mühacirlərin yeni Türkiyə liderindən inciməyə müəyyən əsasları vardı...

Çünki 1933-cü ildə, Türkiyə Cümhuriyyətinin 10 illik yubileyi münasibəti ilə Ankaraya gələn sovet marşalları S.M.Budyonnı və K.E.Voroşilov Stalininin bu ölkədən aparılan antisovet təbliğatının qarşılıqlı əlaqələrə zərbə vurması haqqında mesajını Atatürkə çatdırdıqdan sonra Məmməd Əmin Rəsulzadə başda olmaqla azərbaycanlı siyasi mühacirlərin əksəriyyəti Türkiyədən çıxarılmış, Avropa ölkələrinə, ilk növbədə Polşaya sığınmaq məcburiyyəti qarşısında qalmışdılar. Azərbaycanla birlikdə özlərinə tarixi Vətən saydıqları Türkiyəni itirmək onlar üçün asan olmamışdı.

Lakin Məmməd Əmin Atatürkü bəlkə də daxilən məmnun qalmadığı belə bir addım atmağa vadar edən səbəblərdən xəbərsiz deyildi. Digər tərəfdən, o, şəxsi incikliklərinin, yaxud kiçik intiqamlarının əsirinə çevrilsəydi, heç zaman Azərbaycanın siyasi tarixində indi qazanmış olduğu yüksəkliyə ucala bilməzdi. Məmməd Əmin sovet əsarəti altına düşmüş türk xalqlarının nümunə götürəcəyi model, arxalanacağı güc mərkəzi kimi Atatürkün qurduğu yeni, çağdaş, dünyəvi Türkiyənin əhəmiyyətini yaxşı anlayırdı. Ona görə də şəxsi taleyində yaşadığı ağrı-acıları bir tərəfə buraxaraq yeni Türkiyənin və onun qurucusunun atəşin tərəfdarı və tərənnümçüsü kimi çıxış edirdi.

Atatürkün qısa müddətdə həyata keçirdiyi olduqca mühüm islahatlar içərisində Məmməd Əminin diqqətini ən çox cəlb edən türk liderin öz ölkəsində qanunçuluğun və demokratiyanın əsaslarını qoyması idi. Məhz həmin inqilabi dəyişikliklərin nəticəsində Qazinin ölümü ölkədə heç bir daxili çəkişmə və hakimiyyət didişməsi yaratmamışdı. Hər şey Ana Yasanın – Konstitusiyanın tələbləri əsasında sivil qaydada həyata keçirilmişdi.

Məmməd Əmin Türkiyəyə Atatürkün vəfatından təxminən on il sonra qayıtmışdı. 1950-ci ildə ölkə həyatında bərqərar olan həqiqi çoxpartiyalılığı, Azərbaycan Cümhuriyyətinin seçdiyi idarəçilik üsulunun – parlamentarizmin Türkiyədə qələbəsini görmüşdü. Münasibətlərin necə dəyişdiyinin, əski bütlərin necə qırıldığının şahidi olmuşdu. Amma heç zaman Atatürkü və Atatürk irsini təftişçiliyə qalxmamış, onun ölümünün isti izi ilə yazdığı sözlərə, fikirlərə həyatının sonuna qədər sadiq qalmışdı.

Budapeşt, 15 yanvar 2014.

Məmməd Əmin Rəsulzadə

Vilayət Quliyev

525-ci qəzet.- 2014.- 25 yanvar.- S.14.