Sözə təmənnasız xidmət

Həsən Quliyevin 80 illiyinə ithaf olunur

Bu yaxında biz çox yaxşı insanla vidalaşdıq. Səhhətindəki nasazlığı, ürəyinin xəstə olduğunu bilirdim, bununla belə onun ölüm xəbəri mənim üçün gözlənilməz oldu. Özünü bütünlüklə işə həsr etmişdi, yeni planları vardı, müxtəlif kitablar və məqalələr üzərində çalışırdı. Amma heyf ki...

Filologiya elmləri doktoru, professor Həsən Məmməd oğlu Quliyev sözə təmənnasız xidmət edən şəxs, Azərbaycan tarixindəki “ağ ləkələr”in yorulmaz tədqiqatçısı, istedadlı nasir və ədəbiyyatşünas idi. O, bir də, Azərbaycanda müasir ədəbi prosesin, daha doğrusu onun rusdilli istiqamətinin təşkilatçılarından idi. Amma bu haqda bir qədər sonra...

Keçən əsrin 70-80-ci illərində Quliyev bütün SSRİ miqyasında Azərbaycan nəsrinin formalaşması və inkişafı mərhələlərini araşdıran ədəbiyyatşünas-alim kimi ad qazanıb. Onun bu mövzuda bir sıra sanballı monoqrafiyaları, həmçinin Rusiya mətbuatında da dərc olunmuş çoxlu məqalələri çıxmışdır.

90-cı illərdə Həsən müəllimin ədəbi axtarışlarının əhatəsi genişlənir, o, kinopovest janrına müraciət edir, ssenarilər, pyeslər, publisistik oçerklər yazır. Lakin ən diqqət çəkən odur ki, Həsən Quliyev Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ münaqişəsi mövzusuna, daha doğrusu onun yaranması və başlama səbəblərinə ilk müraciət edənlərdəndir və o, “Diplomatın ölümü və ya Qarabağda münaqişənin köklərinə dair” gözəl tarixi-sənədli əsər ortaya qoyur (Bakı,1995-ci il). Bu kitabda, eləcə də “Tamadanın sağlığına və ya Qarabağnamə” (Bakı, 2004-cü il) romanında Həsən Quliyev XIX əsrin əvvəllərində ermənilərin Zaqafqaziyaya köçürülməsi tarixi mənzərəsini, həmçinin Rusiya diplomatı, böyük rus yazıçısı Aleksandr Qriboyedovun dramatik taleyini canlandırır. Bu kitablarda Qarabağın tarixinə dair faktlara söykənən çoxlu material var, Qarabağ münaqişəsinin episentrinə düşmüş insanların faciəvi taleyi əks olunur.

Həsən Məmməd oğlu sonralar da öz kitablarında naxələf qonşularımızın bizi düçar etdiyi mənfur müharibəyə - bu ciddi mövzuya müraciət etmişdir, həm də artıq yeni səviyyədə, bədii nəsr janrında. Onun Bakıdan olan yarıerməni ər-arvad Serj və Qalyanın taleyindən bəhs edən “Besame mucho, yaxud Qarabağ əsirləri” adlı povest-dramını yəqin ki, ilk növbədə qeyd etmək lazımdır. Povest çoxşaxəlidir, cəbhə xəttinin həm o tərəfində, həm bu tərəfində döyüşən koloritli surətlərlə zəngindir. Doğrudan, bu çox qəribə müharibədir: burada ölüləri və yaralıları benzin kanistrlərinə dəyişirlər, qarşı tərəflə ratsiya ilə danışıqlardan sonra ələ keçirilmiş mövqedən geri çəkilirlər (?!), erməni quldur dəstələrinin başında isə Həsən Quliyevin povestindəki Xaçik kimi Beyrutdan gəlmiş muzdurlar durur. Bu adam üçün vicdanlarını yox, vətənlərini itirmiş Bakı ermənilərindən fərqli olaraq, müqəddəs heç nə yoxdur. Və Qarabağ erməniləri də, əslində, orada yaşamış azərbaycanlılar kimi belə xaçiklərin, əslsiz, nəcabətsiz “müharibə köpəkləri”nin, yaxud indi muzdurların adlandırıldığı kimi “uğur əsgərləri”nin girovuna çevrilirlər. Yaxşı pula istənilən vasitəylə istənilən vəzifəni yerinə yetirməyə hazır olan muzdur obrazı Həsən Quliyevin povestində kifayət qədər koloritli və yaddaqalan alınmışdır. Və qeyd edilməlidir ki, bu mövzu XXI əsrin əvvəlində xüsusi aktuallıq qazanıb. Bu gün muzdurluq daha çox vüsət alıb, bu gün muzdurlar dünyanın ən müxtəlif dövlətlərində, ələlxüsus Afrikada və Yaxın Şərqdə döyüşürlər, müxtəlif firmalar isə münasib qiymətə ölkələrə və iri beynəlxalq korporasiyalara yaxşı öyrədilmiş və təcrübəli döyüşçülər təklif edirlər.

Bir çox dövlətlərdə, məsələn, Azərbaycanda muzdurluq qadağandır və qanunla cəzalandırılır, lakin bu, bəxtini sınayıb yaxşı pul qazanmaq istəyənlərin qarşısını kəsmir. Çap nəşrlərində keçmiş hərbi qulluqçuların muzdla tutulması barədə elanlar yerləşdirilir, muzdur toplama məntəqələri Amerikada, İngiltərədə, Fransada, Belçikada, Almaniyada mövcuddur. Heç bir qanun-qadağa bu prosesi saxlamaq gücündə deyil, bu, böyük gəlirlər gətirən biznesdir və heç kim bundan imtina etməyə hazırlaşmır.

Həsən müəllim yazıçı həssaslığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatında birincilərdən biri kimi torpağımıza gəlib ölüm, nifrət, milli ədavət toxumu səpən bu cür muzdur obrazını təhlil etməyi və bədii şəkildə əks etdirməyi bacarmışdır. “Besame mucho, yaxud Qarabağ əsirləri” povesti kinodramaturgiya janrında yaradılmışdır, bir sözlə hazır ekran əsəridir. Həsən müəllim bir vaxt tələbələrin və həmfikirlərinin qüvvəsiylə Qarabağ münaqişəsi mövzusunda bir neçə sənədli film çəkmişdir. Lakin təəssüf, sağlığında öz kinossenarilərinin yolunu açmağa gücü yetməmişdir. Ümid etmək istərdik ki, kinematoqrafçılarımız nə vaxtsa necə olsa üzlərini “Qarabağ əsirləri” povestinə çevirərlər.

Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi məsələsi Həsən Məmməd oğlunu həqiqətən çox düşündürürdü. Onun “Bir dəfə Şuşada” essesini oxuduqdan sonra nəhayət məsələnin nə yerdə olduğunu anladım. Onun ana babası şuşalı imiş, 1-ci gildiya taciri və məşhur “Mirsiyab oğlu” karvansarayının sahibi olub. Mirsiyabovların soyadı Qarabağda kifayət qədər tanınırdı və onlara ehtiram göstərirdilər, lakin bolşeviklər gəldikdən sonra gələcək yazıçının babası Bakıya köçür və hətta, salamat qalmaq üçün soyadını dəyişir. Lakin bolşeviklərin yaxşı iybilmə qabiliyyətləri olub, onu üzə çıxarıblar, var-yoxunu əlindən alıblar və o, yaşının çiçəklənən vaxtında vərəmləyib ölür. Həsən Quliyevin anası da babası kimi musiqi qabiliyyətli idi və oxumağı çox sevirdi. Həsən Məmməd oğlu öz essesində xatırlayır: “Ondan evdə süfrə başında hər dəfə hansısa xalq mahnısını oxumağı istədikdə anamın xoşuna gəlirdi. Lap uşaq ikən mən onun ardıyca təkrar edirdim, onun repertuarından bir çox xalq melodiyalarını, mahnıları bilirdim. Bunlar isə öz növbəsində xalq arasında populyar müğənnilərin əsas mahnı fondunu təşkil edirdi...”

Erməni separatçıları tərəfindən Qarabağın və Həsən müəllimin gözəl “kiçik” vətəni - Şuşanın işğalı yazıçının ürəyini oda yaxdı, çatlatdı, yaradıcılığında silinməz iz buraxdı.

lll

Bədii yaradıcılıqla yanaşı, Həsən Quliyev ədəbiyyatşünaslıq sahəsində öz araşdırmalarını davam etdirirdi. Gərgin əməyin nəticəsində iki monoqrafiya yazıldı: “Azərbaycan ədəbiyyatı” (dörd dəfə nəşr edilmişdir) və “Köklər və çətir”. Birinci kitab ali məktəblərin humanitar fakültələrinin tələbələri üçün dərslikdir və o, Azərbaycanda çoxəsrlilik ədəbi prosesin başlıca təmayüllərini əks etdirir. Bununla yanaşı dərslik öz mahiyyəti etibariylə yeni yanaşma sərgiləyir, belə ki, burada yeni forma və janrların təşəkkül tapması əks etdirilmişdir, ölkənin müasir yazıçıları haqda məlumatlar yer tapmışdır və ən başlıcası isə kitabda həm birinci, həm də ikinci dövr mühacirət ədəbiyyatı barədə böyük fəsil mövcuddur. Həsən Məmməd oğlunun ikinci, “Köklər və çətir” kitabı rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələrinin iki əsrlik tarixi haqda geniş materialı əhatə edir. Yadımdadır, mən o zaman bu çox vacib və aktual kitabın nəşrini hərarətlə dəstəkləmiş, lakin heç ağlıma gəlməzdi ki, professor Quliyev bunu öz monoqrafiyasının titul vərəqində qeyd edəcək. Ümumiyyətlə, o, ona edilən ən xırda yaxşılığı belə unutmurdu.

Həsən müəllim çox nəzakətli, ziyalı adam idi, o nə özünü, nə kitablarını piar etməyi bacarmır, şəxsən özü üçün ya başçılıq etdiyi assosiasiya üçün hansısa imtiyaz əldə edə bilmirdi. Lakin iş ədəbiyyata və onun müdafiə etdiyi prinsiplərə toxunduqda, o, əyilməz idi və hətta rəsmi nöqteyi-nəzərə zidd olsa belə, sonacan gedirdi. Bu, “Əli və Nino” romanının sirli müəllifi Məhəmməd Əsəd bəyin (Qurban Səid) taleyi haqda məqalə və oçerkləri ilə baş vermişdi. Biz hamımız qəzetlərdə onun bu istedadlı yazıçının şəxsiyyəti və kimliyi ilə bağlı araşdırmalarını maraqla oxuyurduq. Həsən Məmməd oğluyla razılaşmamaq, mübahisə etmək olardı, lakin onun nöqteyi-nəzəri, jurnalist araşdırmaları bizə kifayət qədər maraqlı, diqqətəlayiq təsir bağışlayırdı.

Tükənməz enerjiyə malik Həsən Quliyev son illər fəal surətdə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqıyla əməkdaşlıq edirdi. Yazıçılar İttifaqının sədri Anar müəllimin təşəbbüsüylə Həsən Məmməd oğlu üçcildlik “Azərbaycan poeziyası antologiyası”nı, bunun ardınca isə rus dilində üçcildlik “Azərbaycan nəsri antologiyası”nı tərtib və nəşr etmişdir. Həqiqətən böyük, fədakar işdir!.. Əlbəttə, pul həmişəki kimi qıt olub, odur ki, zahiri tərtibat istəniləndən uzaqdır, halbuki mündəricəsinə görə bunlar Azərbaycan ədəbiyyatında “kiçik” janrın - yarandıqdan indiyədək ən uğurlu nailiyyətlərinin cövhərini təşkil edir. Ümidvaram, nə zamansa bu antologiyalar yenidən nəşr olunacaq. Və biz ədəbiyyat mücahidi Həsən Quliyevi illər ötdükcə xoş sözlərlə anacağıq...

lll

Və nəhayət Həsən Quliyevin çoxşaxəli fəaliyyətinin, Azərbaycanda müasir ədəbi proseslə az-çox maraqlanan hər kəsin xəbərdar olduğu, daha bir sahəsi. Bu, ölkəmizdə, eləcə də xaricdə onlarla rusdilli yazıçını bir araya gətirən “Luç” Yaradıcılıq Assosiasiyasının yaradılmasıdır. Assosiasiyaya on il ard-arda rəhbərliyi ərzində Həsən Quliyev çox şey əldə etməyə müvəffəq olub: 20-yə yaxın kollektiv toplu nəşr etdirib, Azərbaycana həsr olunmuş ən yaxşı hekayə, şeir və s. üzrə bir sıra respublika və beynəlxalq müsabiqə keçirmiş (müsabiqələr həmişə vətənpərvər istiqamət daşıyıb), “Luç” fəallarını Rusiyanın prestijli ədəbi mükafatlarıyla təltif etmişdir. Lakin əsas, istedadıyla ədəbiyyatımıza xidmət edən, onu sərhədlərimizdən çox-çox uzaqlarda ləyaqətlə təmsil edən, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının üzvi olan gənc, istedadlı müəlliflərin bütöv bir nəslinin yetişdirilməsidir. Şübhəsiz bunda da Həsən Quliyevin xidməti nəzərə çarpacaq dərəcədədir.

Həsən müəllimdə yaradıcı insana xas, daha uğurlu, yaxud daha populyar həmkarına qibtə hissi yerli-dibli mövcud deyildi. Yadımdadır, moskvalı yazıçı-tarixçi, Azərbaycanın böyük dostu Rudolf İvanovun qeyri mövzular arasında Rusiya diplomatı A.Qriboyedovun taleyinin daha çox yer aldığı “Rusiyanın zühur etməsi və fars motivləri” kitabı çıxmışdı. Həsən Məmməd oğlunun özünün bu mövzuya iki böyük kitab həsr etdiyinə və məsələni son dərəcə dəqiq araşdırdığına baxmayaraq, o, həmkarının əsərinə böyük xeyirxahlıqla yanaşdı, yaxşı resenziya yazdı və kitabın çıxması münasibətiylə müəllifi təbrik etdi. Bu cür faktlara aid xeyli misal çəkmək olar.

Bir sözlə, fikrimcə, Həsən Quliyevin yaradıcılığı, yazıçı taleyi uğurlu olub. O, həmfikirlərinə lazım olduğunu hiss edirdi, daim şagirdləri ilə əhatə olunurdu, öz işini dəlicəsinə sevirdi və ədəbiyyata ehtirasını ətrafdakılara sirayət etdirməyi bacarırdı. Onun əsərləri prestijli “Humay” milli mükafatına, Jurnalistlər İttifaqı və Yazıçılar İttifaqının mükafatlarına layiq görülmüş, o, Fyodor Dostoyevski Fondunun medalıyla təltif edilmişdir.

O, həyatdan getsə də kitabları, ssenariləri, filmlərinin diskləri, “Luç” üzvlərinin əsərlərinin topluları qalmışdır. Bu qeyri-adi insanla müxtəlif vaxtlarda təmasda olmuş adamların minnətdarlıqla dolu xatirələri yaşayır.

Həsən Məmməd oğlu əsl Söz adamı idi, həqiqi yazıçı sözü isə əbədi yaşayacaqdır...

Elmira Axundova

525-ci qəzet.- 2015.- 4 aprel.- S.22.