Ədəbi-bədii və ictimai
fikir tariximizdə silinməz imza - Əbdül Rəhman Dai
Yaradıcılığa Rusiya imperiyası dövründə
başlayan, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti
dönəmində nəşr
olunan kitablarının
sevincini, həyatının
xoşbəxt anlarını
yaşayan Əbdül
Rəhman Dai (Əbdülov
Rəhman Əbdül
Rəhman oğlu) Sovet rejimi zamanında gizli siyasi fəaliyyətə
görə 1923-cü ildə
Azərbaycan Fövqəladə
Komissiyası (Az.ÇK)
tərəfindən həbs
olunub, 13 il amansız repressiyaya məruz qalıb, vətəndən uzaqlarda
dünyasını dəyişib.
Həyat
və yaradıcılığı
ciddi elmi araşdırmalardan kənarda
qalan Ə.R.Dai Cümhuriyyət dövrü
İstiqlal poeziyasının
istedadlı nümayəndələrindən
biri, eyni zamanda dövrünün tanınmış folklor tədqiqatçısı və
mətbuat xadimi idi.
Əbdül Rəhman Dai 1898-ci ildə
Bakı yaxınlığındakı
Bülbülə kəndində
Əbdül Rəhman
və Gülsüm xanım Əbdülovların
ailəsində dünyaya
göz açıb. Rəhman ailənin
yeganə oğul övladı idi və anadan olanda atasının 58, anasının isə 40 yaşı vardı.
XX əsrin əvvəllərində
Əbdülovlar Bülbülə
kəndindən Bakıya
köçmüş, Bondarnaya
(indiki Şəmsi Bədəlbəyli) küçəsi,
92 saylı ünvanda yaşayıb. Rəhman Əbdül
Rəhman oğlu Əbdülov 1905-ci ildə
Bakıda Ali-ibtidai məktəbin 1-ci sinfinə
daxil olub, 1908-ci ildə yüksək qiymətlərlə bu ibtidai təhsil ocağını bitirib.
Bir müddət qoca atasına təsərrüfat
işlərində kömək
edən gənc Rəhman mətbəə
sahəsində çalışmağa
daha böyük həvəs göstərirdi.
O 1914-cü ildə zəmanəsinin
ziyalısı və xeyirxahı kimi tanınan Qasım bəy Qasımbəyovun redaktorluğu ilə nəşrə başlayan
"Bəsirət" qəzeti
ilə əməkdaşlıq
edir, "Məktəb"
elektrik mətbəəsində
mürəttib peşəsinə
yiyələnirdi. İlk
yazı nümunələri
"Bəsirət", "Açıq söz" qəzetlərində işıq
üzü görən
Əbdül Rəhman
Dainin uşaqların rəvan qiraəti üçün yazdığı
"Rəhimli səyyah"
adlı ilk nəsr kitabı Kazım Vəlizadənin naşirliyi
ilə 1917-ci ildə
"Məktəb" elektrik
mətbəəsində nəşr
edilib.
Memuar səpkisində
yazılmış ilk kitabı
sadə və aydın üslubda qələmə alındığı
üçün müəllifinə
böyük uğur qazandırıb. Kitabın sonunda əsərin yazıldığı tarixin
7 aprel 1915-ci il
olduğu qeyd edilmişdir. Bu tarixi
gənc Əbdül Rəhmanın ədəbiyyata
gəldiyi gün kimi də qeyd
etmək olar. Dainin "Fəhlənin nitqi" adlı nəzmlə yazdığı ikinci kitabı da 1917-ci ildə mürəttib Ağa Həsən Qulamovun naşirliyi ilə "Bakı" mətbəəsində çap
olunmuşdur. Məsnəvi janrında qələmə
alınan əsərin
məzmunu fəhlənin
dilindən "xozeyinə",
sahibkara ünvanlanan tələb və ittihamlardan ibarətdir.
Kitabçada Rusiya imperiyasında 1917-ci ildə
baş verən fevral və oktyabr inqilabının adı çəkilməsə
də "şimal küləyi"nin gətirdiyi ab-hava əsərin ümumi ruhunda duyulmaqdadır.
Əbdül Rəhman Dai Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasını böyük
sevgi və sevinclə qarşıladı. İstiqlal duyğuları,
azadlıq arzuları onun bədii yaradıcılığında da təcəssümünü
tapırdı. Bu dövrdə onun üç kitabı işıq üzü gördü. Mürəttiblik
fəaliyyətini Ağabala
Quliyevin "Şura"
mətbəəsində davam
etdirən Dai 1918-ci ildə
uşaqlar üçün
yazdığı, tərbiyəvi
əhəmiyyət kəsb
edən, sərlövhəsi
atalar sözü ilə başlayan "Qurunun oduna yaş
da yanar" adlı üçüncü
kitabçasını oxucuların
ixtiyarına verdi. Nəbi adlı uşağın nadincliyindən və ədəbsizliyindən bəhs
edən bu əsər dilinin saflığı, poetikliyi
və bədii mənzərənin inandırıcılığı
ilə diqqəti cəlb edir.
Ə.R.Dai 1919-cu ilin əvvəllərində
Kərbəlayi Vəli
Mikayılovun dəvətilə
onun rəhbərlik etdiyi "Hökumət"
mətbəəsində naşirlik
fəaliyyətinə başlayır
və özünün
iki kitabını burada nəşr etdirir. "Qanqal" Əbdül Rəhmanın
ilk satirik şeirlər
toplusudur. "Ay Baba!" müraciətilə başlayan
satiralar çox güman ki, fədakar mətbuat xadimi Əlabbas Müznibin redaktorluğu ilə nəşr edilən "Babayi-Əmir"
(1915-1916) gülgü dərgisinə
ünvanlanmışdı. Dainin tənqidi poeziyasının
formalaşmasında "Molla
Nəsrəddin" ədəbi
məktəbinin güclü
təsiri özünü
büruzə verməkdədir.
Əbdül Rəhman Dainin ədəbi fəaliyyətində
tərtibçilik və
naşirlik işi xüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Onun toplayıb hazırladığı
və çap etdirdiyi çoxcildli "Əsgəri nəğmələr"in
birinci hissəsi
1919-cu ildə "Hökumət
mətbəəsi"ndə çıxmış və
bu gün də aktuallığını
və bədii təravətini qoruyub saxlamaqdadır. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
bolşevik Rusiyası
tərəfindən işğal
olunduğu üçün
kitabın ikinci hissəsi nəşr edilməyib.
27 aprel çevrilişindən
sonra Ə.R.Dai bir müddət naşirlik fəaliyyətini
dayandırıb, işsiz
qalıb. Yalnız 1921-ci ilin baharında o, Əli Həsən Babayev və Əbdül Vahab Məmmədzadənin dəvətilə
gizli fəaliyyətə
başlayan "İstiqlal"
qəzetinin nəşrinə
cəlb olunub. Dai
1921-1923-cü illərdə 19 sayı məxfi şəraitdə çaplanan
qəzetin əksər
mətnlərinin mürəttibi,
xüsusilə Azərbaycanın
işğal günü
- 27 aprel münasibətilə
milli ruhda yazılan, Sovet istilasını yamanlayan bəyannamələrin yığıcısı
idi.
Əbdül Rəhman Dai 1923-cü ilin fevral ayında
fəaliyyətə başlayan
"Gənc işçi"
qəzetinin məsul katibi vəzifəsinə irəli çəkilib, avqust ayında Süleyman Sani Axundov, Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn,
Məmməd Əli Sidqi, Hənəfi Zeynallı, Məmməd Səid Ordubadi, Nemət Bəsir, Salman Mümtaz və b. İştirakı
ilə yaradılan
"Türk ədib, şair və ədəbiyyat həvəskarları"
cəmiyyətinin katibi
seçilib. Onun xalq ədəbiyyatına dair tədqiqat xarakterli məqalələri,
xüsusilə "El şairi
Aşıq Cavad",
"El şairəsi Ağa
Sənəm", "El şairi
Xələf", "El şairi
Dəli Mehdi",
"Bakı tarixində
el şairləri", eləcə
də çoxsaylı
şeirləri o dövrün
"Kommunist", "Gənc
işçi", "Yeni
yol" qəzetlərdə,
"Maarif və mədəniyyət" jurnalında dərc olunub. "İki məktəbli" adlı
mənzum pyesi M.Əzizbəyov adına
kitabxanada həvəskarlar
tərəfindən oynanılıb.
Əbdül Rəhmanın
"Kommunist" qəzetinin
12 oktyabr 1923-cü il tarixli ədəbiyyat səhifəsində
çap etdirdiyi bir bayatısı diqqəti cəlb edir.
Şəftəliyəm, kalam mən,
Dilim yoxdur, lalam mən,
Çərxi-fəl
ək qoymadı
Arzu-kamım alam mən.
Çox keçmir ki, "çərxi fələk",
bolşevik rejimi gənc ədibi "arzu-kam" almağa, milli ədəbiyyata xidmət etməyə imkan vermir.
Azərbaycan Fövqəladə Komissiyasının
(Az.FK) hərbçiləri 1923-cü il oktyabrın
5-dən 6-na keçən gecə
vətənpərvər, hürriyyətçi,
istiqlal fədailərinin
böyük və fəal bir qrupunu
həbs edir. Qəfil həbslər zamanı sol müsavatçıların
gizli nəşr etdiyi və 19 sayı işıq üzü görən
"İstiqlal" qəzetinin
və bəzi məxfi kitabçaların
çap olunduğu mətbəə aşkar edilmişdi. Kütləvi
həbslər zamanı
saxlanılan azadlıq
mübarizlərindən Əbdül
Rəhman Əbdül
Rəhman oğlu Əbdülov (təxəllüsü
Dai) olmaqla yanaşı
Əbdül Vahab Məmmədzadə, Cəfər
Cabbarlı, Rəhim bəy Vəkilov, Kərbəlayi Vəli Mikayılov, Novruz Ağayev, Qurban Musazadə, Ağa Səlim Rəhimov, Əli Abbas Əliyev, Əli Həsən Babayev, Nəsrulla İsrafilov, Məşədi İslamov,
Salman Rəhimov, Hacı Baba Cəbiyev, Ağa Kərim Əliyev və b. dövrünün tanınmış
ziyalıları, mətbuat
nümayəndələri və
vətənpərvər qüvvələr
idi.
Əbdül Rəhman adları çəkilən məsləkdaşları ilə müqayisədə xeyli gec - 1923-cü ilin dekabrın 11-də ordersiz həbs olunub. Onun adına verilən 475 saylı orderi və 1588 saylı məhkumluq vərəqini Az.FK-nın sədr müavini Qaber Korn yalnız dekabrın 24-də imzalamağa "vaxt tapmışdır". Dainin ilk müstəntiqi məxfi və xüsusi şöbənin müdiri, sonralar Azərbaycan Ali Məhkəməsinin (1934-1937) və Nazirlər Sovetinin sədri (1937-1954) işləmiş Teymur Quliyev idi. Müstəntiq 11 dekabr 1923-cü il tarixli protokola əsasən Əbdülov Rəhman Əbdül Rəhman oğlundan suallarına cavab alır. Müttəhim təsdiqləyir ki, mətbəə müdiri Əli Həsən Babayevin dəvəti ilə Qurban Musazadənin (yazıçı Qılman İlkinin qardaşı - A.R.) evində "Müsavat" təşkilatının üzvü olmuş, gizli "İstiqlal" qəzetinin antisovet intibahnamələrinin çapında fəal iştirak etmişdir.
Sonrakı ifadələrində və üzləşmələrdə ilkin izahatını Rəhman Əbdül Rəhman oğlu dəyişmir. Ailənin yeganə oğlunu və çörəkqazananı yuxarılara yazdığı fəryad dolu məktubları ilə Gülsüm Allahverdi qızı Əbdülova müdafiəyə qalxır. O, Rəhmanın həbsindən 26 gün sonra ilk məktubunu Az.FK-nın sədri Mir Cəfər Bağırova ünvanlayır. Məktub 1924-cü il yanvarın 5-də Bağırova çatır və cavab üçün məxfi şöbəyə göndərilir. Gülsüm xanım 2-ci məktubunu yanvarın 19-da Azərbaycan MİK-nin sədri Səmədağa Ağamalıoğluna göndərir.
Ərizədə yazılırdı: "Oğlum Rəhman Əbdülov təxminən bir ay yarım əvvəl Az.FK tərəfindən həbs edilib, işi müstəntiq Nikolayevə verilib. Mənim oğlum vərəmə yoluxub, hər bir həkim bunu təsdiqləyə bilər.
Qorxuram ki, o ağır şəraitdə xəstəliyə dözə bilməyə, ölə, onda qoca atası və anası üçün necə olacaq? Bizi oğlum saxlayırdı. Hökumət evində yaşayırıq və ayda 1 çervon istəyirlər, haradan ödəyək?! Mən gözləri yaşlı qadın sizə yalvarıram, qoca ata-anaya yazığınız gəlsin, hansı ki, heç yaşamaq imkanları da yoxdur.
Əllərimi açıb sizə yalvarıram, oğlumu mənə qaytarın" (AR MTN Arxivi. İş-25703, Pr-19881, vərəq-18).
S.Ağamalıoğlu ərizəyə şəxsən "Baxılmaq üçün" dərkənar qoyaraq Az.FK-ya ünvanlayır. Gülsüm Allahverdi qızı müraciətinə müsbət cavab almayıb növbəti ərizəsini Mir Bəşir Qasımovun adına göndərir. Müstəntiq Malçenkova verilən ərizənin üstünə qırmızı mürəkkəblə "İmtina edilsin" dərkənarı qoyulur. Fəryad edən köməksiz ananın ümidləri Azərbaycan rəhbərliyindən üzülür...
(Ardı var)
Asif Rüstəmli
525-ci qəzet.- 2015.- 9 aprel.-
S.6.