Tarixi həqiqətlərin izi ilə

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Güney Azərbaycanın tanınmış tarixçi və tədqiqatçı alimi Səməd Sərdariniyanın Tehranda fars dilində nəşr olunmuş "İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur" adlı əsərinin tərcüməsini Azərbaycan dilində nəşr etmişdir.

İlk öncə qeyd edilməlidir ki, "İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur" kitabı xarici ölkə vətəndaşı tərəfindən yazılmış və xaricdə nəşr olunmuş Azərbaycanla bağlı tarixi həqiqətləri əks etdirən ciddi tədqiqat əsəridir. S.Sərdariniyanın sözügedən əsəri İranda, eləcə də bir sıra digər xarici ölkələrdə azərbaycanlılara qarşı iftira və böhtanlarla dolu qondarma "erməni soyqırımı" barədə yazılmış kitab və məqalələrin müqabilində tarixi faktları ortaya qoymaq, erməni və ona havadarlıq edən ölkələrin "siyasətçilərinin", "tarixçi alimlərinin" yalan və uydurmalarını ifşa etmək məqsədi ilə qələmə alınmışdır. Müəllif kitaba yazdığı müqəddimədə qeyd edir ki, İran - Rusiya müharibələrindən, xüsusilə də Türkmənçay müqaviləsindən sonra ermənilərin Çuxursəd vilayətinə (indiki Ermənistan Respublikası ərazisinə) və onun mərkəzi İrəvana köçürülməsinə rusların birbaşa himayədarlıq etmələrinə və "məşəqqətlər görmüş millətə" hər cür dəstək vermələrinə baxmayaraq, 1918-ci ilə qədər ermənilər Qafqazın heç bir məntəqəsində əhalinin əksəriyyətini təşkil etməmişlər. Yeri gəlmişkən, görkəmli alim tarixi faktları səsləndirərkən erməni müəlliflərinin özlərinə istinad etməyi daha məqsədəuyğun saymışdır. O, erməni yazıçısı Anahid Ter-Minosyanın "XX əsrin əvvəllərində bir çox əyalətlərdə ümumiyyətlə erməni yox idi" fikrini bu gün "Böyük Ermənistan" xülyasında olanların yalan və uydurmaları qarşısında tutarlı fakt kimi səsləndirmişdir.

"İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur" kitabı İrəvanın ilkin yaşayış məskəni kimi formalaşması mərhələsindən başlayaraq burada yaşayan müsəlmanların (azərbaycanlıların) daşnakların əli ilə kütləvi şəkildə qətlə yetirilməsinə qədərki böyük tarixi mərhələni əhatə edir. Kitabın ilk hissələrində müəllif tarixi sənədlər və fotolar əsasında rus işğalı ərəfəsində İrəvanın tarixi-coğrafi mənzərəsini, şəhərin türk-müsəlman memarlığı əsasında yaradılmış arxitektura quruluşunu, mədəniyyət abidələrinin, dini mərkəzlərin (yeddi məscidin), karvansaraların və digər ictimai müəssisə və təşkilatların şəklini oxucuya təqdim etməklə onun tarixi bir müsəlman-türk şəhəri olduğunu sübut etməyə nail olmuşdur. Müəllifin sadaladığı toponimlər və hidronimlər də (Gərni, Culfa, Sərdar, Tağlı, Sulu, Susuz karvansara və məscidləri,Zalxan, Fəhlə, Böyük, Şəhər meydanları, Gedər çay, Qırxbulaq, Zəngi çay və bulaqları və s.) onun fikrini qüvvətləndirir və tarixi həqiqətin üzə çıxmasına yardım edir.

Daha sonra müəllif uzaq tarixi keçmişə səyahət edərək, ciddi elmi mənbələr əsasında şəhərin bünövrəsinin qoyulması tarixini dəqiqləşdirməyə, onun inkişaf yolunu mərhələ-mərhələ izləməyə çalışır. Böyük alim İrəvanın əsasının hicri tarixinin başlanğıcında qoyulması və IX əsrə qədər onun kiçik bir kənd olması fikrinə birbaşa münasibət bildirməsə də, həmin tarixdən çox-çox öncə bu yerdə türk etnosunun yaşaması barədə ayrı-ayrı tarixi məlumatları oxucuların diqqətinə çatdırır. S.Sərdariniya İrəvanın bir şəhər kimi formalaşmasından öncə həmin məkanın Dvin (yaxud Dəbil) adlandığını, müsəlman hökmdarlarının inzibati mərkəzlərindən biri sayıldığını xüsusi qeyd edir. Müəllifin araşdırmalarının dəyərini artıran cəhətlərdən biri də onun birbaşa ərəb, fars və Avropa mənbələri ilə işləyə bilməsidir. Tarixçi alim öz kitabında fakt və sənədləri sadəcə sadalamır, eyni zamanda da müqayisə yolu ilə həqiqəti üzə çıxarmağa, dediklərini sübut etməyə çalışır.

S.Sərdariniya kitabın müvafiq bölməsində "bu gün Ermənistan Respublikası adlanan torpaq əsrlər boyu Çuxursəd adını daşımış yurdun bir hissəsidir",- deyə yazır. Müəllif bunun ardınca Çuxursəd sözünün etimologiyasını izah edir və onun "çökək" və qədim Azərbaycan tayfalarından olan "səədlu" tayfasının adından götürüldüyünü vurğulayır. Buradan isə, "Çuxursədin" sırf Azərbaycan dilinə məxsus söz birləşməsi olduğu üzə çıxır.

Kitabın "İrəvan Şah İsmayıldan Şah Abbasa qədər", "İrəvan I Şah Abbas dövründə", "İrəvan sonuncu Səfəvi şahları dövründə", "İrəvan Nadir şah Əfşar dövründə" və "İrəvan Ağa Məhəmməd şah Qacar dövründə" adlı bölmələrində İrəvanın tarixi inkişaf prosesi, inzibati-idarəçilik sistemi, şəhərin sosial-mədəni həyatı və s. xronoloji ardıcıllıqla tədqiq olunur. Müəllif yuxarıda adları çəkilən Azərbaycan hökmdarların hər birinin bu əyalətə xüsusi diqqət yetirdiklərini, onun abadlaşdırılması, inkişafı istiqamətində gördükləri tədbirləri diqqətə çatdırır.

Kitabda XIX əsrin astanasında İrəvanın iqtisadi durumu ayrıca araşdırılmışdır. Təbii ki, bu da gözlənilən müharibələr ərəfəsində buradakı mövcud iqtisadi-hərbi şəraitin sonrakı hadisələrə təsirinin əsaslandırılması məqsədini daşımışdır. Həmin bölmədə şəhər sakinlərinin sinfi tərkibi, tacir və sənətkarların mövqeləri, onların istehsalda və ticarətdə payları dərindən tədqiq edilərək real mənzərəni əks etdirən ciddi faktlar ortaya qoyulur. Müəllif fikrini təsdiq etmək üçün Qafqaz regionunun öyrənilməsi üzrə nüfuzlu alim, Kembric Universitetinin professoru Pyotr Arviyə istinad edir. P.Arvidən gətirilən sitatda deyilir: "İrəvan Azərbaycanın iqtisadi baxımdan inkişaf etmiş şəhərləri sırasına daxil idi. Ağa Məhəmməd şah Qacar İrəvan, Xoy, Rəşt, Qəzvin kimi şəhərləri xarici ticarətin əsas dayaqları səviyyəsinə qaldırmışdı. İrəvan və Xoy şəhərləri Qara dəniz vasitəsilə Qafqaz və Osmanlıların ticarət mərkəzi sırasında idilər".

"İrəvan İran-Rusiya müharibələrində" adlanan növbəti fəsildə İrəvan azərbaycanlılarının müharibədəki rolu və yeri tədqiq edilir. Müəllif İrəvan hakimi Məhəmməd xan Qovanlı Qacarın ruslarla razılığa gəldiyi halda, onlarla döyüşü davam etdirməsi faktını şəhərin müsəlman sakinlərinin ləyaqət və cəsarəti ilə əlaqələndirir. Hətta, İrəvan müsəlmanlarının cəsarətinin Rusiya çarı I Nikolayı narahat etdiyini və bununla bağlı onun general Patskeviçə xüsusi məktub yazdığını da qeyd edir. Bununla bağlı tarixçi alim yazır: "Lakin müharibənin gedişində ermənilərin Qacarlar ordusuna xəyanət etməsi, onların ruslara casusluq etmələri, 1826-cı ildən isə silahla rusların tərəfində vuruşmaları İrəvanın sonrakı taleyində müdhiş rol oynadı. Beləki, ermənilər öz xəyanətlərinin müqabilində mükafatlandırıldılar".

S.Sərdariniya kitabın "İrəvan Türkmənçay müqaviləsindən sonra" adlı bölməsində İrəvanda müharibədən sonrakı vəziyyəti, bu müsəlman şəhərində rusların ermənilərə himayədarlıq etmələrini son dərəcə dəqiq və ciddi şəkildə araşdırmışdır. Müəllif 1985-ci ildə Ermənistan Respublikasında çap olunmuş "Ermənistan tarixi" adlı kitaba əsaslanaraq Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı ilk dövrlərin müqayisəli statistikasını təqdim etmişdir: "...bu zaman İrəvanda 1805 azərbaycanlı ailəsinə qarşı cəmi 567 erməni ailəsi olmuşdur".

Bundan sonra isə rusların özlərinin hazırladıqları hesabatdan istifadə edən alim Türkmənçay müqaviləsindən əvvəlki və ondan sonrakı dövrlərdə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarında əhalinin milli tərkibinə aid rəqəmlərin müqayisəli təhlilini təqdim etmişdir: "Kameralnoeopisanie" adlanan sənəddə göstərildiyi kimi, 1828-ci il müqaviləsinin ardınca 20 mindən artıq azərbaycanlı türk-müsəlman bu iki xanlığı (İrəvan və Naxçıvan) tərk etmək zorunda qaldı və İrana köçdülər. Nəticədə 1828-ci ildə müsəlman əhalinin sayı 93 min nəfər azaldı. Dörd il sonra, yəni 1832-ci ildə müsəlmanların sayı 82.373 nəfərə qədər azaldı. Lakin həmin 4 il müddətində, yəni 1828-1832-ci ilə qədərki dövrdə ermənilərin sayı 82.377 nəfər artdı. Daha doğrusu, erməni əhalinin sayı 25.151 nəfərdən 82.377 nəfərə qalxdı. Bir sözlə, erməni əhalinin sayı 3 dəfə artdı".

Bu, bir millətin didərgin salınması, digər millətin zorakı yolla hakim mövqeyə gətirilməsi demək idi. Daha sonra müəllif ermənilərin İrandan və Osmanlı Türkiyəsindən bu bölgəyə köçürülməsini təsvir edir.

S.Sərdariniya sonrakı dövrlərdə bu siyasətin daha intensiv xarakter aldığını, azərbaycanlıların fiziki və mənəvi təzyiqlərə məruz qalaraq İrəvandan sıxışdırılıb çıxarılmasını, ermənilərin isə hərtərəfli himayə edilərək say baxımından bu şəhərdə üstünlük qazanmasına şərait yaradıldığını tarixi sənəd və faktlarla ortaya qoymuşdur. Onu da qeyd edək ki, kitabda azərbaycanlıların başına gətirilən faciələrin real təsvirlərinə də rast gəlirik. Kitabın son hissələrində İrəvanda dağıdılmış məscidlərin, azərbaycanlılara məxsus müqəddəs yerlərin nadir təsvirləri və İrəvanın tanınmış ziyalılarının sonrakı taleləri də öz əksini tapmışdır.

Bir sözlə, Səməd Sərdariniyanın "İrəvan müsəlman sakinli vilayət olmuşdur" kitabı tarixi təhrif edənlərə, bu gün dünyada məzlum erməni obrazı yaratmaq istəyənlərə, "Böyük Ermənistan" xülyası ilə yaşayanlara və bu məqsədlə azərbaycanlıların vəhşi obrazını yaratmaq istəyənlərə tutarlı cavabdır. Tarixi sənədlərə, elmi mənbələrə əsaslanan kitabın tezliklə həm adi oxucuların, həm də mütəxəssislərin stolüstü kitabı olacağına inanırıq.

Gövhər Baxşəliyeva

Millət vəkili, AMEA-nın akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru

525-ci q?zet.- 2015.- 10 aprel.- S.5.