"Pompeyin Qafqaz yürüşü": tarixdə xəyanət, yaxud Qafqaz birliyi ideyası

Azərbaycan ədəbiyyatında diqqəti cəlb edən mənzum tarixi dramlardan biri Xalq şairi Nəriman Həsənzadənin qələmindən çıxmış "Prometeyin Qafqaza yürüşü" dramıdır.

Müəllif bizim eradan əvvəl I əsrin 66-62-ci illərində Roma sərkərdəsi Pompeyin Qafqaza hücumu ilə bağlı hadisələrdən bəhs edən bu əsəri "Dramatik xronika" adlandırıb. Əsər XX əsrin sonunda - istiqlal epoxasında - 1997-ci ildə yazılıb.

Məlumdur ki, coğrafi baxımdan dağların və dənizlərin əhatəsində gözəl bağlar və meşələrin çevrəsində yerləşən Qafqaz, xüsusən onun gözü olan, dünyadakı 11 iqlimin 9-una sahib olan qədim Odlar Yurdu Azərbaycan həmişə səyyahların və yadelli işğalçıların diqqətini cəlb edib. Təbii gözəlliyi və zəngin sərvətləri həmişə Azərbaycanın başına bəla olub.

Barəsində danışdığımız əsərdə də vətənpərvər şair, istedadlı sənətkar N.Həsənzadə belə olaylardan birini qələmə alıb, tarixi material əsasında bu gün üçün çox önəmli olan Qafqaz birliyi ideyasını əks etdirib.

Müxtəlif xalqların yaşadığı Qafqazın hamının evi, vətəni, baba yurdu, əbədi məskən olduğunu təqdim və tərənnüm edən şair tarixdə də xəyanətkar erməni xislətinin törətdiyi fəlakətləri obyektiv tarixilik mövqeyindən açıb göstərir. Roma sərkərdəsi Pompeyin Qafqaza yürüşünü burada yaşayan xalqlar üçün tarixi bir sınaq kimi mənalandırır.

Əsər Qafqaza gəlmə toplum olan ermənilərin xəyanətindən xəbər verən məlumatla başlanır. Cəngavər

Çapar deyir:

Qazın bu torpağı, hər qatı qandı

Hər uçuq başdaşı bir qəhrəmandı.

Hər qaya üstündə bir yazı qaldı

El köçdü... hər toyun bir yası qaldı.

Roma hədələyir kürreyi ərzi

Dünyanın tutmadı qəsdi-qərəzi.

Qafqaza göndərib Pompeyi Senat

Romaya düşməndi Pontda Mitridat

Tiqran şah əksinə, bir məqam güdür

Pompeylə görüşə hazırlıq görür.

N.Həsənzadə Qafqazda yaşayan üç xalqın - azərbaycanlıların, gürcülərin və ermənilərin Roma sərkərdəsi Pompeyə münasibəti müstəvisində onların tarixi xüsusiyyətlərini təqdim edir. Verilən parçadan məlum olur ki, Roma Senatının qərarı ilə Pompey Qafqaza burada erməni qohumlarının yanında gizlənən Pont hökmdarı Mitridatı məğlub etməyə gəlir. Əslində bu bəhanədir, əsas məqsəd Qafqazı işğal etmək, Alban dövlətini və İber çarlığını özünə tabe etdirməkdir. Pompeyin ilk təəssüratı:

Ordumuz hünərlə keçdi Arazı,

Roma fəth eləyir vəhşi Qafqazı.

Qayada şimşək var, buludda tufan,

Bizə bələdçidir şahzadə Tiqran.

Pompey "Dünyanın ən uzaq nöqtəsi - dünyanın ən uca zirvəsi" olan Qafqaza vurulur, dincəlmək üçün çadırlar qurulur.

Elə bu vaxt Pompeyin zəfər yürüşlərini qələmə alan Roma tarixçisi Pompeyə deyir ki, Ermənistan şahı ikinci Tiqran onun görüşünə gəlib. Pompey və İkinci Tiqranın oğlu şahzadə Tiqran belə təcili gəlişdən narazı qalırlar. Yaltaq dilini işə salan qul xislətli, şəxsiyyətsiz şah İkinci Tiqran çadıra girib Pompeyin ayaqlarına yıxılır.

Pompey:

Qalx qoca, bu qədər əyilməz insan

Böyük Ermənistan, İkinci Tiqran

İkinci Tiqran:

Sənin hüzuruna gəlib baş əymək

Başın ucalığı sayılsın gərək

Mənim qaynatamdı Pont hökmdarı

Gizli axtarıram mən o qəddarı

Bu tac hədiyyədir, Tiqran şah əsir

Sarayı günahkar, özü müqəssir.

Sənə qul oluram bu gündən belə

Yanına şah gəlib qul xahişilə.

Qılınc gətirmişəm, mən hələ Pompey,

Boynumu vursunlar, əmr elə Pompey.

Mən taxt sahibiyəm, sən sahibimsən...

N.Həsənzadə hiyləgər, xidmətkar, xəyanətkar, kəmfürsət, satqın və qul xislətli erməni varlığını İkinci Tiqranın, onun hakimiyyət üstündə atasının üzünə ağ olan, Qafqazı işğalı etmək üçün gələn Pompeyə bələdçilik edən Şahzadə Tiqranın simasında ustalıqla əks etdirir. İkinci Tiqran İberiya Knyazı Çar Artakın, Alban çarı Çar Uruzun yanına Pompeyin adından elçi gedir, onlardan Pompeyə təslim olmağı xahiş edir və hər ikisindən layiq olduğu rədd cavabını alır.

İkinci Tiqran:

Pompey istəyir ki, gəlib o başdan

Keçsin Kolxidaya İberiyadan

Alban sarayına elçi göndərib

Pompey xahiş edib, Uruz yox deyib.

Artak:

Qoşun çəkə bilməz bizim torpağa

Albanlar, iberlər qalxıb ayağa

...Yox, Tiqran Qafqazlı bir ağsaqqalın

Adına yaraşmır sənin sualın

...Qoy getsin, Pompeydi onun arxası

Hələ talamayıb Roma Qafqazı

Qonub qayalara igid oğullar

Gözüaçıq yatır şir kimi onlar

Qartal yuvasıdır baxsan hər yana

Dağ-dağa söykənir, Pompey Tiqrana

Çiyin-çiyinədir Artakla Uruz.

"Zümrüd quşu" poemasından sonra bu N.Həsənzadənin Qafqazın həm əzəmətini, həm də gözəlliyini, burada yaşayan dağlı xalqların igidliyini tərənnüm edən ikinci böyük əsəridir.

Pompey "Bəyəndim mən səni bu gündən belə // özün öz ölkənə hakimlik elə" II Tiqranın deyə rəzil xidmətini mükafatlandırır. Gətirdiyi qızıl tacı İkinci Tiqranın başına qoyur. Onun oğlu bələdçi şahzadə bundan narazı qalır, ata Tiqranla oğul Tiqran arasında hakimiyyət üstündə konflikt yaranır. Əsərin əsl dramatik konflikti isə iki düşmən qütb arasında - bir tərəfdə vətənpərvərlər çar Uruz, çar Artak, Uruzun qəhrəman qardaşı Qasid, onun kişi kimi mərd, amazonkalar kimi gözəl nişanlısı İlkcan, əsl qafqazlı ailəyə məxsus səbr, təmkin, ağıl, tədbir sahibi Uruz və Qasidin anası Məlikə Aydan, cəngavər Çapar, düşmən tərəfdə isə Roma sərkərdəsi Pompey, erməni şahı İkinci Tiqran, onun oğlu, salnaməçi Feofan dayanır. Bu dramda güclü bir xəttdə atalar və oğullar arasında düşmənçilikdir. Pompey erməni ata oğul haqqında deyir:

Didir bir-birini atayla oğul

Hökmdar bir quldu, şahzadə bir qul

İnsanın çiynində baş özü tacdı

Niyə o xəbisdi, o gözü acdı?

Əsərdə Pompeyin Qafqaza yürüşünün səbəbi kimi verilən Mitridatın da oğlanları ona düşmən kəsilir.

N.Həsənzadə tarixçi-salnaməçi Feofanın dili ilə Romanın düşməni Mitridatı ağıllı siyasətçı təqdim edir:

Belə bir insan erməni xəyanəti nəticəsində ağır vəziyyətə düşür. Əvvəl zəhər verib sədaqətli qızlarını öldürür, sonra da Pompeyin əlinə keçməmək üçün ona sədaqətli köməkçisi kelt zabiti onun öz əli ilə başını vurur. Mitridatın oğlu Farnak qəhrəman atasının kəsilmiş başını da dəfnə yarpaqlaına bürüyüb məktubla bərabər Pompeyə göndərir. Məktubda yazılıb:

Mənim düşmənimdi atam Mitridat

burda Pompey bilsin, Romada senat.

Atam Mitridatın meyiti, tacı,

Almazla bəzənmiş gürzü, qılıncı

Qalxanı, Daradan qalma qızıl taxt

Hədiyyə göndərir Pompeyə Fərnak.

Məktub hətta Pompey kimi bir fatehi, baş kəsib qan içən cəlladı da sarsıdır. O bu olaya heç də sevinmir. O Romadan Qafqaza Mitridatla şərəfli döyüşə gəlmişdi. Fəqət "Mən hərbi yürüşlə Qafqaza gəldim // demə... döyüşə yox, mən yasa gəldim" kimi təəssüf ifadə edən sözlər söyləməli olur. N.Həsənzadə tarixi həqiqətə sadiq qalaraq Pompeyi böyük sərkərdə kimi təqdim edir. Zəhər içib ölmədiyi üçün özü-öz zabitinə əmr edib boynunu vurdurmasını eşidəndə Pompey deyir:

Həyatın özüdür belə bir təzad:

Mənim hüzuruma gəldin, Mitridat.

Sən başınla gəldin, ayağınla yox,

Baha başa gəldi o başa qürur

yox, başın başımdan yüksəkdə durur!

Albanlar da, İberlər də Pompeylə mərdi mərdanə döyüşür, vətənlərini, namuslarını yadelli işğalçıdan, yerli-qafqazlı ermənilərin xəyanətindən qorumaq uğrunda amansız mübarizə aparırlar. Alban dövlətinin düşünən beyni Çar Uruz, Alban ordusunun vuran əli - baş komandanı onun qardaşı Qasiddir. Qasid bir döyüşçü kimi nə qədər mərd, istedadlı olsa da təcrübəsizliyi ucundan Pompeylə təkbətək döyüşdə məğlub olur.

Onun ikicanlı xanımı İlkcan da Qasidin intiqamını alarkən namusunu qorumaq üçün özünü öldürür. Xalq onları birlikdə əbədi bir olan şəhidlər kimi dəfn edir. Xalqı şəhid vermiş Xalq şairi N.Həsənzadənin qələmi bu yerdə qürur və kədərlə dilə gəlir:

Çar Uruz:

Alban şəhididir Qasidlə İlkcan

Alban Tarixidir indi danışan

Saraydan səngərə; bir yol keçdilər

Ölüm şərbətini qoşa içdilər

Şəhidlər ölmürlər dünyada heç vaxt

Bayraqlar qalxanda doğulur onlar

Qılınclar çıxanda doğulur onlar

...Sərhəd pozulanda doğulur onlar

Tarix yazılanda doğulur onlar.

Artak "Baş əyin önündə tabut heykəlin" deyir, ona görə şəhidlər dünyada məhəbbət qoyub gedirlər.

Şair əsərin əsas qayəsini - Qafqaz birliyi ideyasını müdrik ana Məlikə Aydanın dilindən verir. Əsərdə mərd ana təkcə Alban dövlətinin deyil, Qafqazın simvolu kimi diqqəti cəlb edir:

Güzəştə getməsin igid oğullar

Güzəştin sonunda məğlubiyyət var.

Bu, dünya borcudu, dünyada qalmaz

And için bu anda möhtacdır Qafqaz.

Qasid və İlkcan xətti əsərdə təkcə ülvi sevginin tarixçəsi kimi verilmir. Xüsusən İlkcanın simasında şair əhdə sədaqətin, böyük sevginin, vətənpərvərliyin və qadın qəhrəmanlığının timsalını işləyir. Ümumiyyətlə, onun qadın qəhrəmanları, xüsusən də amazonkalar kimi gözəl gəlinlər - "Atabəylər" mənzum tarixi dramında Gülaçar, "Pompeyin Qafqaza yürüşü"ndə İlkcan gözəllik və qəhrəmanlığın, ülviyyət və rəşadətin təbii külçəsidir. Pompey əsgərləri tərəfindən paltarı cırılmış İlkcanı görür və ona heyran qalır:

Qadın namusuna toxunmaq olmaz

İti bıçaq olur o dəmdə Qafqaz.

Gözəl Alban qızı, əsl zadəgan

Hüsnün qarşısında sarsılır insan.

Açır səngərdə də zərif bir çiçək

Ona nə meh dəysin, nə də əsən külək.

Troya şahzadəsi Kassandradan

Alban şahzadəsi zərifdir, inan.

Pompeyin Romaya getmək təklifinə İlkcan "Romaya özüm yox, gedər cəsədim // Pompeyilə döyüşdü hələ məqsədim" kimi mərd, qürurlu və qəhrəmanlıqla dolu çətin bir cavab verir.

N.Həsənzadənin mənzum tarixi dramlarını poetik baxımdan səciyyələndirən bir xüsusiyyət də var: Əsərdə hadisələrin əlaqəsi və dinamikası şairin adından danışan obrazlar - "Atabəylər"də Salnaməçi və Bağban, "Pompeyin Qafqaza yürüşü" dramında cəngavər Çapar həyata keçirir. Çapar təkcə hadisələrə kənar müşahidəçi kimi qiymət vermir, həm də hadisələrdə iştirak edir, birləşdirici rol oynayır. Məsələn, Çapar ermənilərə qiymət verir:

Pompey:

Bəs Tiqran, bəs böyük bir Ermənistan?

Çapar:

Bizə xain çıxıb o bina başdan.

Qafqazda yer tapıb yaşasalar da

Qafqaz xasiyyəti yoxdur onlarda.

Bizim yanımızda bizə dost deyər.

Yadelli gələndə ona baş əyər.

N.Həsənzadə Çapara Pompeyin fikri ilə böyük qiymət verir. O, "Adi bir albanın dediyi kəlam"// burda heyran qoydu məni, danmıram".

Çapar adi obraz deyil. Bu igid alban cəngavəri həm də müdrik bir filosofdur. O Pompeyə cavabı özündə olan zidd suallar verir, Pompeyi həm səciyyələndirir, həm də bəşəri suallar qarşısında onu mat qoyur.

Çapar deyir:

Yerdə bilmədilər, gələn gurultu

Göydə ildırımdı, ya vəhşi ordu?

...Niyə heyvanların dili yox ikən,

dil tapıb yaşayır belə qədimdən?

İnsan öz əslinə oxşaya bilmir

dili var, dil tapıb yaşaya bilmir?

Niyə bu yerdə də nüfuz olmasın

Niyə Pompey olsun, Uruz olmasın?

Yaşaya bilməzmi başqa ölkələr

Niyə bir başçıya baş əysin bəşər?

Bu fəlsəfi sualların poetik-dramatik gücü onların bəşəriyyətində və müasirliyindıə, bütün xalqlara və bütün zamanlara aid olmasındadır.

Çapar müəllifin əlində tarixə qiymət vermək üçün ideya ruporudur. Təsadüfi deyil ki, belə mürəkkəb bir tarixi pyesi N.Həsənzadə məhz Çaparın səhnəyə müraciətlə dediyi sözlərlə tamamlayır:

Qafqaz mənim əcdadımın vətənidi

Əzabımın, fəryadımın vətənidi

Ölənimin, itənimin vətənidi

Qafqaz mənim vətənimin vətənidi.

Şair doğru deyir, Qafqaz Azərbaycanın vətənidi, qədim və ulu Azərbaycan Qafqazda yerləşir, o Qafqazın tacıdır.

Qafqaz eyni zamanda gürcü Artekin və alban - azərbaycanlı Uruzun vətənidir. İber və Alban çarlarını birləşdirən təkcə şəxsi dostluq münasibətləri deyil, bəlkə daha çox Qafqaz təəssübüdür, vətənçilik hissidir.

Onlar ölkə başçıları kimi yaxşı bilirdilər ki, Qafqazın əmin-amanlığı burada yaşayan hər bir xalqın əmin-amanlığıdır. Ona görə də xain və satqın, rəzil bir toplum olan, böyük Ermənistan xülyası ilə xəstələnən, özündən güclülərə qul, özündən zəiflərin başına bəla olan erməniləri çıxmaq şərti ilə Qafqazda yaşayan bütün xalqlar dağ vüqarı ilə birləşərək işğalçı Qney Pompeyə müqavimət göstərdilər.

Artek:

İber çarlığıdır Kürün o tayı

Kürün bu tayında Alban sarayı.

Taledir səsləyən üzü küləyə

Əl-ələ qardaşlar, kürək-kürəyə.

Bütün İberiya, bütün Gürcüstan

Səfərbərlik edir günü sabahdan.

Alban ordusuyla İber ordusu

Elə ki, birləşdi yoxdu qorxusu.

Lakin lovğa Pompey onları saymır. "Bu çarlar Kir deyil, İskəndər deyil// Onlar teatrda çar ola bilər// çarların əksidir əsli deyildir" deyə, fikrini onun yürüşlərinin tarixini işləyən salnaməçi Feofana müraciət edir.

Əsərdə konfliktin gərgin məqamlarından biri roma sərkərdəsi Qney Pompeylə Alban çarı Uruzun üz-üzə gəldiyi səhnədir. Müəllif Uruzu həm igid qəhrəman, həm də cəsarətli və tədbirli, ağıllı və siyasətçi dövlət başçısı kimi hərtərəfli təqdim edir. Uruz Pompeyə cavab verərkən "Avesta"ya, Zərdüştün fəlsəfəsinə əsaslanır: "İşıq qaranlıqla ... Pompey barışmaz // İşığa çağırır Qərbi də Qafqaz". Bu işıq dramda təsvir olunan (erməni xaric!) bütün qafqazlılara güc, ümid və qürur bəxş edir. Həmən işıqdan güc alan, dövləti də, siyasəti də, parlaq şəxsiyyəti də bu işıqla nurlanan Alban hökmdarı Pompeyə tarixi bir vətənpərvərlik dərsi verir:

Vətən ululardan qalıb yadigar

burdan keçə bilməz özgə ordular.

Buna nəsil-nəsil biz and içmişik

torpağa can verib candan keçmişik.

Bizim hüququmuz eynidir, fəqət...

Vətəni işğal olunmuş, yüzlərlə şəhid vermiş xalqın teatr səhnəsində bu sözləri demək olduqca zəruridir. Xalq şairi N.Həsənzadənin mənzum tarixi dramının müasirliyi də ilk növbədə məhz bundadır. Yad orduları vətənə buraxmamaq, yer altındakı şəhidləri tapdamaq deməkdir, bu isə sadəcə günah yox, eyni zamanda milli bir cinayətdir.

N.Həsənzadənin "Pompeyin Qafqaza yürüşü" mənzum tarixi dramında maraqlı bir epizod da var: Pompey Şərq müdrikliyinə, konkret olaraq Zərdüştün fəlsəfəsinə heyran qalır və öz salnaməçisi Feofana bu barədə eşitdiklərini qələmə almağa tapşırır.

Feofan:

Xalqın tarixi var, tarixçisi yox

bu qədər yol gəlib, yolda izi yox.

Pompey:

Necə? Afinadan, Romadan qabaq?!

Feofan:

Bir Zərdüşt olubdu, fikirdən oyaq.

Dünyada birinci alim, sənətkar

Ona səcdə qılır indi də xalqlar.

Kainat oddur deyib böyük yunana alimi -

Bəlkə Heraklitin də Zərdüştdü müəllimi.

..."Dünya olandan bəri vuruşur Xeyirlə Şər

Yaxşı - pis, gecə-gündüz, mərd-namərd, iblis-bəşər"

Pompey:

Yox,yox. O sözləri topla, Feofan

Mən qibtə elədim bu dinə inan

Qayıdıb Romada məşğul olarıq

Zərdüşt peyğəmbərdi, biz qul olarıq

Mən ki yer üzündə qalib əsgərəm

başqadır insanda daxili aləm

...Peyğəmbər Zərdüştün din fəlsəfəsi

Qafqaz yürüşümün son möcüzəsi.

Tarixçi Feofan öz dəftərindən Zərdüşt peyğəmbərin Zaman, İnsan və Cahan haqqında fikirlərini oxuduqdan sonra Qney Pompey belə qərara gəlir. Məhz Zərdüştün fəlsəfəsi dünya fatehinin qoşununu çəkib geri qayıtmağa, Qafqazdan getməyə sövq edir. Zərdüştün kəlamlarını dinlədikdən sonra o dünyaya başqa gözlə baxmağa başlayır, mənəviyyatı sərvətdən, mənəvi cəsarəti qəhrəmanlıqdan üstün tutmalı olur.

Beləliklə, Roma sərkərdəsi, böyük fateh Qney Pompey Qafqazın nə ərazisini, nə də mənəviyyatını fəth edə bilmir. Hikmət və məhəbbət ona qalib gəlir. N.Həsənzadənin qənaəti budur ki, qılınc və qələmin vəhdəti Qafqazın, Azərbaycanın basılmaz qüdrət simvoludur. Makedoniyalı İskəndər "Avetsa"nı yandırır, fəqət Zərdüştün hikmətləri yuva bağlamış yaddaşın kiçik ərazisini işğal edə bilmədi. Qney Pompey də nə qədər güclü ordusu xəyanətkar, satqın erməni əlaltıları olsa da Qafqaz birliyinə rəxnə sala bilmədi.

N.Həsənzadənin "Pompeyin Qafqaza yürüşü" mənzum tarixi dramı yüksək niyyətlə müdrik hikmətin vəhdətindən yaranan, tarixdə fəlakət və xəyanətin rolunu aşkara çıxaran, qürur və məhəbbətin vətənpərvərlik və qəhrəmanlığın rəhni olduğunu təcəssüm etdirən mənalı sənət əsəridir.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 22 aprel.- S.7