İşğal

“525-ci qəzet” Xalq yazıçısı Anarın “Yaşamaq haqqı” traktatından parçaların dərcini davam etdirir.

Xatırladaq ki, ötən şənbə saylarımızda əsərin “Avqust putçu və sistemin iflası”, “İlk maarifçilərimiz”, “Tarixi şans - 21 Azər”, “Qara yanvar”, “18-ci il.Qanlı mart” bölümlərini dərc etmişdik.

Bu sayımızda əsərin 1920-ci il 28 aprel hadisələrindən bəhs edən hissəsini oxuculara təqdim edirik.

Ən böyük və real təhlükə Azərbaycanı Şimaldan hədələyən qüvvələr idi. Bizim müstəqilliyin əvvəllərində bu, general Denikinin ordusu idi. Ağ qvardiyaçılarla mübarizə aparan Sovet hökuməti Azərbaycana təklif etdi ki, Denikinə qarşı saziş bağlasınlar. Xarici işlər naziri Fətəli Xan Xoyski, Sovet Rusiyasının xarici işlər üzrə xalq komissarı Çiçerinin notasına cavab olaraq yazdı ki, saziş bağlamağa hazırdır, amma bunun üçün gərək əvvəlcə Sovet hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyini tanıya. Çiçerin bu təklifdən yayındı, çünki aydın məsələdir ki, problem Denikində deyil, Sovet Rusiyası ona qalib gəldikdən sonra Azərbaycana özü göz dikəcəkdi.

F.X.Xoyski Xalq Komissarlığına yazırdı: Xalq komissarı Çiçerinin iki radioqramından heç birində Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin şərtsiz tanınması barədə qəti fikir ifadə olunmayıb. Amma Sovet hökuməti Polşa, Finlandiya və Estoniya kimi ölkələrlə silahlı mübarizə vəziyyətində olmasına baxmayaraq bu ölkələri tanımışdı.

Məlum oldu ki, Leninin imzaladığı Rusiya xalqlarının öz müqəddəratını təyin etməsi və hətta istədiyi vaxt ayrılması haqqında deklorasiyalar kimi Qərb demokratlarının hüquq bərabərliyi, ədalət, azadlıq haqqında hər cürə boşboğazlıqları da riyakarlıq imiş. Dünyanı “xırdalarla” hesablaşmayan qüdrətli dövlətlər yalnız öz xudbin maraqları naminə idarə edir. Birinci Dünya müharibəsinin qalibi olan ölkələr bolşevik Rusiyasına düşməncəsinə münasibət bəsləyirdilər, amma onları olmazın çətinliklərlə müstəqilliyə nail olmuş xalqların taleyi əsla maraqlandırmırdı. Azərbaycan diplomatlarının hansı çətinliklərlə öz ölkələrinin vəziyyəti haqqında həqiqətləri dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq cəhdləri çoxlu sayda faktlarla Cəmil Həsənlinin Azərbaycanın xarici siyasətinin 1918-1920-ci illər dövründən bəhs edən kitabında işıqlandırılıb. Və o faktları nəzərdən keçirəndə bu günün gerçəklikləri ilə bağlı duyğular istər-istəməz baş qaldırır - ABŞ, Rusiya və Fransa, bir-birinə qarşı yumşaq söyləsək, soyuq olsalar da, Minsk qrupu çərçivəsində təsirli şəkildə yekdil, qanlı Qarabağ münaqişəsinə gələndə isə laqeyddirlər.

O uzaq 1920-ci ildə isə Denikin Sovet qoşunları tərəfindən darmadağın edildi və XI Qızıl Ordu Dağıstanı zəbt edərək Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşdı. Azərbaycan Respublikasının iflasına az bir müddət qalmış F.X.Xoyski məktubla Çiçerinə müraciət edir:

“Dağıstan Denikin qoşunlarından təmizlənəndən sonra Azərbaycan xalqı, Şimaldan çəkinmədən sülh şəraitində yaşamağa ümid bəsləyir... Bununla belə, Sovet hökumətinin hərbi qüvvələrinin, Azərbaycan Respublikasının sərhədləri yaxınlığında, Dağıstan hüdudlarında, Dərbənd rayonu ətrafında xeyli dərəcədə cəmləşməsi müşahidə olunur. Azərbaycan hökuməti Sovet hökumətinin niyyətini bilmədiyinə görə xahiş edir ki, təcili olaraq qoşunların yuxarıda adı çəkilən ərazilərdə olmasının səbəbi, məqsədi haqqında Azərbaycan hökumətini məlumatlandırasınız”.

Bu, bolşevik işğalından qabaq Azərbaycan diplomatiyasının sonuncu mübariz aksiyası idi.

F.X.Xoyskinin notasına cavab gəlmədi. Cavab zirehli qatarla və XI Qızıl Ordunun süngüləri ilə gəldi.

Azərbaycanın taleyində ən acınacaqlı o idi ki, kənar düşmənlərdən başqa ölkənin daxilində də bir yox, bir neçə “düşmən dəstəsi” fəaliyyət göstərirdi. Üzeyir Hacıbəyov 1919-cu ildə yazırdı:

“Bir Denikin var ki, o bizi kənardan hədələyir. Amma bizi içimizdən gəmirən denikinlər də var”.

Və əslində Azərbaycanın müstəqilliyini də ölkə daxilində müxtəlif qüvvələr qəbul etmirdilər. Müstəqilliyimizin gizli və aşkar düşmənləri onun Parlamenti üzvləri arasında da var idi - özü də yalnız daşnak ermənilər və qaragüruhçu ruslar yox, həm də azərbaycanlıların özləri - “Hümmət” və ya da Qarabəy Qarabəyovun rəhbərlik etdiyi klerikal “İttihad” partiyalarının üzvləri, bir çoxları - xüsusən Azərbaycan bolşevikləri birbaşa Moskva casusları idilər. Belə bir fakt da maraq doğurur: Türk jurnalisti və siyasi xadimi Mühiddin Birgənin şəhadətinə görə Qarabəy Qarabəyov, - “bir zamanlar Qafqazda milli hərəkatın təşkilatlanması üçün “Birlik və Tərəqqi” partiyasından ona etibar edilmiş gizli instruksiyaları xaincəsinə çar hökumətinə ötürürmüş”.

Moskva və bolşeviklərlə bilavasitə əlaqələri olmayan insanlar da vardı, amma onlar da, hesab edirdilər ki, Azərbaycan müstəqil surətdə mövcud ola bilməz. Buna görə də onların bir qrupu Azərbaycanı Rusiyanın tərkibində, digərləri isə İranla Konfedarasiya formasında, yaxud Türkiyəyə birləşməkdə görürdülər. Türk elementləri, bunu qeyd etmək nə qədər üzüntülü olsa da Azərbaycanın sovetləşməsində az rol oynamadılar.

Azərbaycanın Baş naziri Nəsib bəy Usubbəyov 1919-cu ilin dekabrında Mustafa Kamala kömək məqsədilə pul göndərdi, amma Svyatoxovskinin yazdığı kimi bu, Azərbaycanda olan bolşevik təhlükəsinə qarşı Türkiyənin tutduğu mövqeyi ümumən dəyişmədi.

Həsən Həsənov Nərimanov haqqında kitabında yazır: “Orconikidzenin Rostovdan Moskvaya göndərdiyi teleqramda deyilirdi: “Mustafa Kamal paşa xahiş edir ki, Sovet qoşunlarına öz ərazisindən yol versin, ondan ötrü ki, sərhəddə yaxınlaşmaları onlar üçün müdafiədir. Xəlil Paşanın Atatürkə məktubu da xarakterikdir: “Mən Bakıya yaxınlaşıram, ordan isə İrana keçəcək”.

Azərbaycanlıların Naxçıvanda daşnak bandalarından qorunmasında xüsusi xidmətləri olan Kazım Qarabəkir paşa hesab edirdi ki, İslam dünyasının gələcəyi üçün Azərbaycanın bolşevikləşməsi vacibdir.

Əlbəttə, bu vəziyyət, müəyyən dərəcədə, obyektiv səbəblərdən yaranırdı. Türk tarixçisi O.Qocamin qeyd edir ki: “16 mart 1920-ci ildə Britaniya qoşunlarının İstanbula hücumu Sovet-Türkiyə münasibətlərinin xarakterinə öz həlledici təsirini göstərdi, görkəmli Türkiyə liderlərindən Kazım Qarabəkir və Fazil Çaxmaq kimilərin bolşeviklərlə əlaqələri qaydaya salmaq meylləri onlardan hərbi yardım almaqla nəticələndi”.

Bu barədə Azərbaycan tarixçisi Musa Qasımov da yazır: “İngilislərin inqilabı beşiyində boğmaq, həm də türk torpaqlarını ələ keçirmək cəhdi Ankara ilə Moskvanı müttəfiq etdi”.

Rusiya Kamal ordusuna silah-sursat, həm də maddi yardım göstərməyə razılıq verdi. Əvəzində Türkiyə tərəfi Qafqaza qarşı hər hansı bir iddiasından əl çəkdi, bu bölgənin Sovet Rusiyasının təsir dairəsinə mənsub olmasıyla razılaşdı.

Məncə, bu faktları 20-ci illərdə Azərbaycanda işləmiş, yuxarıda bəhs etdiyim Mühiddin Birgenin sözləri ilə ifadə etsək, daha yaxşı olar. Azərbaycanın XI Qızıl Ordu tərəfindən işğal olunmasında, başlıca fiqurlardan biri olan türk generalı Xəlil paşanı M.Birgen belə qələmə verir:

“Bu nankor və əxlaqsız insanlar, avanturist Xəlil paşanın rəhbərliyi altında, rus bolşevikləri tərəfindən Azərbaycanın sovetləşməsi üçün hazırlanmış gizli planların həyata keçirilməsində iyrənc rol oynadılar”.

Daha sonra M.Birgen yazır: “Xəlil paşa 27 aprel 1920-ci ildə Bakıya gəlir ki, Qızıl Ordunun komandanlığını qəbul etsin, sanki Anadoluya köməyə tələsirmiş, amma komandanlıq onu izahat üçün Moskvaya, Leninin yanına göndərir və o bir daha Bakıya qayıtmır”.

1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda faciəvi son yaxınlaşdı. XI Qızıl Ordu artıq şimal sərhədlərini keçmişdi və Bakıya doğru irəliləyirdi. Gənc Azərbaycan Ordusunun seçmə hissələri Qarabağda erməni təcavüzkarlarına qarşı vuruşurdular. Ölkənin şimal sərhəddindəki azsaylı hərbi qüvvələr Qızıl Ordunun hücumuna qarşı hər hansı bir ciddi müqavimət göstərmək iqtidarında deyildi.

Port Artur qəhrəmanları, çar ordusunun hərbi komandirləri general Səməd ağa Mehmandarov Azərbaycanın müdafiə naziri, Əliağa Şıxlinski isə onun müavini idi. A.Şıxlinski “artileriya allahı” adını qazanmışdı. S.Mehmandarov dərhal bəyan etdi ki, hücuma keçən hissələrə müqavimət göstərmək mənasızdır, biz yalnız bir neçə saat davam gətirə bilərik. M.Ə.Rəsulzadə, - bu bir neçə saat da tarix üçün qiymətlidir, - deyə etiraz etməyə səy göstərdi. Cavab olaraq Parlamentdə Türkiyəyə (!-A.) kömək göstərilməməsinə görə Rəsulzadəni və musavatçıları günahlandırdılar. Axı, Sovet hökuməti Azərbaycana qarşı silahlı aksiya ilə yanaşı effektli bir təbliğat oyunbazlığını da ortaya atmışdı - guya ki, Qızıl Ordu türk zabitlərinin rəhbərliyi altında Anadoluya - Kamalçılara köməyə gedir. Belə çıxırdı ki, Türkiyənin Qərb imperialistlərinə qarşı azadlıq mübarizəsinə mane olan məhz Azərbaycan hökumətidir. Sovet qoşunlarının Bakıya doğru maneəsiz irəliləməsini Parlament üzvü, bolşevik Əliheydər Qarayev cani dildən dəstəkləyirdi. Rəsulzadə Qarayevə cavab verərək dedi: “Mən burada Azərbaycan parlament üzvünün yox, Rusiyanın müvəkkilinin, casusunun nitqini eşitdim. Siz müstəqillik tərəfdarı deyilsiniz, onu məhv etməyə cəhd göstərən xainsiniz”.

Deputat A.Qarayev parlamentdə parlamentə yaraşmayan ifadə ilə M.Ə.Rəsulzadəni hədələyir: - Mən sənin gözlərini çıxararam, - Xalqın gözünü çıxarmısan artıq! - deyərək Məmməd Əmin cavab verir, sonra: - Əliheydər, yoldaşlar səni güllələyəndə məni xatırlayacaqsan. - deyə əlavə edir.

Maraqlıdır, görəsən, Ə.Qarayev güllələnmədən qabaq Rəsulzadənin bu sözlərini xatırlayıbmı?

Ən acınacaqlısı odur ki, Qarayevin təslimçi nitqi parlamentin özündə alqışlarla qarşılanıb. Nüfuzlu qonaqlar üçün ayrılmış lojalarda əyləşmiş Türkiyə nümayəndələri də əl çalanlar arasında olublar. A.Balayevin qeyd etdiyi kimi “türk nümayəndələrinin bu cür davranışı Azərbaycanda Kamal Türkiyəsi ilə bolşevik Rusiyası arasında əldə olunmuş razılaşmanın nəticəsi kimi qarşılandı və bu, ADR-in çökməsinə gətirib çıxaran mühüm amillərdən biri oldu”.

Aprelin 27-də, gündüz saat 12-də Azərbaycan parlamentinə belə bir məzmunda ultimatum daxil oldu: “Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının qırmızı donanması (məlum oldu ki, hələ mövcud olmayan dövlətin adı da var -A.) təklif edir ki, hakimiyyəti təcili olaraq, başda N.Nərimanov olmaqla Fəhlə-kəndli hökuməti sovetinə təhvil verəsiniz. Belə olan təqdirdə Qırmızı donanma milliyyətindən asılı olmayaraq bütün Bakı əhalisinə sülh və əmin-amanlıq vəd edir. Sovet Azərbaycanı Qırmızı donanmasının rəhbəri Çingiz İldırım”.

Bu zaman Nəriman Nərimanov özü Bakıda deyildi. Beləcə, tarixdə ilk dəfə sınaqdan keçirilmiş bu modeli, sonralar Sovet hakimiyyəti ayrı-ayrı ölkələrə - 1921-ci ildə Gürcüstana, 1940-da Baltika ölkələrin, 1956-da Macarıstana, 1968-də Çexoslavakiyaya, 1979-da Əfqanıstana qarşı tətbiq etdi. Bu modelin mahiyyəti ondadır ki, işğal olunmuş ölkənin oyuncaq hakimiyyəti onun hüdudlarından kənarda yaradılır və ölkənin özünə süngü ilə yeridilir. Hələ də - Yanoş Kadar, Qustav Qusak, Babrak Karmal kimi ölkədən kənarda yetişdirilmiş liderlərin adı yaddaşlardan silinməyib.

Ultimatumun müzakirəsi üçün parlament təcili axşam iclasına toplaşdı. Hələ ultimatumun müzakirəsi davam edərkən Xəzər hərbi donanmasının silahları parlamentin binasına doğru istiqamətləndirilmişdilər.

Parlament üzvü, kommunistlərlə danışıq aparmaq üçün yaradılmış komissiyanın sədri M.Q.Hacinski məlumat verdi ki, axşam saat 7-yə kimi hakimiyyət kommunistlərə təhvil verilməlidir. Əgər onların şərti qəbul olunsa, Qızıl Ordu Bakıya daxil olmayacaq. Bütün məmurlar öz vəzifələrində qalacaqlar. Yalnız hökumət üzvləri dəyişdiriləcək və onların da yerini yalnız azərbaycanlılar, azərbaycanlı kommunistlər tutacaq. Parlamentdə təmsil olunan partiyalar öz fəaliyyətlərini davam etdirə bilərlər, onlara və hökumət üzvlərinə qarşı heç bir inzibati tədbir görülməyəcək. Klerikal “İttihad” partiyasının nümayəndələri və “Əxrar” partiyasının sosialist fraksiyası hakimiyyətin bolşeviklərə keçməsini yekdilliklə dəstəklədilər. Sosialist Səməd ağa Ağamalı oğlu bu faciəli anlara Üzeyir Hacıbəylinin komediyasının adıyla duz qatmaq istədi: “O olmasın, bu olsun” yəni müsavatçılar olmasın, kommunistlər olsun. M.Ə.Rəsulzadə və Ş.Rüstəmbəyov ultimatumun qəbul olunmasına qarşı çıxış etdilər. M.Ə.Rəsulzadə bəyan etdi: “Əfəndilər, mötəcazir bir ultimatum qarşısında qalmışıq. Burada təslimdən bəhs edirlər. Fəqət əfəndilər, təslim nə demək? Kimə tərki mövqe edirik? Bizə deyirlər ki, hüdudunuzu keçən ordunun başında Nicati adında bir türk komandanı durmuşdur. Rusiyadan gələn bu mötəcaviz ordu əmin edirlər ki, həyat və məmat mücadiləsində qalan Türkiyənin xilası üçün gedir. Yalandır. Gələn ordu rus ordusudur. Fərzən komandanı bir türk olsa da, yenə rusdur. İstila ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüduduna qayıtmaqdır. Anadolu imdadına gedəcək bəhanəsiylə yurdumuza girən bu işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir”.

Parlamentin sonuncu iclasının stenoqrammasında belə bir qeyd də qalıb ki, faktiki kapitulyasiya haqqında qərar qəbul olunandan sonra Şəfi bəy Rüstəmbəyov ağlayıb.

Aprelin 28-də, sübhə yaxın XI Qızıl Ordu Bakını tutmuşdu, onun arxasınca general Xəlil paşanın başçılığı ilə azərbaycanlılara bolşeviklərə müqavimət göstərməməyi təbliğ edən türk zabitləri gəlirdi. Bolşevik hissələri Bakını ələ keçirəndən dərhal sonra S.K.Orconikidze V.İ.Leninə məruzə etmişdi: “Türk əsgər və zabitləri inqilabın xeyrinə xeyli fəal rol oynadılar”.

Yeni hakimiyyətin qurulmasının birinci günündəcə onun parlamentlə razılaşmasının bütün bəndləri pozuldu. Qoşunların şəhərə daxil olmayacağına zəmanət vermələrinə baxmayaraq, əlbəttə, onlar şəhərə girdilər. Axı, hələ 17 mart 1920-ci ildə Lenin yazmışdı: “Bakını tutmaq bizə son dərəcə vacibdir. Eyni zamanda bəyanatlarda son dərəcədə diplomatik olmaq...”.

Bax, Vladimir İliç öz şagirdi Şaumyana belə diplomatiya öyrədirdi - ikiüzlülük və xəyanət. Və elə həmin gün Lenin iki teleqram vurur - birini Nərimanova: “Yaşasın müstəqil Azərbaycan”, ikinci teleqramı Orconikidzeyə: “Hakimiyyəti bütünlüklə öz əlinizə alın”.

Təbii ki, heç bir istiqamətdə Anadoluya, Türkiyəyə kömək heç yada düşmədi. Və nəhayət anlaşmanın həyat əhəmiyyətli bir maddəsi pozuldu - respublika rəhbərliyinin gizlənməyə macal tapmayan bütün üzvləri həbs olundular, görkəmli ictimai siyasi xadimlər Firudin bəy Köçərli, Xudadat bəy Rəfibəyli, İsmayıl xan Ziyadxanov, Məmməd Bağır Şeyxzamanlı və Azərbaycan ordusunun bütün yüksək rütbəli zabitləri güllələndilər. Muzdlu qatilin güllələri Fətəli Xan Xoyskini və Həsən bəy Ağayevi Tiflisdə, Behbud bəy Cavanşiri İstanbulda, Nəsib bəy Usubbəylini Azərbaycanın özündə haqladı.

Azərbaycan ordusunun bütün zabit heyəti, generallar və polkovniklər: Sulkeviç, (ştab rəisi, keçmiş Krım hökumətinin sədri), İ.Usubbəyov, Şahzadə Əmənulla Mirzə Qacar, şahzadə Kazım Mirzə Qacar, Qədim bəy Gaytabaşı, Həbib bəy Səlimov, S.Gəray Tlexas, Makayev, Rüstəm bəy Şıxlinski, Əliyev, İskəndər Seytulin güllələndilər.

Azərbaycan Respublikası Gürcüstanla “təcavüz zamanı qarşılıqlı kömək haqqında müqavilə” imzalamışdı. Gürcüstanın baş naziri N.Cordaniyadan, Gürcüstanın niyə öz müqavilə öhdəliyinə əməl etməməsi, Azərbaycana yardım gəlməməsi haqda soruşanda o, demişdi: Əgər Azərbaycan özü müqavimət göstərsəydi, biz də köməyə gələrdik.

İkinci İnternasionalın xadimləri belə bir talenin tez, ya gec menşevik Gürcüstanın da gözlədiyini duyduqlarından K.Kautskinin başçılığı ilə həmrəylik üçün Tiflisə gəldilər. İkinci Internasionalın rəhbərlərindən biri Renodel Gürcüstanı, aşkarca, Sovet Azərbaycanı ilə müharibəyə çağırdı: “Gürcüstan Qafqaz xalqlarının başında durmalıdır və bədbəxt azərbaycanlıları azadlığı hər vəchlə boğan kommunistlərdən azad etməlidir”.

Və əslində Gəncə üsyanı baş verməsəydi, təcavüzə qarşı bu dərəcədə itaətkarlıq (təcavüzkar nə qədər güclü olsa belə!) tariximizin səhifələrində rüsvayçılıq kimi qala bilərdi.

ANAR

525-ci qəzet.- 2015.- 25 aprel.- S.14-15