Çin - qədim sivilizasiya və müasir möcüzələr ölkəsi

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Zahirdə stabillik görünüşünün əksinə inzibatçılıq maşını bir daha sürünüb yaxınlaşmaqda olan pisləşmənin qurbanı oldu. Bir sıra islahatçılar saraya qayıtdıqda, 1050-ci illərin başlanğıcında onların idealizmi, öyrətdikləri siyasi dərs şəklini aldı. Lakin bir çox fundamental problemlər həll olunmamış qalırdı. Artan hərbi xərclər heç də böyük səmərə vermirdi.

Şen Tsun (1068-1085-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) islahatçı imperator idi. Əvvəldən hökmdar saraydan kənar qüvvələrə arxalanırdı, sosial şəraitlərlə tanış idi və özünü ciddi öyrənmələrə həsr etmişdi, atası kimi imperial irsi sadəcə taxt-taca qalxmaq kimi qəbul etməmişdi. Şen Tsunun hökmranlığından dəyişikliklərə olan ehtiyacları açmaqda cəsarət tələb olunurdu. O, alim-şair Yan An-şihi baş müşavir etdi və bütün islahatlar aparmağı ona tam etibar etdi. Yeni qanunlar və ya yeni siyasət kimi tanınan bu islahatlar güclü institutsional dəyişiklikləri nəzərdə tuturdu. Nəticədə onlar inzibati səmərəliliyə, maliyyə gəlirinin artmasına və hərbi gücün böyüməsinə səbəb oldu. Yanın “on min söz memorialı” islahatların fəlsəfəsinin təsvirini verirdi. Şərti Konfutsi nöqteyi-nəzərlərinin əksinə bu, hökumətin yolunun yüksəlməsini dəstəkləyirdi. Lakin onların idealı iqtisadi inkişafın mahiyyətcə sosial mühiti təmin edəcəyi olmaqla, konfutsiçi olaraq qalırdı. Çünki belə mühit də özlüyündə mənəvi rifahı inkişaf etdirəcəkdi.

Əvvəllər heç vaxt hökumət belə çox iqtisadi fəallıq göstərməmişdi. Vergini planlaşdırmaq üçün yüksək vəzifə təsdiq edildi, o, Maliyyə Komissiyasına nəzarət edirdi, qabaqcadan baş müşavirin yuridiksiyasından uzaq idi. Hökumət valyuta ehtiyatını böyütməklə sürətlə genişlənən monetar iqtisadiyyat reallığı ilə üzləşdi. Dövlət bir zonadakı spesifik məhsulları alıb, başqa yerlərdə pərakəndə qaydada satmaqla, lazım olan vaxtlarda və yerlərdə qiyməti sabitləşdirməklə və özünə də fayda götürməklə ticarətə cəlb olunana çevrildi. Bu heç də özəl ticarət fəaliyyətini əvəz etmək deyildi, əksinə, hökumət kiçik şəhərlərdəki və regional tacirlərə borc verilməsini genişləndirdi, bu, o vaxtlar, haqqında eşidilməmiş müasir hökumət banklarına bənzəyirdi. Daha mühüm cəhət o idi ki, hökumətin marağının səviyyəsini, borcların faiz dərəcəsini müəyyən edən inspektor var idi. Bu kreditlər bəzən çox aşağı faizlə verilirdi, səpin mövsümündə bütün kəndlilərə 20 faizlə buraxılırdı, bu isə onlarda əkinçilik istehsalının nəticəsinə yaxşı inam yaradırdı. Hökumət müxtəlif şəhərlərdə ehtiyat üçün əldə lazım olan qədər əmtəə saxlamaq üçün anbarlar yaradılmasını da dəstəkləyirdi. Bu, Bibliyadakı İosifin Misirdəki bol məhsul illərində taxılı tədarük edib, məhsul qıtlığı illərində əhalini aclıqdan xilas etmək üçün anbarlarda saxladığına çox bənzəyir.

Varlı və kasıb adamların borc yükü dərəcələrlə verilən ödənişlər sistemi ilə daha ədalətli qaydada tənzimlənirdi. Bu məhsul istehsal edilən torpaqların həcminə və məhsuldarlığına əsaslanırdı. Beləliklə, bu, sosializm quruluşunun mütləq torpaq rentasından imtina edərək, yalnız differensial torpaq rentasını tətbiq etməsini yada salır. Buna bənzər qaydada məcburi əmək də dərəcəli vergi ödənişi sisteminə keçirildi.

Yanın islahatları hərbi gücün də böyüməsinə şərait yaratdı. Sun hərbi zəifliyini azaltmaq üçün kəndlərə mütəşəkkil militsiya vəzifəsi verdi, bu, sülh dövründə yerli qaydanı qoruyub saxlamalı, müharibə dövründə isə ordunun ehtiyatı kimi xidmət etməli idi. Süvari qüvvələrini gücləndirmək üçün hökumət atları alıb tədarük edir, onları şimal və şimal-qərb zonalarında kəndli təsərrüfatlarına verirdi ki, ailənin hansısa bir üzvü orduda öz atı ilə xidmət etmək imtiyazına malik olsun. Müxtəlif silahlar da həmçinin inkişaf etdirilirdi. Bu cəhdlərin nəticəsi kimi, imperiya şimali-qərb sərhədində bir neçə kiçik qələbə çaldı.

Nəhəng islahat proqramı güclü bürokratiya tələb edirdi, Yan müxtəlif siyasət növləri üçün onları yaratmağa çalışırdı. Milli dövlət ərazisində məktəb sistemini inkişaf etdirirdi. Vacib fəaliyyət növləri olan olan hərbi, qanunçuluq və tibb sahəsində ixtisaslaşmış təhsil sistemi yaradılmışdı, bunlara isə Konfutsi təhsili laqeyd idi.

Fraksiyaçılıq özünün məhv ediləcək olduğunu bir daha sübut etdi. İmperiyadakı sistem təkcə çox funksiyalı deyildi, həm də pozucu təsir göstərirdi. Canfəşanlıqla aparıldıqda, islahat öz qazandıqlarını da itirirdi. 1093-cü ilə qədər davam edən anti-islahat dövründə islahatların əksəriyyəti ləğv edildi. Bərpa edilən islahat hərəkatı isə öz orijinal idealizminə malik olmadığından sadəcə kabusa çevrildi. Sülalənin yıxılması üçün islahatları biabır etməkdən ötəri mühafizəçilər hakimiyyətdən kənarda kifayət dərəcədə müstəvi tapırdılar.

Sonrakı imperator Hui Tsun (1100-1125-ci illərdə hökmranlıq etmişdi) özü əla rəssam olmaqla incəsənətin böyük himayəçisi idi. Lakin bu onu yaxşı imperator edə bilmədi. Əyləncələrə maraq göstməklə və dövlət işləri üçün məsuliyyət daşımaması ilə o, öz fəaliyyətinə inamını itirdi. Hakimiyyətdə olanlar nizamlama sistemi ilə istədikləri kimi davranaraq izafi vergi gəlirləri götürmək istəyirdilər. Bu vaxt imperator çox baha bir imperial bağ saldırdı, o, cənnətə bənzər bir mənzərəyə malik idi. Olduqca böyük olan belə xərclər xəzinəni defisit vəziyyətinə saldıqda, o, hökumət məktəblərində alimliyi ləğv etdi. Alimlərin ona göstərdikləri dəstək tezliklə yoxa çıxdı.

Müharibədə və diplomatiyada daha ciddi laqeydlik özünü büruzə verirdi. Liao imperiyası ilə müqaviləni və dinc yanaşı yaşamağı qiymətləndirməməklə Sun Mancuriyada olan və genişlənən Cuçenlə ittifaqa girdi. Liaonu məhv etmək üçün onunla birgə hücuma keçdi. Liaonun süqutu sarayda bayram edildi. Döyüşün əksəriyyətini Cuçen apardığından, o, Sunu öz borcunu yerinə yetirməməkdə ittiham etdi. Cuçen tezliklə Sunun üzərinə hücuma keçdi. İmperator istefanı seçməli oldu və dövləti hazırlığı olmayan oğlunun ixtiyarına verdi, özü isə Yantszı regionundakı həzz səfərinə yollandı.

Cuçen Huan Ho ətrafını təmizlədi və daxilən çürümüş Sunu asan bir qurban kimi tapdı. 1128-ci ildə Kayfenin uzun mühasirəsi vaxtı onlar ardıcıl olaraq qızılla, gümüşlə, daş-qaşla, digər qiymətli şeylərlə və ümumi resurslarla haqq ödənilməsini tələb edirdilər. Nəticədə yoxsullaşmış kütlə pis şöhrətə malik olan imperial bağı qarət edib, ondan ocaq odunu kimi istifadə etdi. Saray sirli maliyyə gücü hesabına sülhü satın ala bildi. Cuçen qısa müddətdə mühasirəni qaldırdı. Qəflətən iki imperatoru və bütün imperial evini əsir kimi götürüb, onları Mancuriyaya sürgün etdi və burada onlar Şimali Sunu faciəli sonluğa çatdırdılar.

Cuçen öz işğalını Yantszının arxasına qədər genişləndirə bilmədi. Huay Ho vadisi öz qol axınları və bataqlıqları ilə süvari əməliyyatlarını çətinləşdirirdi. Onlar üçün iqlim də çox isti və rütubətli idi. Həm də onlar uzağa getdikcə daha güclü müqavimətlə rastlaşırdılar. Bu zonalar məhsuldarlığı və sıx əhalisi ilə ölkənin aparıcı qüvvəsi olduğundan, burada müdafiə qabiliyyəti də yüksək idi.

Şimali Sunun süqutunun əksinə konfutsiçi loyallıq qalırdı. Zaman keçdikdən sonra həm mülki, həm də hərbi adamlar taxt-taca iddia edən Kao Tsuna tərəf döndülər. O. keçmiş imperator Hui Tsunun yeganə oğlu idi. Kayfendə olmadığından əsirliyə düşməkdən özünü qorumuşdu.

Cənubi Sunun banisi kimi Kao Tsun özünü uzun müddətli (1127-1162-ci illər) hökmranlığa həsr etdi, o, parçalanmış hissələri bir yerə yığmaq kimi ağır bir işi yerinə yetirməli idi. O, gəlir resurslarını qoruyub saxladı və mərkəzləşdirilmiş nəzarəti gücləndirdi. Keçmişi tərifləməklə, öz əcdadlarına təxəyyül yolları çəkməklə, islahat sisteminin əleyhinə qalmaqda davam edən mühafizəkarların xoşuna gəldi. Miras kimi qəbul etdiyi sistemi əslində bir qədər təkmilləşdirdi. O, marionet imperatorlara xidmət göstərməkdən imtina edən alim məmurları şərəfləndirdi, onun birləşdirmə siyasəti ilə razılaşmalarına görə isə bir çox başqalarını da xidmətə götürdü. Şəhər vergiləri artırıldı, onları toplamaq isə kənd vergilərini yığmağa nisbətən asan idi.

Ardıcıl inkişaf hesabına Cənubi Sun qəti olaraq Şimali Sundan varlı oldu. Onun paytaxtı dənizə yaxın idi. Çin imperiyaları arasında bu hadisə yeganə hal idi, beynəlxalq ticarət böyüsə də, ölkə heç də dənizə istiqamətlənmiş deyildi. Kao Tsun fasilələrlə davam edən Cuçenin şimaldan həmlələrinə qarşı müdafiə postları yaratmışdı və bu vaxt uzaq qərbə və digər strateji ərazilərə yaxın olan daxili torpaqlarda imperial hakimiyyəti bərpa etməyə çalışırdı.

Hərbi qüvvələrə olan adekvat ehtiyac da az əhəmiyyət daşımırdı. Hərbi cəhətdən zəif, lakin maliyyə cəhətdən güclü olduğundan o, fəaliyyətdə olan müxtəlif bandalara sülh təklif etdi. Hökumət onlara müntəzəm qoşun növü kimi böyük ehtiyatları ilə qanuni qüvvə statusu verdi və yerli işlərdə onların kiçik sui-istifadələrinə də barmaqarası baxırdı. Beləliklə, imperial qüvvələr şişdi və daxili təhlükəsizlik problemi əsasən həll edildi. Saray bu vaxt həmin ordulara nəzarəti artırdı, bu da Cuçen ilə müharibə və ya sülhün nəticəsindən ötrü kənar bir məsələ ola bilməzdi. Kao Tsun müharibəni təxirə salmaq istəmirdi, lakin o, daha çox öz səltənətinin təhlükəsizliyinin qayğısına qalırdı. O, başa düşürdü ki, müharibə ağır xərc və həm də müəyyən şəraitdə məğlubiyyət riski tələb edir. Hiyləgər imperator iddia üçün qəbul edilmiş şərti də tapdı, o, anasının əsirlikdən qaytarılmasına çalışırdı. Bunu heç bir konfutsiçi inkar edə bilməzdi. 1141-ci ildə dramatik böhran baş verdi. Sülh bağlamaq danışıqları ərəfəsində o, öz komandanlığının üç aparıcı generalını vəzifədən azad etmək qərarına gəldi. Generallar xidmətlərinə görə mükafat bəhanəsi ilə paytaxta çağırıldı, onlar hərbi komissionerlərə yüksəldilər. Bu vaxt onların qoşunları yenidən birbaşa imperial nəzarətdə olan ayrıca qüvvə kimi təşkil edildilər. İki general bu nominal şərəflə və pensiya almağa razılaşdı. Lakin üçüncü general sülh danışıqlarını açıqca tənqid etdi. O, yüksək xəyanət ittihamı ilə ölüm cəzasına məhkum edildi. Sonralar həmin adam böyük əfsanə mövzusuna çevrildi. Həmin vaxt isə ancaq onun məhv edilməsi saray üçün bütöv daxili və xarici təhlükəsizlik əlaməti idi.

Hətta sakitlik baş verəndə də, idealist konfutsiçilərin çoxu saray siyasəti üçün potensial olaraq həlledici əhəmiyyət daşıyırdı. Kao Tsun qəti olaraq istefa verməyi qərara aldı və işləri özünün götürmə oğlu olan vəliəhdə verdi. Lakin taxt-tacın arxasından işləri öz nəzarəti altında saxlayırdı. Yeni imperator Hsiao Tsun (1163-1189-cu illərdə hökmranlıq etmişdi) idealistlərə rəğbət bəsləyirdi, onların bəzilərini saray mövqelərinə və komandan vəzifələrinə təyin etmişdi. Çünki saraydakı çevriliş və Cuçen imperiyasında, xüsusən də bir qədər əvvəl işğal edilmiş hissələrdə baş verən iğtişaş müharibəyə başlamaq qərarını verməyə gətirib çıxardı. İlkin Sun hücumu ağır itkilərlə dəf edildi, lakin qəflətən baş verən vuruşlar iki ilə qədər davam etdi və 1165-ci ildə mühüm dəyişikliklər yeni sülh formulası ilə nəticələndi. Vassal dövlət vəziyyəti ləğv edildi və Sun Cuçenlə bərabərə yaxın olan bir əsas əldə etdi.

1187-ci ildə Kao Tsunun ölümündən sonra Hsiao Tsun da istefa ənənəsini davam etdirdi. Onun oğlunun qısa, dörd illik hakimiyyəti dövründə beynəlxalq sülh qorunub saxlandı, lakin 1205-ci ildə, onun nəvəsinin hakimiyyəti dövründə yenidən pozuldu. Cənubi Çin yenidən şimala tərəf kampaniyaya başladı.

Cuçen çinli üslubda olan öz Çin imperiyasını yaratmaqla ölkənin geniş əkinçilik coğrafi regionunu işğal etmişdi. Burada çinli əhali çoxluq təşkil edirdi. Öz imperiyalarında onlar kiçik azlığa malik olduqlarından tayfa başçıları daim müharibəyə hazır olan nizami ordu saxlayırdılar. Hərbi xidmətdə Cuçen dili saxlanırdı və heç bir çinli dəbindəki adlara, paltara və ya adətlərə icazə verilmirdi. Çinlilərin hökumətdə də iştirak etməsinə yol verilmirdi. Cuçenin cəhdlərinə baxmayaraq zaman çoxluq mədəniyyətinin tərəfində idi və tədricən ağalıq edən azlığı absorbsiya edirdi. Tayfa başçıları xüsusən uzun sülh dövrlərində çinli həyat tərzinə aludə olurdular.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 15 avqust.- S.20.