Zəfər tanrısının adı - Atatürk

Paşalar onun arkasındaydılar

O, saati sordu

Paşalar: “Üç” dediler.

Sarışın bir kurda benziyordu

Ve mavi gözleri çakmak çakmaktı

Yürüdü uçurumun başına kadar

Egildi, durdu.

Bıraksalar

İnce, uzun bacakları üstünde yaylanarak

Ve karanlıkla akan bir yıldız gibi kayarak

Kocatepeden Afyon ovasına atlayacaktı.

Nazim Hikmətin “Kuvayi Milliye” dastanından

1914-cü ildə Osmanlı Türkiyəsi də bütün qüvvələrini səfərbər edərək Birinci Dünya Savaşına qoşuldu. Bu savaş Türkiyə xalqına böyük müsibətlər gətirdi. Antanta dövlətləri Osmanlını bu savaşda tam məğlubiyyətə uğratdı. 1918-ci il oktyabrın 30-da qalib dövlətlərlə Türkiyə arasında “Mudros” adlı təslimçi barışıq sazişi imzalandı. Anlaşmaya görə Türkiyə param-parça olurdu və işğalçı ölkələr istədiyi şəkildə burada hegemonluq edə bilərdi. Ölkənin şərqində Ermənistan dövləti yaratmaq da bu plana daxil idi. 1919-cu il mayın 15-də yunan qoşunları imperialist ölkələrin hərbi gəmilərinin köməyi ilə İzmiri işğal etdi, ingilis qoşunları da İstanbula çıxarılmışdı. İzmirin işğalından sonra işğalçı dövlətlərin Türkiyəni parçalamaq siyasətinə qarşı ölkədə milli azadlıq hərəkatı başladı. Uzun illər davam edən müharibədən yorğun düşmüş Osmanlı türkləri yenidən özlərində güc taparaq düşmənə müqavimət göstərirdi.

Sakarya savaşından sonra Mustafa Kamal Paşa 1922-ci il martın 4-də Türkiyə Böyük Millət Məclisində bir nitq söylədi: “Qərarımız böyük taarruzdur, lakin ləngidirik. Ona görə ki, hazırlıqlarımızı bitirməyə bir az zaman lazımdır. Amma yarım hazırlıqla da olsa taarruz edəcəyik...” Mustafa Kamal Paşa çıxışı edərkən məqsədi həm zehinlərdəki, düşüncələrdəki şübhələri atmaq, həm də ordunu və xalqı savaşa və zəfərə hazırlamaq idi. Və iyunun 22-də rəsmi olaraq ölkədə taarruz qərarı verildi. Yunanların və digər işğalçı ölkələrin diqqətini çəkməmək üçün Mustafa Kamal Paşa guya ordu birlikləri arasında futbol kulubu yaratmaq niyyəti ilə iyulun 28-də komandanları Akşəhərə toplayaraq taarruzun direktivlərin verir və savaş avqustun 26-a təyin edilir. Qərara alınır ki, savaş Afyonun güneyindən Dumlupınar yönünə doğru basqın şəklində başlasın və sonra meydan savaşına dönüşdürülərək düşmən qüvvələri tamamilə yox edilsin.

26 avqust 1922-ci il, bir şənbə sabahı idi Kocatəpədə. Baş komandan Mustafa Kamal Paşa, yanında Fevzi Paşa, Qərb cəbhəsi komandanı İsmət Paşa və müharibəni idarə etmək üçün yerlərini almışdılar. Topçular sabah saat 4:30-da hücum atəşi ilə taaruza başladılar. Topçular sabah saat 4:30-da hücum atəşi ilə taaruza başladılar. Türk Ordusu güneydən, quzeydən hərəkət edərək qısa zamanda başarılı şəkildə irəliləyir, yunanların müdafiə xətti yarılırdı. 26-27 avqust gecəsi yunan silah-sursatı ələ keçirilir. Bir neçə gün içərisində Afyon işğaldan tamam təmizlənir, Dumlupınara doğru geri çəkilən yunan ordusu tamamən məğlub edilir.

Türk insanı şəhid düşdüyü yeri düşmənə tapdaq etmədi, özünə vətən etdi. Tam zəfərlə irəliləyən turk ordusu qısa zamanda yüzlərlə yunan döyüşçüsünü və ordunun baş komandanı Trikopis əsir alır.

Adı tarixdə “Meydan Müharibəsi” kimi yazılan savaşda minlərlə türk mehmeti, gənci, qadını, qocası şəhid olur. Amma bir qarış torpaq düşmənə güzəştə gedilmir. Avqustun 26-dan başlayan Böyük Taarruz - Qurtuluş Savaşı 1922-ci il avqustun 30-da türk millətinin tam qələbəsi ilə başa çatır. Avqustun 30-da günorta saatlarında düşmən ordusunun böyük bir qismi zəfər tanrısı Atatürkün atəş xətləri arasında tamamilə məhv edilmişdi. Akşəhərdə hazırlanan plan böyük bir başarı ilə sona varmış, qəhrəman türk xalqı düşməni sıradan çıxarmışdı. Lakin elə həmin gün qazi Mustafa Kamal Paşa qaçan düşmənləri təqib etmək üçün üç cinahdan Egeyə doğru irəliləməsini uyğun görərək: “Ordular, ilk hədəfiniz Akdenizdir” deyə əmr verdi. Sentyabrın 13-də canavar dişli Avropanın ideyalarını dənizə tökdü, Afyonun ardından sentyabrın 2-də Eskişehir, 9-da İzmir, 1-də Bursa, 13-də Mudanya düşməndən təmizləndi.

Azərbaycanın 15-ci süvari alayı Qurtuluş Savaşında

Azərbaycandan silahlı dəstələr polkovnik Səməd Sayqının komandanlığı ilə Cənubi Azərbaycandan keçərək Ərzuruma gəlir və Qurtuluş Savaşına qatılır. Bu barədə ilk məlumat 1920-ci il aprelin 23-də fəaliyyətə başlayan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin iyulun 8-dəki iclasında millət vəkillərinə çatdırılır. İclasda çıxış edən Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi İsmət İnönü bildirir ki, kömək məqsədilə Azərbaycandan silahlı dəstələr gəlib. Onların yanında türk ordusunun çox böyük ehtiyac duyduğu səhra topu kamaları (çaxmaqları) vardır. Tarixi mənbələrdən məlum olur ki, bir piyada və süvari alayından ibarət olan birlik dərhal Şərq cəbhəsinə göndərilir.

15-ci süvari alayına qoşulan bu birlik 1920-ci ilin payızından başlayaraq 1921-ci ilin əvvəllərinə qədər Şərqi Anadolunun ermənilərdən azad olunması uğrunda gedən döyüşlərə qoşulub. Azərbaycan əsgərləri Sarıqamışın, Qarsın, Gümrünün düşməndən azad olunmasında böyük xidmətlər göstərib. Daha sonra Azərbaycan türklərindən ibarət 15-ci süvari alayı nəzdində 6-cı süvari tüməni yaradılıb. Həmin tümən Milli Qurtuluş Savaşının sonunadək böyük rəşadət göstərərək düşmənə sarsıdıcı zərbələr endirib. Döyüşən türk ordusu daxilində könüllü olaraq müharibədə iştirak edən azərbaycanlıların da sayı az olmayıb. Onların önəmli bir qismi savaşdan sonra türk ordusunda xidməti davam etdirərək ali zabit rütbəsinədək yüksəlib.

Bunlar arasında generallar - Cahangir Berker, Hüseyin Turqut, Nuri Berköz, Mahmud Berköz, polkovniklər - Yusif Xəzərli, Mehmed Akpolad, Salih Aksoy, Hüsameddin Topaç və digərlərini göstərmək olar. Azərbaycan o ağır illərdə maddi və mənəvi yardımını Türkiyədən əsirgəmədi. Tədqiqatçı Hüseyn Adıgözəlin yazdığına görə, Mustafa Kamal Paşa 1921-ci il martın 17-də, 2-ci İnönü savaşından öncə Nəriman Nərimanova məktub ünvanlayaraq, maliyyə dəstəyinə böyük ehtiyac duyulduğunu bildirmişdi. Nərimanov dərhal büdcədə olan 500 kiloqram qızılı Ankaraya göndərir. Bundan başqa, xeyli miqdarda silah-sursat da Anadoluya yola salınır. Bunlar qardaşın qardaşa vəfa borcu idi. Ən gözəl izahını Nəriman Nərimanovun 1921-ci il martın 23-də Mustafa Kamal Atatürkə yazdığı məktubdan görə bilərik. Türkiyə tərəfinin borcları necə qaytaracağı barədə narahatlıq keçirdiyi bir vaxtda N. Nərimanov yazırdı: “Paşam, türk millətinin bir ənənəsi vardır: qardaş qardaşa borc verməz, qardaş qardaşın əlindən tutar. Biz qardaş xalqlarıq. Hər zaman və hər şəraitdə bir-birimizin əlindən tutacağıq. 1918-ci ildə siz bizim əlimizdən tutdunuz. Bizi ölümdən qurtardınız. Bu gün biz sizin qardaşınız olaraq əlinizdən tutmağa çalışırıq. İmkanımız çatdığı qədər pul göndərəcəyik. Bu gün sizin üçün etmək istədiyimiz bir qardaşın başqa bir qardaş üçün etmək istədiyindən başqa bir şey deyil”.

Böyük türk zəfəri qarşısında pərən-pərən düşən düşmən orduları İstanbul və Çanaqqala boğazlarını işğal etmək planlarını dayandırdılar. Onlar türk xalqının haqlı istəyini nəzərə alaraq onların haqq və hüquqlarını tanımağa məcbur oldular. Lord Kinrossa görə İngiltərə hökuməti ciddi bir krizlə qarşı-qarşıya qaldığını anlayırdı. Onlar türklərlə yeni bir savaşa girməkdən qorxurdu. 11 oktyabr 1922-ci ildə Mudanyada imzalanan atəşkəs anlaşmasıyla silahlı müharibə rəsmən dayandırıldı. Ədirnə də daxil olmaqla Trakiyanın da Türkiyəyə verilməsi üzrə yunanlar tərəfindən boşaldılması qərara alındı. Anadolu torpaqlarında yunan siyasətini yürüdən İngiltərənin baş naziri Lloyd George baş verənlərə dayanmayaraq istefa etdi.

Rəsmiyyə QARAYEVA

“Azərnəşr”in redaktoru

525-ci qəzet.- 2015.- 29 avqust.- S.10