Hüseyn Cavid yaradıcılığı yeni təqdimat formatında

Bu gün xeyli fasilədən sonra - yəni həm də siyasi kataklizmlərin səngidiyi, Azərbaycanın və azərbaycanlının sakit bir həyat tərzi başladığı bir çağda bəzən elə təsəvvür yaranır ki, insan artıq kamilləşib, hər kəsin təhsili var və bəlkə internetin tüğyan etdiyi bir mühitdə daha ədəbiyyata ehtiyac da yoxdur.

Bu, çox təhlükəli yanaşmadı və əslində internetin tüğyan etdiyi günümüzdə bədii sözə daha çox ehtiyac var. Bu ehtiyacı kamil şəkildə ödəyə biləcək yeni ədəbiyyatın son dərəcə qıtlığı şəraitində klassikaya qayıdış çox vacibdir. Azərbaycan xalqının Ümummilli Lideri Heydər Əliyevin klassikaya məhəbbəti - onlarca klassik söz sahibinin yubileyləri ilə bağlı sərəncamları və bu məktəbin indiki davamı xalqın milli özünüdərk problemlərinin həllində misilsiz rol oynamaqdadır. Bu gün klassikaya qayıdış zərurətini, ideyasını gerçəkləşdirmək üçün həm də gerçək təşəbbüslər gərəkdir. Belə təşəbbüskarlar sırasında ölkədə fəaliyyət göstərən Kaspi Təhsil Mərkəzi və “Kaspi” qəzeti çox mühüm yer tutur. Xüsusi qeyd edək ki, elə Azərbaycanın klassik mətbuat mühitində ayrıca yeri olan “Kaspi” qəzetinə yenidən qayıdışın özü lap ilk günlərindən klassikaya yeni münasibət vəd edirdi. “Kaspi” qəzeti bunu üç faktorla şərtləndirirdi: birincisi, Azərbaycan klassikasının gücü, qüdrəti və bu gün üçün də müasirlik ruhu; ikincisi, millətin Ümummilli Liderinin bu sahədəki ideya və gerçək fəaliyyəti; üçüncüsü yeni “Kaspi”nin təsisçisi Sona xanım Vəliyevanın klassik jurnalistikaya və ədəbiyyata vətəndaşlıq münasibəti.

Sona xanım “Kaspi” qəzetini “hadisələrə zəngin tarix, böyük şəxsiyyətlərin tale yolları, həyat amalları və bu amalların məfkurə məktəbi” adlandırırdı. Və sonralar elə bu qəzetin tarixi və fəaliyyəti ilə bağlı özünün başçılığı ilə keçirilən yazı müsabiqəsinə dair jurnalist materiallarının çap olunduğu “Üç əsrin qəzeti” kitabına ön sözündə mətbuatı belə qiymətləndirirdi: “Bir qəzetin tarixinə dair tədqiqatlar xalqın, millətin keçmişini, ictimai-siyasi,iqtisadi, mədəni yaşantılarını, istək və arzularını, hətta daxili duyğularını günbəgün, saatbasaat bizə çatdırır”. Klassikanın mətbuat nümunəsinin tarixinə və müasir dövrkü fəaliyyətinə dair bu müsabiqə materialları -528 səhifəlik bu kitab bir eksperiment kimi elə uğurlu alındı ki, Kaspi Təhsil Mərkəzinin və “Kaspi” qəzetinin sonrakı layihələrində böyük inam rolunu oynadı. Bu inam hələ sağlığında klassikləşmiş Məmməd Araz yaradıcılığına yeni bir qayıdışın başlanğıcını qoydu. Həmin layihə ilə Məmməd Araz yaradıcılığını gündəmdən-gündəmə gətirən bir yazı müsabiqəsi gerçəkləşdirildi. Yenə də Məmməd Araz şəxsiyyətinə və Məmməd Araz yaradıcılığına sevgi dolu bir kitab meydana gəldi. Həmin kitab təkcə Məmməd Araz sevərlərin deyil, ədəbiyyatı sevən hər kəsin stolüstü kitabıdır. Belə tipologiyaya məxsus kitabların həvəslə oxunması, görünür, mövzuya ədəbiyyatşünaslıq istiqamətindən daha çox publisistik yöndən, essevarilik məqamından yanaşma ilə bağlıdır.

Mən “Kaspi” qəzetinin və eyni adlı Təhsil Mərkəzinin təsisçisi Sona xanım Vəliyevanın klassikamıza təkcə adi bir oxucu, şair və elm xadimi kimi deyil, yüksək vətəndaşlıq mövqeyindən yanaşdığını xüsusi qeyd etmək istərdim. Eldəniz Həsənovun “Həsən bəy Zərdabi irsi: keşməkeşli həyat yolu” adlı bir qiymətli kitabının təqdimatında maarifçi Sona xanımın kitabın ərsəyə gəlməsinə necə sevindiyinin şahidi olmuşam. Həm məzmunca, həm də poliqrafik keyfiyyətinə görə möhtəşəm bir abidə təsiri bağışlayan “Həsən bəy Zərdabi irsi: keşməkeşli həyat yolu” kitabının rəyçilərindən biri olan Sona xanım öz çıxışında kitabı ərsəyə gətirənləri milli dəyərlərimizə böyük xidmət göstərmiş irfan sahibləri kimi qiymətləndirdi.

... Və daha bir az keçdi, “Kaspi” adı yeni bir layihəni ortaya qoydu. Doğrusu, bu layihə o qədər də asan başa gələnə oxşamırdı. Hüseyn Cavid irsini kütləviləşdirmək, Cavid irsinin müasirlərimiz üçün nə qədər vacib olduğunu gündəmə gətirmək, sabahın gündəminə aparmaq üçün “Hüseyn Cavid: Vətənə qayıdış” layihəsi meydana çıxdı. Əvvəlcə Hüseyn Cavidin əsərləri doğma dilində nəşr olundu. Amma Cavidə qayıdış təşəbbüsünün əsas amalı sonra məlum oldu. Məlum oldu ki, əsas məqsədlərdən biri Hüseyn Cavidin müasir Türkiyə oxucusuna təqdim olunmasıdır. Beləliklə, istedadı, vətəndaşlığı ilə hamımızın sevgimizi qazanmış Azər Turanın hazırladığı “Hüseyn Cavid. Əsərləri” kitabı Türkiyədə nəşr olundu. “Küsena Yayınları” nəşriyyatının müasir poliqrafiyanın ən yeni texniki imkanları səviyyəsində çap etdiyi bu kitab ömrünün böyük bir kəsimini Türkiyəyə və türk dünyasına həsr etmiş Hüseyn Cavidi təxminən doxsan ildən sonra yenidən Türkiyə oxucusuna qaytardı. Kitabın titul səhifəsinin ardında belə bir qeyd var: “Kitap Azerbaycan Cümhuriyyəti Prezident Administrasiyasının İctimai-Siyasi Şübesinin müdiri Ali Hasanovun Kişisel girişimi ile - Kaspi Qazetesinin ve Kaspi Egitim Merkezinin Projesi Kapsamında Yayınlanmışdır”. İndi Türkiyədəki Cavidsevərlər də “Kaspi” sözünə məhəbbətlə yanaşırlar. Təkcə ona görə yox ki, Təhsil Mərkəzi və qəzet bu kitabın nəşrinin təşəbbüskarıdır, həm də ona görə ki, bu iki təşkilat həmin kitabın Türkiyədə populyarlaşması tədbirinə yiyəlik etdi.

Budur, indi də Cavidin ömür yolunu və yaradıcılığını geniş oxucu kütləsinə təqdim edən möhtəşəm (sözün müstəqim tutumunda) bir fotoalbomun və çoximzalı bir kitabın nəşri.

Kitab və fotoalbom kimi xeyli fərqli tipoloji xarakterə malik olan iki nəşrdən adətən, ilk növbədə kitab formatı özünün təhlilini tələb edir. Lakin indiki halda mən “Hüseyn Cavid. Vətənə qayıdış” fotoalbomunu əvvələ çəkmək istəyirəm. Çünki bu fotoalbom öz məzmun siqləti və əzəməti ilə Azərbaycan mədəni mühitinə hadisə təsiri bağışlayır. Bu hadisə- fotoalbomun titul səhifəsinin ardında belə bir xüsusi qeyd var. “Hüseyn Cavid: Vətənə qayıdış” fotoalbomu Ulu Öndər Heydər Əliyevin dahi şairə göstərdiyi dərin ehtirama ithaf olunur”. Fotoalbomu vərəqləyəcək hər kəs bu ithafın son dərəcə ədalətli və yerində olduğu qənaətinə gələcək. Bu qənaətin səbəbi fotoalbomun annotasiyasında çox müxtəsər və aydın şəkildə belə ifadə edilmişdir: “Fotoalbomda Ulu Öndər Heydər Əliyevin sənətə və ədəbiyyata verdiyi yüksək dəyər nəticəsində dahi şair Hüseyn Cavidin cənazəsinin qalıqlarının Vətənə qovuşması, yubileyinin keçirilməsi, abidəsinin ucaldılması, Cavidlər ailəsinin məzarlarının bir məqbərədə torpağa tapşırılması, eləcə də Azərbaycan xalqının ədəbi irsinə, söz adamlarına yüksək qiymət verən cənab Prezident İlham Əliyevin şairin yubiley tədbirlərinin keçirilməsiylə bağlı verdiyi sərəncamlar və digər maraqlı materialları əks etdirən fotolar və sənədlər toplanmışdır”. Bu sətirlər fotoalbomun mahiyyətini, həqiqətən, dəqiq ifadə etməkdədir.

Fotoalbomu vərəqləyən hər kəsi millətin kamilləşməsi yolunda canına qıymış bir xalq şairinin faciəli ömür yolunun bu qədər dəqiq kompozisiya ilə təqdim formatı mütəəssir etməkdədir. Bu dəqiq formatın, bu dəqiq kompozisiyanın, bu kədər dünyasının dəqiq təqdimatının aparıcı müəllifi, təkcə elə bu fotoalboma görə böyük vətəndaş adlandırılmağa layiq olan Sona xanım Vəliyevadır - nəşr layihəsinin rəhbəri, redaktoru, tərtibçisi Sona xanım.

Fotoalbomun kompozisiyasında ilk yeri, yenə də çox haqlı olaraq, Heydər Əliyevin və İlham Əliyevin Hüseyn Cavidlə bağlı qiymətli fikirləri tutur. Mən bu fikirlərdən sonra Sona Vəliyevanın “Dahilərin qayıdışı möhtəşəm olur” sərlövhəli bir az duyğulu, bir az obrazlı, bir az elmi-şairanə (!) üsluba malik ön sözünü oxuyuram və bu ön sözdə Heydər Əliyevin hələ 1979-cu ildə, - Sovet ideologiyasının milli dəyərlərdən hələ də ehtiyatlandığı bir dövrdə Cavidin məzarının uzaq Sibirdə axtarılması və tapılıb vətənə gətirilməsi ilə bağlı cəsarətini, hadisələrin şahidi kimi o anları bir də xatırlayıram. O zamankı nəslin yaxşı yadındadır ki, Siyasi Büro üzvlüyünə Şərq dünyasından yeganə namizəd Heydər Əliyevin bu cəsarəti hamını heyrətə gətirmişdi. Amma hər şey nəinki uğurlu oldu, hətta Ulu Öndər həmin Siyasi Büroya üzv olub da, 1982-ci ildə artıq məzarı tapılmış Hüseyn Cavidin Vətənə gətirilməsini qəhrəmanlıqla başa çatdırdı...

Fotoalbom mahiyyət etibarilə bir qəm tablosudur - bütöv bir millətin repressiya faciəsinin ustalıqla ümumiləşdirilmiş qəm tablosu. Hüseyn Cavidin şərlənməsi və həbsini əks etdirən sənədlər və foto-materiallar oxucunu milli faciənin ağır epizodları ilə tanış edir. Lakin sanki sonu olmayacaq bu kədər və bu faciədən doğan qəm karvanı fotoalbomun növbəti bir bölməsində təkcə oxucu üçün deyil, bütövlükdə bir millətin təskinliyinə gedib çıxır. Bu bölmə elə öz tematik vədi ilə bizi təskinliyə çağırır: “Əbədi zirvəyə gedən yol. Ulu Öndərin sonsuz sevgisinin ünvanı Hüseyn Cavid və Naxçıvan. 1980-1982”. Bu bölmə dahi Hüseyn Cavidin vətənə qayıdış kimi çətin və uzun bir prosesinin fotolarda əbədiyyətə çevrilən anlarının ifadəsidir. Bu fotolarda, sənədlərdə çox şey var: onlara yalnız baxmaq və duymaq qalır. Ancaq o bölmədəki fotolarda bir adam da diqqəti cəlb edir. Naxçıvan Vilayət Partiya Komitəsinin katibi Həmid Cəfərov. Heydər Əliyev Hüseyn Cavidin Sibirdən Azərbaycana səfərini bu insana tapşırır. 1982-ci ildə Hüseyn Cavidin cənazəsini uzaq Sibirdən Vətənə qaytaran nümayəndə heyətinin sədri olan, bir çox vacib sənədləri, fotoları qorumuş və bu fotoalboma təqdim etmiş Həmid Cəfərov ən şərəfli qiymətə layiqdir. Oxucu fotoalbomun “Cavid soraqlı səfər” bölməsində Cavidin məzarını Sibirdə axtaran və tapıb Vətənə gətirən nümayəndə heyətinin o uzaq və ögey yerlərdəki çətinliklərini, sadə rus xalqının bu axtarışa göstərdiyi köməyin foto-xatirələrini görəcək, həm kövrələcək, həm də qürur hissi keçirəcək.

Mən yuxarıda fotoalbomun kompozisiyasından xüsusi danışdım ona görə ki, bu kompozisiya həmin axtarışları və şairin Vətənə dönüşünə qədər olan məqamları nizamlı bir xətlə bizə çatdırır. Artıq təfərrüata varmıram, fotoalbomun təkcə mündəricatına diqqət etmək kifayətdir ki, həmin nizamlı xəttin səmərəsi aydın olsun...

İndi də “Hüseyn Cavid. Vətənə qayıdış” yazı müsabiqəsindən ərsəyə gələn eyni adlı kitab barədə. Əlbəttə, Hüseyn Cavidin həyatı və yaradıcılığı haqqında Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının Mir Cəlal, Abbas Zamanov, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev, Teymur Kərimli, İsa Həbibbəyli və bir çox digər filoloq alimlərimizin maraqlı tədqiqatları mövcuddur. Bu böyük filosof şairin yaradıcılığına böyük filosof Səlahəddin Xəlilov da çox maraqlı bir kitab həsr etmişdir. Lakin bütün bunlarla belə klassikaya qayıdışı milli mənlik, milli kimlik səviyyəsində qəbul edən “Kaspi”çilər Hüseyn Cavid yaradıcılığına daha geniş və bir az da publisistik istiqamətdən baxmaq məqsədilə təşkil etdikləri müsabiqənin nəticəsini oxucu cəmiyyətinə çatdırmaq məqsədi güdüblər.

Sona xanım Vəliyevanın bu kitaba da ön söz kimi daxil edilən yazısında Cavid yaradıcılığına yeni qayıdışın, ümumiyyətlə, dahilərə zaman-zaman qayıdışın motivasiyaları geniş qoyulur.

Kitabda 30-dan çox müəllifin məqaləsi təqdim olunub. Bu məqalələrin, əlbəttə, güclüsü də, zəifi də var, amma əsas məsələ orasındadır ki, hər müəllifin Cavid yaradıcılığına öz münasibəti, çoxçeşidli interpretasiyaları var. Məsələn, sənətşünas Ziyadxan Əliyev Hüseyn Cavid romantizminə rəssamlıqda, heykəltəraşlıqda, milli xalçaçılıq sənətimizdə həsr olunmuş əsərlərin təhlilini vermişdir. Məqalənin bir çox maraqlı məqamları sırasında müəllifin bu sahəyə diqqət göstərmiş sənətkarlara və onların əsərlərinə necə yaxından bələd olması dayanır. Z.Əliyevin Cavid yaradıcılığının müxtəlif aspektlərinə əsərlər həsr etmiş incəsənət adamlarını bu qədər yaxından tanıması faktı onun Hüseyn Cavid irsinə məhəbbətinin təzahürüdür.

Elnarə Akimova Cavid yaradıcılığını zamana baxış kontekstində, İskəndər Atilla fəlsəfi düşüncələrdə, Aynurə Mustafayeva şairin yaradıcılığında şərq və qərb məsələləri işığında, Rəna Məmmədşəfaqızı onun türkçülük, vətən, Turan sevgisinin qaynaq və ifadələrində və s. tematikalarda araşdırmalarını görürük. Bu yazıların hamısında özündən əvvəlki qaynaqlara hörmət münasibətilə birgə, problemə orijinal yanaşma prinsipi aydın görünməkdədir. Bu mənada xüsusilə ədəbi mühitdə öz orijinal yanaşmaları ilə tamam seçilən Fərid Hüseynin “Fərqli zamanların bənzər düşüncəsi” əsəri daha çox maraq doğurur. Müəllif burada “Xurşidbanu Natəvanın bir qəzəli ilə Hüseyn Cavidin “Kor ərəbin mahnısı” kimi artıq xalqımızın yaddaşına hopmuş “Şeyx Sənan” əsərindəki İkinci Korun dilindən deyilən şeirin müqayisəsinə nəzər yetirir”. Və bu “nəzər yetirmə” ayrı-ayrı zamanlarda yazılmış iki əsərin həm tematik, həm də üslub paralelliyi ilə adamı mat qoyur: “Fərqli zamanla- bənzər düşüncəsi” oxucuya və yəqin ki, həm də professional ədəbiyyatşünaslara çox şey deyir. Bu məqamda mən xüsusi qeyd edərdim ki, Nərgiz İsmayılovanın “Hüseyn Cavidin “İblis” və Nobel mükafatı laureatı, Lissabonlu Joze Saramaqonun “İsanın İncili” əsərlərində “İblis” surətlərinin paralelliyi ətrafında təhlilləri də ədəbiyyatşünaslığa maraqlı bir mesaj kimi səslənir.

Aynurə Paşayevanın “Hüseyn Cavid yaradıcılığına yeni bir nəzər” məqaləsi də orijinal düşüncələri və problemə yeni yanaşmaları ilə bu gənc ədəbiyyatşünas xanımın elmi istedadından xəbər verir. Mənə elə gəlir ki, gənc alimin Hüseyn Cavidin hər cür zülmə qarşı qoyduğu romantizm- üsyan xarakterli yaradıcılığını şairin şahidi olduğu zamanın ədalətsiz ictimai hadisələrə münasibətindən doğan bir fakt kimi araşdırmaya cəlb etməsi yeni bir elmi konsepsiya kimi maraqlıdır. Məqalə müəllifi əsaslı şəkildə qeyd edir ki, Cavidin “bütün ömrü üç ictimai ədalətsizlik burulğanının vəhdətində dövr etmişdi: Çarlıq Rusiyasının müstəmləkəsi altında olan doğma Vətəni, Sultan Əbdülhəmidin istibdadı altındakı Sultanlıq Türkiyəsi, qatı dini təəssübün hökmranlıq etdiyi İran”. Müəllif Hüseyn Cavidin “Peyğəmbər”, “Azər”, “Topal Teymur” kimi fundamental əsərləri ətrafında öz elmi fikrini sübut edir. Bu məqalənin məni daha çox cəlb edən tərəfi gənc alimin cəsarətli polemikası oldu.

Kitabda toplanan digər məqalələr ətrafında da geniş dayanmaq olardı. Xüsusilə Gülnar Səmanın “Cavidanə uçurum”, Fariz Yunislinin şairin estetik ideallarını təhlilə çəkən məqaləsi və s. oxucuya çox şey vəd edir. Amma bu kitaba daxil edilən bir yazını mən qəsdən axıra saxladım və o yazının dəyərini ayrıca qeyd etmək istərdim. Bu, Hüseyn Cavidin Vətənə qayıdışı ilə bağlı Heydər Əliyevin tapşırığını yüksək vətəndaşlıq qeyrətilə yerinə yetirən Həmid Cəfərovun “Vətənə qayıdış” məqaləsidir. Bu yazı təkcə çağdaş oxucularımızın deyil, həm də milli kimliyimizin ləyaqətini zaman-zaman gündəmə gətirmək təşəbbüsündə olacaq (və mütləq olacaq!) gələcək nəsillər üçün də, adi vətəndaşdan tutmuş elmi tədqiqatçılara qədər hər kəsin müraciət etdiyi bir tarixi qaynaq rolunu oynayacaq. Çünki cəmi 6 səhifədən ibarət bu yazı Hüseyn Cavidin Sibir- Azərbaycan səfərinin salnaməsidir.

Haqqında bəhs etdiyim fotoalbomun və məqalələr toplusunun bu yaxında təqdimatı və Hüseyn Cavid yaradıcılığını yeni formatda cəmiyyətə təqdim edən müsabiqənin qaliblərinin mükafatlandırma tədbirində akademik İsa Həbibbəyli, müsabiqənin təşkilatçılarından biri olan “Kaspi” qəzetinin baş redaktoru İlham Quliyev, ünlü ədəbiyyatşünas, əməkdar elm xadimi Kamran Əliyev, Cavid irsinin ardıcıl tədqiqatçısı, “Ədəbiyyat” qəzetinin baş redaktoru Azər Turan və başqaları klassikamıza yeni qayıdışın təbliğatçılarına təşəkkürlərini ifadə etdilər. Azərbaycan Mətbuat Şurasının sədri, ilk dəfə dilə gətirdiyim daha bir şərəfli statusun - Milli Məclisin üzvü, dostumuz Əflatun Amaşovun - tədbirin aparıcısının şifahi nitqindəki fikirlər tədbirin müzakirə istiqamətinə daha bir təkan verdi.

Mən bu yazını Azərbaycan ədəbi fikrinin klassikaya yenidən qayıdışına xüsusi qayğısı ilə şərait yaratmış Sona xanım Vəliyevanın müsabiqə məqalələrinin toplandığı “Hüseyn Cavid. Vətənə qayıdış” kitabına yazdığı ön sözdən bir sitatla bitirmək istərdim: “Cavid yaradıcılığı hər məqamında müasirliyi ilə misal gətiriləsi, örnək göstəriləsi nümunələrlə elə zəngindir ki, türk düşüncəsində yer alan dastan və eposu xatırladan axıcı ruhla qanımıza, canımıza hoparaq, bizi-bizə tanıdır, bizə-bizdən danışır. Danışır ki, heç nəyi unutmayaq!”

Cahangir MƏMMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 5 dekabr.- S.18