Şahmat dünyası və ilahə Kaissanın kahinləri

ŞAHMAT: MƏNŞƏYİ VƏ İNKİŞAFI. OYUN QAYDALARI

Bütün oyunlar içərisində şahmatın icadını, meydana gəlməsini onu insan zəkasının inkişafına xidmət edən bir növ hesab etməklə, ümumi proqressdə xüsusi bir mərhələ kimi qəbul etmək olar. Bu oyun ağlın inkişafına, güclənməsinə böyük təsir göstərən əyləncə vasitəsinə çevrildi və dünyanın əksər hissələrinə yayılmağa başladı.

Futbol azarkeşləri kütləviliyinə görə öz sevimli oyunlarını daha vacib hesab etsələr də, lakin çox istedadlı oyunçular istisna olmaqla, futbolda bilavasitə ağlın itiliyi o qədər də mühüm rol oynamır. Şahmatda isə əksinə, ən sadə oyunçu belə bu oyunu oynayarkən ağıl, intellekt rəqabətinə girməli olur. Digər tərəfdən, şahmatla müqayisədə futbol, yaşına görə hələ körpə kimidir, onun min ildən sonra necə olacağını təsəvvür etmək də asan məsələ deyildir.

Şahmatı, əlbəttə ki, böyük ixtiralardan biri hesab etmək olar. Axı bəşəriyyətin elə ixtiraları vardır ki, onlar zaman dəyişsə də, sıradan çıxmırlar, istifadədə qalmaqda davam edirlər. Çörəyi ilk dəfə bəşər qidasına daxil edənlərə indi də minnətdar olmalıyıq, axı minlərlə rəngarənglikdə qida növləri yaransa da, çörək milyardlarla insanlar üçün öz dəyərini hələ də itirmir. Qədim insan zeytundan yağ almağı, üzümdən şərab, arpadan pivə düzəltməyi öyrənmişdi və bu gün də dünyanın hər yerində onlardan istifadə olunur. Texniki ixtiralar içərisində təkərin meydana gəlməsi bir inqilabi yenilik idi. Ona qədər insan öz yaşayış evini, özünü əhatə edən mühiti yaratmaq üçün təbiəti, göy cisimlərini təqlid etmək yolunu tuturdu. Təkərin hərəkətinin isə təbiətdə heç bir analoqu yox idi, canlılardan heç birində bu növ hərəkətə rast gəlinmirdi. Fırlanmaqla irəli, bəzi hallarda isə geri hərəkət etməklə təkər gələcək bütün nəqliyyat növlərinin icad olunmasına yol açdı. XX əsrin əvvəllərində isə döyüş maşını olan tanka, sonra isə iri traktorlara çöl şəraitində müqavimətsiz hərəkətinə imkan yaratmaq üçün tırtıllar icad edildi. Təkəri tanımayan hindular (əslində onların qoşqu heyvanları da yox idi) ispan işğalına qədər yükü kiçik həcmlərdə bellərində daşıyırdılar. Təkər insanı ağır zəhmətdən xilas etməklə yanaşı, ən uzaq məsafələrə belə ağla sığmayan həcmlərdə yüklərin daşınmasına şərait yaratdı.

Şahmatın icadını öz sələfləri olan bütün digər oyunlardan mürəkkəbliyinə və ağıldan daha çox istifadəyə əsaslandığına görə də təkərin ixtira edilməsi ilə müqayisə etmək heç də düzgün olmazdı. Şahmat fərdlərə, təkər isə bəşəriyyətə xidmət edir. Lakin bunun özü də şahmatın dəyərini azalda bilməz. Şahmat taxta üzərində döyüşə girməyə hazırlaşan və bunu təxirə salmadan üz-üzə dayanmış iki ordunu xatırladır. Döyüş isə insana lap çox qədimdən tanış idi. Şahmat əslində silahlı döyüşün miniatür formasını təmsil edir. Şahmat müharibə təcrübəsinə əsaslanır, onun strategiyasını və taktikasını özündə ehtiva edir. Müharibə heç də adi, sadə iş olmadığı kimi, şahmatda da zahiri görünüşdən fərqli olaraq elə bir sadəlik yoxdur və şahmatçılar da müharibəni özünə sənət kimi seçən hərbçiləri xatırladırlar.

Bir idman növü kimi şahmatı elmin, zəkanın, incəsənətin müsabiqəsi hesab etmək olar. Onun idmana xas olan xüsusiyyətləri mövcud olsa da, tam fərqli cəhətlərdən də xali deyildir. Burada nəzəriyyəyə, əvvəllər mövcud olmuş məşhur oyunçuların təcrübəsinə bələdçilik az rol oynamır. Oyun vaxtı meydana çıxan problemləri həll etməkdə birinci növbədə ağıl və iradə köməyə gəlir. Yalnız nəzəriyyəyə dərindən bələd olanlar isə çox hallarda güclü şahmatçılara çevrilə bilmirlər, yaxşı halda onlara məşhur şahmatçılara məşqçilik etmək nəsib olur. Onlar, zəhmətləri lazımınca qiymətini almayan sıravi arxeoloqları xatırladırlar. Şahmatdakı mürəkkəblik insanın fiziki və psixoloji imkanlarını bütünlüklə sınağa çəkir. Hər gedişdə onu təkcə həmin ana xas olan çətinliyi dəf etmək deyil, həm də perspektivi, xüsusən rəqibin əks reaksiyasını nəzərə almaq vacib əhəmiyyətə yiyələnir. Şahmatçı təkcə rəqibi ilə deyil, həm də özündəki zəifliklərlə, şirnikləndirilmə ilə mübarizə aparmalı olur. Kronos öz övladlarını yeyən kimi, oyuna ayrılmış vaxt da, zaman ölçüsü də şahmatçının əsəblərini didib-dağıtmaqla məşğul olur. Çünki müəyyən zaman müddətində o, bütün əqli imkanlarını, biliyini, öyrəndiyi xəzinədən nəyə müraciət etməyi səfərbərliyə almalı, ilk gedişdən tutmuş son qələbə və ya məğlubiyyət anına qədər bütün ruhu gücünü tam gərginlikdə saxlamalıdır. Sayıqlığı azca itirmə daha ağır problemlər əmələ gətirir. Yayın dartılma səviyyəsi onun hədəfə dəyməsinə şərait yaratdığı kimi, şahmatçı da mahir oxatan tək bütün diqqətini oyunun inkişafına yönəltməlidir. Burada onun müşahidə etmə, seçim etmə qabiliyyəti ağlın, iradənin hökmranlığına tabe olur və ya onlar qarşılıqlı qaydada bir-birinə təsir göstərirlər. Bu simbioz şahmatçının nəyə qadir olduğunu göstərir.

Şahmatdakı mübarizə elmi və məntiqi dayaqlara əsaslanır. Hər iki tərəf partiyanın əvvəlində döyüş qüvvələri və onların dəyərlərinə görə tam bərabər vəziyyətdə olur. Şahmat ordularında yer dəyişmə və döyüşçülərin hərəkətləri eyni qaydalara tabe olur. Beləliklə, şahmat partiyasında döyüşün nəticəsini ağlın rəqabətə davamlılığı həll edir.

Şahmat oyunun böhran vəziyyətlərində oyunçudan emosiyalara nəzarət edilməsi tələb olunur. Şahmat partiyası vaxtı oyunçu olduqca ağır emosiya yükünə məruz qalır, bu yükün təzyiqi bəzən saatlarla davam edir. Öz daxili gərginliyi ilə və özü ilə bacarmaq, arzu olunan nəticəni əldə etmək şahmatçının ən birinci və başlıca vəzifəsinə çevrilir.

Şahmat intellektual oyunlar arasında xüsusi yer tutur. Qədim Çində icad edilmiş, Yaponiyada isə daha geniş yayılmış qo oyunu ilə onu bir qədər müqayisə etmək olar. Lakin qo oyunu da dama kimi “qaniçən” oyundur, burada rəqabətin qələbə ilə başa çatması üçün rəqibin fişkaları eynilə damada olduğu kimi bütünlüklə məhv edilməlidir. Şahmatda isə qələbə üçün bütün ordunun hökmən məhv edilməsi tələb olunmur, qələbənin başlıca şərti şahın əsir götürülməsidir. Hələ fiqurların nəinki hamısı, heç xeyli hissəsi də məhv edilməmişdən şahmatın fars dilindəki mənasını bildirən “şah öldü” fazacında oyun başa çatır. Digər tərəfdən qo oyunun və ya damanın, istər bu100-xanalı, yaxud da rus daması olsun, dünyada yayılmasını şahmatın əhatə miqyası ilə heç cür müqayisə etmək olmaz. Qo və ya dama üzrə məşhur oyunçuları yalnız onların azarkeşləri və mütəxəssislər tanıyırlar, görkəmli şahmatçılar isə populyarlıqda bəlkə az sayda futbolçulara və ya boksçulara uduza bilərlər. Şekspirin Kleopatra barədə dediyi “Age cannot wither her” - “Onun gözəlliyini zaman soldura bilmir” sözlərini şahmata da aid etmək olar. Şahlar ölsə də, heç kəs şahmatın nə vaxtsa öləcəyini ağlına belə gətirmir.

Şahmatdakı hökmdarın ölməsi isə onun tələyə düşməsi ilə baş verir. Persiya çarı III Daranın ölümü üçün bütün ordunun məhv edilməsi vacib olduğu halda, şahmatdakı çar bəzən ordunun gözü qarşısında öz sonluğunu tapmalı olur. Makedoniyalı Aleksandr da həyatdan gedəndə, bəzi itkilərinə baxmayaraq, ordusu heybətli bir qüvvə kimi qalırdı. Şahmatdakı hökmdar isə ya rəqibin qurduğu tələyə düşəndə, yaxud da onun taleyini həll edən oyunçunun kobud səhvinə görə vaxtından xeyli əvvəl müdafiəsiz qaldığından öz səltənəti sayılan taxtanı guya ki, tərk etmiş kimi olur. Burada həyatda olduğu kimi, təbiətin deyil, mübarizənin hökmü, son akkordu öz işini görmüş olur.

Şahmat olduqca qədim oyundur, V əsrdən gec olmayaraq, güman edildiyi kimi, Hindistanda meydana gəlmişdir. Bəzi tarixçilər onun yaranma dövrünü VI əsr hesab edirlər. Həmin ölkədə ona çaturanqa deyirdilər, bu da “çatur” - “dörd” və “anqa” - “dəstə” sözlərinin birləşməsindən ibarət idi. Həmin oyun sonralar çox inkişaf edən şahmatın rüşeymi idi. Bu oyun Hindistandan Persiyaya, oradan isə Persiya imperiyasını işğal edən müsəlman ərəblərə keçmişdi. Müsəlmanlar İspaniyanı işğal etdikdə, oyun bu ölkəyə gətirilmiş, oradan isə əsasən Avropanın qərbinə, bizanslılar vasitəsilə isə qitənin digər hissələrinə yayılmışdır. “Min bir gecə” nağıllarının daha çox məşhurlaşdırdığı VIII əsrin sonu, IX əsrin əvvəllərində islam xəlifəsi Harun ər-Rəşid Avropadakı Qərbin imperatoru Böyük Karla hədiyyə kimi şahmat göndərmişdi. Şahmat sonralar bütün dünyanı dolaşsa da, məhz Şərqdə yaranmışdı. Onun bir çox dillərdəki “şahmat” adı fars sözü kimi “hökmdar” mənasını verən “şah” və “ölü” mənasını verən “mat” ifadələrindən yaranmışdır. Bu oyun intellektual əyləncəyə aid olduğundan, yuxarı siniflər arasında geniş yayılmışdı, ona görə də onu həm də şah oyunu adlandırırlar.

Şahmat öz başlanğıcını Hindistandan, bəzi mülahizələrə görə isə Çindən götürür. Onun qədim formaları mövcud olmuş, bu formalardan Çin, Koreya, yapon, Malay və Birma şahmatları kimi geniş müxtəlif variantlar meydana gəlmişdir. Avropada yayıldıqdan xeyli sonra bu oyun həmçinin öz himayəçisi olan ilahəyə və ya şahmat muzası olan Kaissaya yiyələnmişdir. Hər şeydə dəqiqlik axtaranlar qoy tarixə elmin və incəsənətin himayəçiləri kimi məlum olan doqquz muza arasında onu axtarmasınlar. Bu ilahənin və ya muzanın adı ilk dəfə 1763-cü ildə ingilis şairi ser Uilyam Consun şeirində səslənmişdir.

Şahmat iki oyunçu arasında oynanılan oyundur. Onlar bu vaxt şahmat taxtasından və fiqurlardan istifadə edirlər. Hər oyunçu müəyyən olunmuş məhdudiyyətlər daxilində və pozulmaz qaydalara uyğun olaraq fiqur tipini hərəkət etdirməklə, rəqibin ən mühüm fiquru olan şahı elə vəziyyətə salmaq istəyir ki, orada məhz əsir düşməkdən, mat olmaqdan qaçmaq heç cür mümkün deyildir.

Şahmat taxtası üzərindəki mübarizə müharibə logistikasına və davranışlarına bənzəyir. Şahmatın hücum və mübarizə fiqurları rəqib şahı mühasirəyə salmaq məqsədini güdür. Buna baxmayaraq, oyun çox vaxt məhdud müharibə gedişlərini nümayiş etdirir. Ziqmund Freydin təbiri ilə deyilsə, bunun sublimasiyası aqressiv impulsdan ibarətdir. Daha çox isə oyun, onun sehrliliyi hind simvolizmini və digər alleqoriya elementlərini daşıyır.

Şahmat taxtası səkkiz üfüqi və şaquli xətdəki 64 kvadrat xanadan ibarətdir. Onlar növbəli qaydada ağ və qara rəngdə olurlar. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, qo taxtasında 19 şaquli və 19 üfüqi xətdə 361 xana, damada 100 xana, rus damasında isə 64 xana vardır. Şahmatda şaquli sıralar xətt adlanmaqla, bütün taxta boyu ötüb keçən, eyni rəngdə olan diaqonalları əmələ gətirir. Oyunçular və ya rəqiblər oyuna hansı rəngdə başlamasından asılı olaraq “ağlar” və “qaralar” adlanırlar. Oyunçular bir-birilə üz-üzə oturduğundan, hər bir oyunçu öz sağ qolu altında ağ künc xanaya malik olur. Ağ piyadalar elə bil ki, yuxarıya doğru hərəkət edirsə, qara piyadalar da müvafiq olaraq aşağıya doğru hərəkət edir.

Hər bir rəqib 16 fiqura malik olur, biri açıq rəngdə olmaqla ağ tərəf hesab olunur, digəri qara rəngdə başlayan isə qara tərəf hesab olunur. Bu fiqurlar dəstəsinin hər ikisi bir-birilə üz-üzə yerləşmişdir, vuruşmağa hazır olan iki düşmən qoşununu xatırladırlar. Birinci cərgədə o fiqurlar yerləşir ki, onlar özlərinin beş növü ilə bir-birindən fərqlənirlər. Şah, vəzir, top, fil, at adlanan bu fiqurların qarşısındakılar ikinci dəstəni əmələ gətirir və piyadalar adlanırlar. Onların da sayı səkkizdir. Beş fiqurdan ikisi - şah və vəzir təkdirlər, top, fil və at isə cüt saydadır. İkimənalılıqdan qaçmaq üçün iri fiqurlar və piyadalar birlikdə bəzi hallarda maddi qüvvə kimi qəbul olunurlar.

Ser Uilyam Cons Kaissanı yaratmaqla yanaşı, özünün “Hind oyunu olan şahmat haqqında” essesində Hindistanın şahmatın beşiyi olduğu barədəki ideyanı müdafiə edir. Göstərir ki, həmin oyun qədim dövrlərdən çaturanqa adı ilə məşhur idi. Bu sözün mənalandığı dörd ordu hissələri - fillər, atlar, arabalar və piyada əsgərlər olmaqla qədim hind eposunun tərcüməsindən götürülmüşdü. O, sübut etməyə çalışırdı ki, çaturanqa bizim eranın VI əsrində bir oyun kimi Persiyada tətbiq edilmiş və oradan Şartanc (və ya şirtanc) adı altında ərəb ərazilərinə yayılmışdır. “Şatranc” sanskrit dilindəki “dörd” mənasını verən “şatr” və “dəstə” mənasını verən “anqa” sözlərinin birləşməsindən ibarət idi. Hind mistitsizminə görə “şatranc” kainatı, onun dörd tərəfi isə Yerin dörd elementini - odu, suyu, havanı və torpağı, həmçinin dörd mövsümü təmsil edir.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 12 dekabr.- S.26