Şahmat dünyası və ilahə Kaissanın kahinləri

ŞAHMAT: MƏNŞƏYİ VƏ İNKİŞAFI. OYUN QAYDALARI

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

H.Marrey isə özünün “Şahmatın tarixi” əsərində belə bir nəticəyə gəlir ki, şahmat hind oyununun törəməsi olub, Qərbdə VII əsrdən yayılmağa başlamışdır.

Onun versiyasına belə bir hipoteza da əlavə olunur ki, şahmatın başlanğıcına, quruluşuna və cazibədarlığına qədim simvolizmin müəyyən elementlərinin xüsusiyyətləri uyğun gəlir. Şahmatın inkişafı genetik olaraq qədim dövrlərin gizli sirləri və dini ritualları ilə birləşir. Şahmatçıların seçimi və şahmat hərəkatı kosmik elementlərlə də əlaqələndirilir və hətta belə bir fikir də irəli sürülür ki, adamların şahmat taxtası arxasında oynaması həm də astronomiyaya və kainata müəyyən işarədir.

Sehrli xanalardakı şahmat hərəkətləri və bəzi cəngavər (“at” fiquru ingilis dilində knight - “rıtsar”, yəni “atlı” deməkdir, çünki avropalı rıtsar - cəngavər yalnız at üstündə güclü, qüdrətli döyüşçüyə çevrilirdi, piyada olduqda isə 40 kiloqramlıq ağır zirehli paltarda hətta yeriməyə çətinlik çəkirdi) səfərləri elə vəziyyət yaradır ki, burada rıtsarlar (“atlar”) taxta üzərində hər bir xanaya toxunmaqla dövr edirlər. Bütün bu simvollar şahmat kimi stolüstü oyunlardan müharibə meydanına keçmişdi.

Alleqorik qaydada olan çox sayda pritçalar - ibrətamiz hekayətlər və metaforalar əsrlər ərzində şahmat sirlərinə cəlb olunurdu və şahmat motivləri ikonaqrafiyada xüsusi cazibədarlıq yaradırdı.

Bu mürəkkəb oyun müsəlmanlar vasitəsilə ispanlara, bizanslılar tərəfindən isə italyanlara keçmişdir. Bundan sonra isə Avropanın içərilərinə ayaq açmışdı. Oyun tezliklə kübarlığın ən sevimli əyləncəsinə çevrildi. Şahmat populyarlaşdıqca və küçələrdə xalqın içərisinə çıxdıqca müsəlman və xristian kilsələrinin müqaviməti ilə qarşılaşdı. Axı ruhanilər heç vaxt yeniliyi, xüsusən biliklə, elmlə əlaqədar olan yeniliyi müsbət qarşılamırdılar, ona qadağa qoymağa çalışırdılar. Yeni Dünyadan - Amerikalardan gətirilən və tanış olmayan ərzaq bitkilərinin adlarının Bibliyada çəkilmədiyini əsas götürərək xristian kilsəsi onların istehlakına, əkilib-becərilməsinə, məhsul istehsalına zidd çıxırdı. İnsanlar kütləvi şəkildə aclıqdan əziyyət çəksə də olar, təki dini ehkamlara xələl gəlməsin. Ona görə də dinlər bu dəfə də iti silahları olan qadağalara əl atmaq yolunu tuturdu.

Şahmat Avropaya daxil olduqdan sonra oyunun qaydaları, gedişləri və qanunları mühüm dəyişikliklərə məruz qaldı və oyun prosesi xeyli sürətləndi. “Vəzir” öz adını, cinsini və qüdrətini dəyişdirməli oldu. Şatrancda bu fiqur “farz” və ya “firz” adlanırdı. Bu da “müşavir” və ya “general”, qədimdə isə “nazir” mənasını verirdi. Bu mənalar da Azərbaycan dilindəki “vəzir” termininin mahiyyətinə daha yaxındır. Rus dilində isə bu fiquru qədim adına yaxın olan “ferz” adlandırırlar. Fransızlar bu sözü “fierse”, “fierce” və ya “vierce” (“bakirə”) kimi, dəyişdirdilər, bu isə onun qadın cinsinə aid olduğunu bildirirdi. Ona görə də bəzi Avropa dillərində bu fiqura əsasən “kraliça” deyilir. İngilis dilində bu söz “queen” kimi səslənir.

Digər bir dəyişiklik də ondan ibarət idi ki, köhnə piyada səkkizinci xəttə çatdıqda, onun qiyməti yüksəlir və farza (“vəzirə”) çevrilirdi. Başqa heç bir fiqur isə buna qadir deyildi. Beləliklə, piyada sonrakı yüksək rütbəli xanıma və ya kraliçaya - queen-ə çevrilirdi. Məhz həmin vaxtdan da “vəzir” fiquru dama (nəcib qadın), donna və başqa dillərdəki buna bənzər qaydada adlanmağa başladı.

Şah keçmişdə yalnız iki diaqonal xətdə hərəkət edə bilərdi, bu vaxt isə artıq hər tərəfə bir xana irəli və geri, həmçinin yana addımlaya bilərdi. Nəticədə, şah taxta üzərində ən zəif fiqura çevrildi, çünki hərəkət etməyə qadir olduğu kimi ona həmin səkkiz istiqamətdən də həmlə gələ bilərdi.

Fil əgər diaqonalla cəmi iki xana hərəkət edə bilərdisə, bu vaxt artıq bütöv diaqonal boyu gediş edə bilərdi. Persiyalılar arasında bu fiqur “pil” adlanırdı, bu isə “fil” demək idi. Ərəblər isə öz əlifbalarında “p” hərfi olmadığından, onu “fil” kimi və öz artikulları ilə “al-fil” kimi yazırdılar. Azərbaycan dilində həmin fiqur “fil”, rus dilində isə bu mənanı verən “slon” adlanır. Bu fiqur komandada sonra gələn olmaqla “müşavirə” və ya “nazirə” (vəzirə) kömək edən bir qüvvə idi. Şimali Avropada və İngiltərədə isə həmin fiqur “yepiskop” (bishop) termini ilə adlanır.

Top dəyirmi formasının əksinə olaraq, hind arabalarının dəyişmiş formasını əks etdirirdi, ordunun cinahlarını qorumalı idi.

Şah istənilən istiqamətdə eyni vaxtda yalnız bir xana üzrə gediş edir. Vəzir, top və fil uzun xətli fiqurlardır, taxtanın üstündə hər bir istiqamətdə, heç bir uzunluq məhdudiyyəti olmadan istənilən məsafəni qət edə bilirlər. Top şaquli və üfüqi qaydada hərəkət edir, fil isə yalnız diaqonallarla hərəkət edir, ona görə də xanasının rəngini dəyişə bilmir. Vəzir özündə elə bil ki, topun və filin gücünü birləşdirdiyindən istənilən açıq xətlə hərəkət edir. Atın gedişi xüsusi L formasındakı hərəkətdən ibarətdir, eyni vaxtda şaquli iki xananın üstündən hərəkət edir və bir xana üzrə üfüqi qaydada sola və ya sağa burulur. Qara və ya ağ fiqurun üstündən belə tullanmaqla onların arasındakı istənilən xananı işğal edə bilir. Əsir götürmüş piyadadan fərqli olaraq istənilən fiqur gediş etdiyi eyni yolla hərəkət edir. O xanada dayanmış düşmən fiqurunu əsir götürə bilər, bunun üçün əsir götürən fiqur açıq hərəkət etməlidir.

Piyada isə fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar yalnız irəli hərəkət edirlər və əsir götürdükdə yalnız bir addım və diaqonal gediş edirlər. Başlanğıcda piyada bir və ya iki xana hərəkət edə bilər, lakin sonra eyni vaxtda yalnız bir xana hərəkət edir. Bütün fiqurlardan yalnız piyada əvvəlki gedişindən fərqli hərəkət etməklə əsir götürür. Bu, diaqonal qaydada irəli hərəkət etməklə baş verir. Piyada ilk gedişdə iki xana da irəli gedə bilirsə, rəqib piyada onu yalnız bir xana gedişlə əsir götürə bilər. Əgər o, səkkizinci xətdəki xanaya gəlib çatsa, sahibin istəyindən asılı olaraq eyni rəngdə olan vəzirə, topa, filə və ya ata çevrilə bilər. Bu Sinderella tipli transformasiya rütbəcə böyümə, həmçinin vəzirə çevrilmə adlanır, çünki əksər hallarda ən qüdrətli fiqur olan vəzir seçilir. Əgər xüsusi səbəblərə görə, həmin vaxt daha böyük fayda verməsi nəzərə alınaraq, əvəzetmənin seçimi vəzir olmayıb, kiçik fiqurdursa, belə dəyişmə aşağı rütbə böyüməsi adlanır. Piyadanın çevrilməsi üçün hətta əsir götürülmədiyindən taxtadan uzaqlaşdırılmamış fiqur da seçilə bilər, belə ki, oyunçu iki və ya daha çox vəzirə və ya digər fiqurlara malik ola bilər. Lakin onun şaha yüksəlməsinə icazə verilmir. Deməli, piyadanın yüksəlməsi də öz həddinə malikdir.

Şah və top qalaqurma gedişi edə bilərlər. Ümumiyyətlə, oyunda bu, yalnız bir dəfə icra edilir. Bu şahın topa doğru iki xana irəli getməsi ilə həyata keçirilir və sonra top şahın üstündən keçib, sonrakı xanada yerləşir. Hər bir top qalaqurma üçün istifadə oluna bilər. Gediş o vaxt qanuni sayılır ki, nə şah, nə də top öz başlanğıc xanalarından hələ uzaqlaşmamışdır, həm də əgər onların arasındakı bütün xanalar boşdursa və şaha rəqibin fiqurlarının gedişi ilə hansısa bir əsir götürülmə təhlükəsi yoxdursa.

Şimali və Cənubi Amerikalarda, Böyük Britaniyada və İberiya yarımadasında hər xana öz fərdi əlamətinə malikdir, ağ və qara tərəfdən şahmat taxtası fərqli görünür. Şah və vəzir tərəflərində olan böyük fiqurlar onlara məxsus olan qaydada adlanır. Məsələn, şahın topu, fili və atı və ya vəzirin topu, fili və atı.

Fiqurların dəyər dərəcəsinə gəldikdə, döyüşən qüvvə kimi piyadanınkı 1 kimi qəbul olunur, digər fiqurların döyüş qüvvəsi isə təqribən belədir: at - 3, fil - 3, top - 5, vəzir - 9. At və fil çox vaxt bərabər sayılır, iki fil adətən iki atdan güclü hesab edilir. Bu miqyas maddi bərabərlik ölçüsü kimi qəbul edilir, bərabər olmayan fiqurların əsir götürülməsi ilə dəyişdirilməsi bu bərabərliyi pozur və bu vəziyyət, potensial qaydada nəticənin son həllini verməyə qadir olur. Taktiki hesablamalar isə çox vaxt mücərrəd qiyməti təkzib edir və maddi qüvvənin qurban verilməsi, çox hallarda uzunmüddətli mövqe üstünlüyü verir. Oyun davranışı, beləliklə, həll üstündə ağıl vuruşunda kəmiyyət və keyfiyyətin qarşılıqlı münasibəti mövzusuna çevrilir.

Oyun düşmən şahının əsir götürülməsi ilə udulur. Şahı əsir götürmək təhlükəsi şah elan etmək adlanır. Şahın əsir götürülməsi heç vaxt icra edilmir və simvolik olaraq, şah taxta üzərində qalır. Şaha hücum edildikdə və ya “şah” elan edildikdə və bu hücumdan heç bir vəchlə qaçmaq mümkün olmadıqda, bu vaxt “mat” elan olunur və oyun başa çatır. Çox hallarda məğlubiyyətdən qaçmaq əvvəlcədən mümkün olmadıqda oyunu davam etdirməkdən imtina edilməsi - məğlubiyyətin etiraf edilməsi ilə oyunun başa çatdığı bildirilir.

Ümumiyyətlə, oyun aşağıdakı səbəblərə görə başa çatır: 1) oyunçular mat verməyə qadir olmadıqda; 2) daim şah elan edildikdə; 3) eyni oyunçu gediş etdikdə mövqeyi üç dəfə təkrar etdikdə; 4) maddi mübadilənin yoxluğu vaxtı və ya 50 gediş ardıcıllığı içərisində istənilən piyada hərəkət edirsə, müəyyən istisnalarla əgər oyun başa çatmamışdan əvvəl səlahiyyətini itirmişdirsə; 5) pat vəziyyəti olduqda - bu vaxt oyunçu öz şahına “şah” elan edilmədiyindən qanuni hərəkət edə bilmədikdə və ya 6) oyunçular qarşılıqlı razılığa gəldikdə, baxmayaraq ki, bəzi hallarda hakim özü bunu onlara təklif edir.

Oyun əsasən üç hissəyə - başlanğıca (debütə), oyunun ortasına (mittelşpilə) və son hissəyə (endşpilə) bölünür. Başlanğıc səhnəsində ilk gediş edilməklə, qüvvələri daha çox səfərbərliyə almaq məqsədini güdür ki, nəzərdə tutulan hücumu həyata keçirməkdə onların səyləri əlaqələndirsin. Bu vaxt həm də öz şahının təhlükəsiz mövqedə olmasına çalışılır və əvvəlcədən öz müdafiəsi üçün kompromissə gedilməsi də nəzərdə tutulur. Ağların seçiminə və sonrakı gedişlərinə qaralar variantlarla, xətlərlə, hücumlarla - müdafiələr adlanan fərqli nümunələrlə cavab verir. Onların seçdikləri kurs şahmatda istifadə olunan giriş nəzəriyyəsinə uyğun gəlir və onlar bu tətbiq qaydasına görə müxtəlif terminlərlə adlanırlar: məsələn, Siciliya müdafiəsi, Karo-kann müdafiəsi, hind müdafiəsi və s. Xüsusi girişin seçilməsi əvvəlki təcrübələrə, həm də dəblərə əsaslanır və bu, oyunun ortası üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

Oyunun ortasında rəqiblər maddi qüvvələri səfərbərliyə almağı başa çatdırdıqda, qalibiyyət strategiyasını seçə bilərlər. Bu faza oyunun ən dinamik mərhələsi hesab olunur. Taktika və strategiya elementlərindən istifadə və kombinasiyaların həyata keçirilməsi ilə qarşıya qoyulan praktiki niyyətlərə cəhd edilir.

Oyunun final fazasına o vaxt daxil olunur ki, artıq kombinasiya hücumları nəticəsində fiqurlar xeyli azalmış olur. Oyunçu piyadasının çoxluğuna xüsusi qənaətcilliklə yanaşır və ya qələbəyə nail olmaq üçün məkanda böyük üstünlüyə malik olur. Bəzən isə uduzulan oyun ağıllı qaydada müdafiə olunmaq vasitəsi ilə heç-heçəyə gəlib çıxa bilər. Bu həmin fazadır ki, onda şah çox aktiv rol oynaya bilər, özünü müdafiəsi üçün olan qüvvələrə rəğmən, həm də öz uğurlu gedişlərinə bel bağlamalı olur.

Əgər oyunçu “Mən fiqurları düzəldirəm” sözlərini deyib, xəbərdarlıq etməyibsə, əli dəydiyi fiqur hökmən ya oynanılmalı, ya da əsir götürülməlidir. Həm də başa çatmış gediş geri qaytarıla bilməz.

Turnir oyunlarında hər bir oyunçu verilən müəyyən vaxt ərzində qaydaya uyğun sayda gediş etməlidir. Bu əvvəlcədən razılaşdırılır və bu zaman kəsimi vaxt limiti adlanır. Əgər oyun, bağlanmış şərtə görə olan vaxt ərzində başa çatmırsa, təxirə salınır. Vaxt limiti çərçivəsinə əməl etməyən oyunçu məğlub hesab edilir.

Əlbəttə, müasir şahmatçılar həm də bu peşələri ilə maddi vəziyyətlərini qaydaya salır, bəziləri isə hətta var-dövlətə yiyələnirlər. Lakin keçmişin ən görkəmli şahmatçıları, hətta bəzi dünya çempionları da heç də maddi cəhətdən yaxşı vəziyyətdə olmurdular. İlk dünya çempionu olan Vilhelm Steynits 1900-cü ildə Nyu-Yorkda ölərkən kasıb, səfil həyatı sürürdü.

Şahmat bir sıra görkəmli dövlət xadimlərinin, sərkərdələrin, siyasətçilərin də diqqətini cəlb edirdi. Mərkəzi Asiyada Çingiz xandan sonra ikinci nəhəng imperiya yaratmış Əmir Teymur (Teymurləng və ya Tamerlan) savadsız olsa da, yaxşı şahmat oynayırdı. Amerika Birləşmiş Ştatlarının məşhur prezidentləri olan Corc Vaşinqton və Abraham Linkoln da şahmatçı idilər. Prussiya kralı Böyük Fridrix filosof Volterlə məktubla şahmat oynayırdı. Rusiya imperatriçəsi Böyük Yekaterina da şahmata həvəs göstərirdi. Fransa inqilabının rəhbərləri Marat və Robespyer şahmata fanatikcəsinə vurulmuşdular. Napoleon güclü oyunçu olmasa da, şahmatın həvəskarı idi. Görkəmli inqilabi nəzəriyyəçilər və praktiklər olan Marks, Lenin, Mahatma Qandi, Stalin də yaxşı oyun nümayiş etdirirdilər. Böyük rus şairi A. S. Puşkin həyatının sonuna qədər şahmata ciddi maraq göstərmişdi, “Yevgeni Onegin” poemasında da şahmat oyununu təsvir etmişdi. Özünün son partiyasını o, knyaz Meşşerskinin evində qonaq olarkən ölümünə səbəb olan faciəli duel ərəfəsində oynamışdı. Müasir dövlət xadimlərindən Fidel Kastro və Barak Obama da həvəskar şahmatçılardır.

Görkəmli amerikan inqilabçısı və alimi Bencamin Franklin isə Şimali Amerikada şahmatın populyarlaşmasında böyük rol oynamışdı. Onun 1786-cı ildə çapdan çıxmış “Şahmatın əxlaqi cəhətləri” traktatı çox məşhur idi. Bu əsər şahmata məxsus olan professional etikanı və şahmat oynamağın tərbiyəvi dəyərini müstəsna məharətlə açıb göstərirdi.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2015.- 19 dekabr.- S.26