Teatr rəssamlığımızda
silinməz imza - Əyyub Fətəliyev
Məşhur italyan rəssamı
Koizani deyirdi: "Dekorasiya göz üçün musiqidir".
Haqqında söhbət açacağımız
rəssam həyatını
teatr rəssamlığı
sənətinə həsr
etmiş, ömrü boyu yüksək yaradıcılıq əzmi,
yaradıcı rəssam
təxəyyülü ilə
neçə-neçə operaların
daha da bədii
biçimdə qavranılmasına,
bədii estetik zövq mənbəyinə
çevrilməsinə yaradıcı
əmək sərf etmiş və özünün zəngin
yaradıcılıq dünyası
ilə Azərbaycan təsviri sənətində
özünəməxsus yer
qazanmışdır. Bu rəssam Azərbaycanın
əməkdar incəsənət
xadimi Əyyub Fətəliyevdir (07.11.1925-21.04.2000).
Əyyub Cəfər oğlu Fətəliyev 1925-ci ildə
Azərbaycanın əzəli
torpaqlarından olan İrəvan şəhərində
dünyaya göz açıb. Onun rəssamlığa marağı erkən yaşlarından yaranmağa
başlayıb. O, əvvəlcə
Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq
Texnikumunu (1944) bitirmiş,
bir müddət işlədikdən sonra ali rəssamlıq təhsili almaq üçün uzaq Moskva şəhərinə
yollanıb və V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna
qəbul edilib. 1952-ci ildə Ə.Fətəliyev
Azərbaycanın tanınmış
bəstəkarı Soltan
Hacıbəyovun "Gülşən"
baletinin səhnə tərtibatı mövzusunda
diplom işini uğurla müdafiə edərək, İnstitutun
Teatr rəssamlığı
fakultəsini müvəffəqiyyətlə
bitirib. Əsəri müsabiqədə müvəffəqiyyət qazanan
Ə.Fətəliyev 1952-1955-ci illərdə Moskvada yerləşən SSRİ məkanında
ən nüfuzlu teatr hesab olunan
SSRİ Dövlət Akademik
Böyük Teatrında
əvvəlcə təcrübəçi
rəssam, sonra isə baş rəssam assistenti olaraq çalışıb.
Gənc rəssam Böyük teatrda rejissorlar B.Pokrovski, L.Baratov, teatrın baş rəssamı Vadim Rindinin rəhbərliyi ilə çox böyük yaradıcılıq
təcrübəsi keçərək,
teatr sənətinin ən incə mətləblərini mənimsəyib. Ə.Fətəliyev
üç il müddətində baş
rəssamın assistenti
kimi C.Verdinin "Traviata", N.A.Rimski-Korsakovun
"Qar qız", D.Kabalevskinin "Nikita Verşinin",
A.Rubinşteynin "Demon" tamaşalarının bədii
tərtibatının hazırlanmasında
qızğın yaradıcılıq
şövqü ilə
iştirak edib. Təbii ki, bu cür yaradıcılıq
təcrübəsi və
yaradıcı iş birliyi gənc teatr rəssamının yaradıcılığının inkişafı və püxtələşməsində ələdüşməz fürsət
idi. 1955-ci ildə
rəssam doğma Bakıya qayıdaraq, ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Dövlət Opera və Balet Teatrında yorulmadan və yüksək yaradıcılıq
coşqusu ilə çalışıb. O, teatrda əvvəlcə quruluşçu rəssam,
1957-ci ildən isə
teatrın baş rəssamı kimi bir çox məşhur opera tamaşalarına
bədii tərtibat verib və səhnə
əsərlərinin tamaşaçılar
tərəfindən daha
dərindən qavranılması
və bədii zövq alması üçün yüksək
yaradıcılıq əzmi
ilə fəaliyyət
göstərib.
Ə.Fətəliyev həmçinin
bədii yaradıcılıq
fəaliyyəti ilə
yanaşı ölkəmizdə
ixtisaslı teatr rəssam kadrlarının
hazırlanmasında da
əmək sərf edib, iyirmi ildən
artıq Ə.Əzimzadə
adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Texnikumunda pedaqoji fəaliyyətlə
məşğul olub.
Rəssamın uzunmüddətli uğurlu
bədii və pedaqoji yaradıcılıq
fəaliyyəti dövlətimiz
tərəfindən yüksək
qiymətləndirilib, o, 1964-cü ildə Azərbaycanın əməkdar incəsənət
xadimi fəxri adına layiq
görülüb.
Ə.Fətəliyevin Opera və Balet Tearında
ilk müstəqil yaradıcılıq
işi gürcü rəssamı Zaxari Paliaşvilinin "Daisi"
(1956, quruluşçu rejissor
Şəmsi Bədəlbəyli)
operası olub. Rəssam əsərin
ideya qayəsinin daha mükəmməl şəkilləndirilməsi və
açılmasına xidmət
edən uğurlu səhnə tərtibatı
hazırlayıb. İlk işinin
uğurlu alınmasından
fərəhlənən rəssam
bundan sonra özünün professional yaradıcılıq
təcrübəsinə əsaslanaraq
bir çox tamaşaların bədii tərtibatını hər
əsərin öz ruhuna uyğun və tamaşanın ideya qayəsinə xələl gətirmədən,
əsl peşəkarlıqla
və yüksək bədii zövqlə həyata keçirib.
Ə.Fətəliyevin bəddi tərtibatını və
quruluşunu hazırladığı
opera tamaşalarına Cahangir
Cahangirovun "Azad" (1957), "Xanəndənin taleyi"
(1979), Fikirət Əmirovun
"Sevil" (1959), Üzeyir
Hacıbəyovun "Koroğlu"
(1959, 1975, Xalq rəssamı
Tahir Salahovla birgə), Süleyman Ələsgərovun "Bahadur
və Sona" (1961), Cüzeppe Verdinin
"Aida" (1961), "Traviata" (1964),
"Otello" (1982), Aleksandr
Borodinin "Knyaz İqor" (1964, 1975), Modest Musorqskinin
"Boris Qodunov" (1966), Vasif
Adıgözəlovun "Ölülər"
(1967), Pyotr Çaykovskinin
"Qaratoxmaq qadın"
(1968), Qara Qarayevin və Cahangir Hacıyevin "Vətən"
(1973), Zakir Bağırovun "Aygün"
(1973) və
başqalarını qeyd
etmək olar.
1959-cu ildə Moskvada keçirilən Azərbaycan
ədəbiyyatı və
incəsənəti ongünlüyündə
"Koroğlu" (geyim
eskizləri: Xalq rəssamı Kazım Kazımzadə) və
"Sevil" (geyim eskizləri: Xalq rəssamı Bədurə
Əfqanlı) operalarının
səhnə tərtibatı
rəssamın yüksək
professionallığı, dərin
bədii duyma qabiliyyəti və gərgin yaradıcılıq
axtarışları hesabına
ərsəyə gəlib.
Rəssamın uğurlu yaradıcılıq
fəaliyyəti o zaman
tamaşaçılar və
mütəxəssislər tərəfindən
yüksək qiymətləndirilib.
Qeyd etmək
lazımdır ki,
"Koroğlu" operasının
səhnə tərtibatını
30-cu illərdə Ə.Fətəliyevdən
əvvəl Azərbaycanın
tanınmış rəssamı
Rüstəm Mustafayev
hazırlamışdı. Professor Timuçin
Əfəndiyev müqayisəli
təhlillər apararaq
qeyd edir: "R.Mustafayevin bədii konstruktivizmi bir müddət sonra Ə.Fətəliyevin irihəcmli
dekorlara istinad edən dolğun və parlaq məkan həlli formaları ilə əvəzləndi. Rəssam özündən
əvvəlki "Koroğlu"
tərtibatı prinsiplərini
inkar etmədi, konstruktivizmin tələb etdiyi zahiri formaları
bədii-estetik, həyati
təsir bağışlayan
parlaq səhnə elementləri ilə zənginləşdirdi".
Ə.Fətəliyev müsahibələrindən
birində öz yaradıcılığı barədə
deyirdi: "Müxtəlif
illərdə bədii
tərtibatını verdiyim
tamaşalardan "Daisi"
(rejissor Şəmsi Bədəlbəyli), "Sevil"
və "Koroğlu"
(rejissor Mehdi Məmmədov), "Xanəndənin
taleyi" (rejissor Kərim Kərimov), "Otello" (rejissor Lütfiyar İmanov) mənə daha yaxındır və bu işlərim məni bir teatr
rəssamı kimi qane edir".
Tanınmış incəsənət xadimləri, tənqidçi, sənətşünas və mütəxəssislər Ə.Fətəliyevin yaradıcılığını yüksək qiymətləndiriblər. "Azad" tamaşasını hazırlayanda bədii şurada opera sənətimizin korifeylərindən olan Xalq artisti Bülbül rəssamın yaradıcılıq əməyindən danışarkən "Mən teatrda neçə illərdir işləyirəm, teatr səhnəsinin belə dərinliyini görməmişəm" demişdi. Həmçinin Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov "Azad" tamaşasına münasibətini bildirərkən rəssamın yaradıcılığını xüsusi vurğulayaraq, bunu "gücləndirici vasitə", "rəssam ustalığı" kimi qeyd etmişdi.
Sənətşünaslıq doktoru Nurəddin Həbibov rəssamın yaradıcılığı barədə yazırdı: "Ə.Fətəliyev üslub və bədii obrazlar cəhətdən bir-birindən fərqlənən tamaşalar üçün müxtəlif təsvir vasitələri tapa bilir, səhnə meydançasından, hadisələrin ritminə uyğun yığcam və ahəngdar formalardan, rənglərdən səmərəli istifadə edir, səhnə mühitinin şərti və realist səpkidə baxılmasına səy göstərir".
"Ə.Fətəliyevin yaradıcılığının səciyyəvi cəhətlərindən biri də eskiz və tərtibatlarındakı aydınlıq və kompozisiya orijinallığıdır. Rəssam səhnə tərtibatlarının bədiiliyini və estetik təsirini qüvvətləndirmək, onları həyatın və təbiətin realist mənzərələrinə çevirmək üçün işıqdan bacarıqla istifadə edir. Bu isə tamaşaçıların diqqətini süjet xətti üzərində mərkəzləşdirir, tamaşanın təbii və inandırıcı olmasına kömək edir" deyə sənətşünaslıq doktoru Nəsir Rzayev qeyd edirdi. Sadalananlar bir daha rəssamın yaradıcılığına göstərilən yaradıcı münasibət idi.
Qeyd edək ki, Ə.Fətəliyev daima yüsək sənət amallarına sadiq qalaraq, əsl sənət coşqusu ilə opera və balet əsərlərinin bədii təsir qüvvəsinə və yüksək estetik meyarlarına uyğun bir-birindən gözəl bədii səhnə tərtibatları hazırlamışdır. Tanınmış teatr rəssamı kimi Əyyub Fətəliyevin bədii yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan təsviri sənət tarixinə əbədi həkk olunub.
Əsəd QULİYEV
Sənətşünas,AMEA-nın
dissertantı
525-ci qəzet.-
2015.- 22 dekabr.- S.6