Sənətin ziyalılıq zirvəsi: Cahangir Zeynalov

(Əvvəli ötən sayımızda)

Cahangir Zeynalov səhnədə son dəfə 9 mart 1918-ci ildə “Hacı Qara” tamaşasında baş rolda çıxış edib. “İsmailiyyə” binasında göstərilən bu tamaşanı “Zülfüqar bəy və Üzeyir bəy Hacıbəyli qardaşlarının “Müdiriyyəti” truppası hazırlamışdı. Tamaşaya quruluşu Hüseyn Ərəblinski vermişdi. Həmin dövrdə truppanın baş rejissoru Üzeyir bəy Hacıbəyli idi.

“Hacı Qara” tamaşası oynanılandan təxminən iki həftə sonra, 1918-ci ilin 17 martında mənfur erməni daşnakları Bakıda vəhşiliklə yanğınlar və qırğınlar törətdilər. Soyqırımına məruz qalmamaq üçün Cahangir Zeynalov həyat yoldaşı Hüsniyə xanımla və körpə qızı Nəsibə ilə İranın Ənzəli şəhərinə, ticarət məsələləri ilə bağlı müvəqqəti orada yaşayan qaynatası Məşədi Əbdüldayan Hüseynovun yanına gedib. Oktyabrın əvvəllərində ara sakitləşəndə o, ailəsi ilə Bakıya qayıdıb. Dənizdə güclü fırtına olduğuna görə onları gətirən “Ardahan” gəmisi sahilə yan ala bilməyib. Səkkiz gün açıq dənizdə qalan gəmidə natəmizlikdən yatalaq (tif) xəstəliyi yayılıb. Cahangir Zeynalov da bu xəstəliyə tutulub. Nəhayət, şəhərə çatandan bir həftə sonra yaxın dostlarından, hətta əksər qohumlarından xəbərsiz dünyasını dəyişib (22 oktyabr 1918).

lll

Cahangir Zeynalovun səhnə fəaliyyətini iki hissəyə bölmək olar:

1) aktyorluq fəaliyyəti;

2) rejissorluq yaradıcılığı.

Onun aktyorluq fəaliyyətinin özünü də iki qismə ayırmaq olar: milli dramaturqların müxtəlif janrlı pyeslərinin tamaşalarında və tərcümə əsərlərində oynadığı rollar. Qeyd edim ki, aktyor ifa etdiyi rolların əksəriyyətini müxtəlif quruluşlarda dəfələrlə oynayıb.

Azərbaycan müəlliflərinin dram, faciə və komediyalarında ifa etdiyi rollar: Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyalarında Hacı Qara (“Hacı Qara”), Şahbaz bəy və Məstəlişah (“Müsyö Jordan və dərviş Məstəlişah”), Molla İbrahimxəlil (“Molla İbrahimxəlil kimyagər”), Tarverdi (“Xırs quldurbasan”), Mirzə Həbib (“Lənkəran xanının vəziri”), Nəcəf bəy Vəzirovun əsərlərində Hacı Qənbər (“Hacı Qənbər”), Ağakərim xan (“Ağa Kərim xan Ərdəbili”), Vəli (“Müsibəti-Fəxrəddin”), Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin dram və faciələrində Tavad Maqobeli, Rzaqulu Mirzə və Mirzə Cəfər xan (“Ağa Məhəmməd şah Qacar”), Hacı Səməd ağa (“Bəxtsiz cavan”), Kişi (“Kimdir müqəssir?”), Mahmud (“Millət dostları”), Dərviş (“Xəyalət”), Nəriman Nərimanovun pyeslərinin tamaşalarında Şamdan bəy və Hacı İbrahim (“Şamdan bəy”), Ədhəm və Cavad (“Nadir şah”. Bu əsər “Nadir şah Əfşar və yaxud İranın Kəbir inqilabı” adı ilə də oynanılıb), həmçinin İsmayıl Rüstəmbəyovun “Dövləti bisəmər”ində Hacı Fərəc, Mehdi bəy Hacınskinin “Sultan Əbdüləzizin xəli”ndə Həsən Xeyrulla Əfəndi, Süleyman Sani Axundovun “Tamahkar”ında Hacı Murad.

Sultanməcid Qənizadənin “Axşam səbri xeyir olar” (Məşədi Şaban), “Xor-xor” (Seyfulla), “Dursunəli və ballıbadı” (Dursunəli), Məmmədhəsən Həsənovun “Pinəçi Seyfulla” (Seyfulla), Vasaq Mədətov Nəzminin “Qırt-qırt” (Ağa Murad), İsgəndər Məlikovun “Yaxşılığa yamanlıq” (Kişi), “Molla Nəsrəddin” (Molla Nəsrəddin) vodevillərində əsas obrazları ifa edib.

Əcnəbi dramaturqlardan Lev Tolstoyun “Əvvəlinci şərabçı” (Potap), Fridrix Şillerin “Qaçaqlar” (Qoca Moor), Jan Batist Molyerin “Zorən təbib” (Eyvaz), Şəmsəddin Saminin “Dəmirçi Gavə” (Qubad və Fərhad), “Əhdə vəfa” (Zübeyr), Hüseyin Bədrəddin və Məhəmməd Rüfətin “Əmir Əbül Üla” (Rəbi), Sergey Lanskoyun “Qəzavat” (Qoca sərkərdə), Vano Mçedaşvilinin “Qaçaq Kərəm” (Çinovnik və Xanın katibi), Namiq Kamalın “Vətən, yaxud Osmanlı müharibəsi” (Şeyxülislam) əsərlərinin tamaşalarında maraqlı və əlvan səhnə personajları yaradıb. Üzeyir bəy Hacıbəylinin “O olmasın, bu olsun” (“Məşədi İbad”) operettasında Rza bəy və Rüstəm bəy, Zülfüqar Hacıbəylinin “Evliykən subay”ında Hacı Soltan obrazlarını şövqlə oynayıb.

Cahangir Zeynalov daramatik-fəci səciyyəli obrazları da inamlı cəsarətlə, füsunkar lətafətlə və ecazkar cazibədarlıqla oynayırdı. Ümumiyyətlə aktyorun bu səpkili rollarının ifasında tükənməz coşqunluq vardı. Əsası isə o idi ki, coşqunluğun, cəsarətin mayasında yüksək peşəkarlığın ahəngdar təcəssümü vardı.

Cahangir Zeynalovun zəngin yaradıcılığının rejissorluq qolu xüsusi tədqiqata layiqdır. Bu sahədə səmərəli fəaliyyət göstərən sənətkar “Səfa” teatr truppasında Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hacı Qara”, Nəcəf bəy Vəzirovun “Hacı Qənbər”, Namiq Kamalın “Vətən, yaxud Osmanlı müharibəsi”, “Əhdə vəfa”, Zülfüqar bəy Hacıbəylinin “Evliykən subay”, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin “Millət dostları”, Jan Batist Molyerin “Zorən təbib”, digər truppalarda Cəlal Yusifzadənin “Fərhad və Şirin” (opera), Şəmsəddin Saminin “Dəmirçi Gavə”, Nəriman Nərimanovun “Nadir şah” (“Nadir şah Əfşar” adı ilə) səhnə əsərlərinə maraqlı quruluşlar verib. Onun hazırladığı komediyalarda meydan teatrının ifadə prinsiplərindən, oynadığı məsxərə personajlarında milli karnaval estetikasından həssaslıqla istifadə olunub.

Cahangir Zeynalovun yaradıcılığının özünəməxsus estetik səciyyələri var. Bədii cəhətdən məna və məzmununu, mahiyyət və dəyərini çağdaş dövrümüzdə də saxlayan bu səciyyələrin bir neçəsini göstərmək yerinə düşər.

Aktyor milli folklorumuzun, xalq oyun-tamaşalarının mayasından şirələnən yumordan yaradıcılıqla bəhrələnirdi.

O dövrdə dəbdə olan süni pafosla danışmaqdan, ritorikadan, boğazdan yuxarı deklomasiyaçılıqdan, saxta hərəkətlərdən cəsarətlə imtina edib.

Teatrda estetik savadsızlığın əleyhinə çıxaraq real oyun-ifa üslubunun sistemlər toplusunu yaradıb.

Oynadığı rolda doğruçuluğa, həyatiliyə, inandırıcılığa nail olmaq üçün daxili inkişaf məntiqinə əsaslanıb.

Müxtəlif üslubları öz oynunda həssaslıqla, yüksək peşəkarlıqla, ahəngdar cazibədarlıqla sintez edə bilib.

Onun bünövrəsini qoyduğu aktyor məktəbi köklü və davamlı prinsiplər əsasında qurulmaqla öz poetikasının müəyyən vacib göstərici-prinsiplərini formalaşdırıb.

Rolunu nə qədər coşqun ehtirasla, çılğın temperamentlə oynasa da, heç vaxt obrazın daxili sürət-ritminin inkişaf ahəngindən çıxmırdı. Həmin rolla təqdim etmək istədiyi bədii-estetik fikrin əsas mahiyyətindən uzaqlaşmırdı. Eyni zamanda həqiqət, reallıq, təbiilik, cazibədarlıq keyfiyyətlərinə daim sadiq qalırdı.

Oynadığı obrazın (məsələn, Hacı Qara, Hacı Qənbər, Vəzir Mirzə Həbib) ictimai-sosial mənsubiyyətindən çıxış edərək onun cəmiyyətdə tutduğu mövqeyini özü üçün aydınlaşdırırdı. Sonra qənaətlərinə uyğun məntiqlə personajın davranışını, ədalarını, danışıq tərzini, geyimini müəyyənləşdirirdi.

Müxtəlif tamaşalarda və yaşının müxtəlif çağlarında dramatik rollar (məsələn, Hacı Səməd ağa, Qoca Moor) oynasa da təbiətən, yaradıcılıq ehtirasının ifadə zənginliyi baxımından komik olan Cahangir Zeynalov sənətdə hər cür zahiri əyləncəliyin, yüngül oyunbazlığın, şitliyin əleyhinə olub. Teatrı yüksək, ülvi hisslərə, mənəvi-əxlaqi dəyərlərə çıraq tutan müqəddəs sənət ocağı sanırdı.

El arasında daim özünü yüksək ləyaqətlə, ağır ağayanalıqla aparıb. Kamil şəxsiyyət kimi hər yerdə hörmət və izzəti uca tutulub. Həyatda, müxtəlif təbəqəli cəmiyyətdə onu müdrik ağsaqqal, xeyirxah insan, kamil ziyalı kimi qəbul ediblər.

Aktyor peşəsini həmişə müqəddəs tutub, sənətinə ciddi yanaşmayanları sərtliklə tənbeh edib. Bütövlükdə teatra əvəzsiz tərbiyə ocağı kimi baxıb.

lll

Nəsibə xanımın bir neçə dəfə gözləri yaşara-yaşara, kövrək yanğıyla anasından eşitdiyi ata vəsiyyətini danışdığının şahidi olmuşam. Cahangir Zeynalov tapşırıb ki, mənim başıma bir iş gəlsə hər il “Səfa” məktəbində oxuyan kasıb şagirdlərə verdiyim 300 qızıl onluğu əsirgəməyin. Sizə lazımi qədər miras qoymuşam, yerdə qalanını verin, Azərbaycan teatrına xərcləsinlər. Ağa Cahangir ölüm ayağında deyib ki, iki yaşlı Nəsibə atasız qalır. Mənim yubileyimə hədiyyə verilən yağlı boya ilə çəkilmiş portretim qızıma cehiz olsun. Qoy simam həmişə onun gözləri önündə canlansın.

Nəsibə xanımla evlərində olan söhbətlərimizin birində dedim ki, o portreti görmək istəyirəm.

Dodaqlarından təbəssüm əskik olmayan Nəsib xanımın çöhrəsi tutuldu. Yanaqlarında göz yaşları muncuqlandı. Bir xeyli susdu. Handan-hana xırıltılı səslə dedi:

- Yoxdu o şəkil, İlham...

Soruşdum:

- Niyə yoxdu? Bəs hardadı?

Nəsibə xanım dedi:

- Rəhmətlik anam danışırdı ki, şura hökuməti gələndə əmlakımızı müsadirə etdilər. Atanın kitabxanasını, kabinetinin əşyalarını yığıb-yığışdıranda həmin şəkli də divardan çıxarıb apardılar. Evimizi yağmalayanlar yükləri daşımaq üçün dörd hambal çağırmışdılar. Onlar səhnəsi olan, teatr tamaşaları hazırlanan böyuk zaldakı nəhəng Təbriz xalçasını bükdülər, amma qaldırıb aparmağa gücləri çatmadı. Rus zabiti gedib bir neçə əsgər də çağırdı, bir yerdə o qiymətli xalçanı apardılar...

Atama yubileyində verilən qiymətli hədiyyələri də həmin gün evdən götürüblər... Qızıldan olan cib və qol saatlarını da...

Ürəkgöynədən faktdır... ancaq nə etmək olar...

Cahangir Zeynalov neftxuda deyildi, lakin təhsilə, teatrın tərəqqisinə, kitabxanaya imkanı daxilində pul xərcləyirdi.

Sözün əsl mənasında kamil ziyalı idi.

lll

Qayıdıram Qulam Məmmədlinin “Cahangir Zeynalov. Həyat və yaradıcılığı haqqında sənədlər” kitabının yeni nəşrinə. Bu kitab birinci dəfə Azərbaycan Teatr Cəmiyyətinin (indiki Teatr Xadimləri İttifaqı) xətti ilə 1968-ci ildə “Azərnəşr”də çap olunub. İndi, yəni üstündən 47 il keçəndən sonra həmin kitabı tapmaq müşkül məsələdir.

Digər tərəfdən, bu kitabda son dərəcə zəngin fakt-sənədlər var və belə xəzinəni çağdaş dövrün aktyor, rejissor, teatrşünas tələbələrinə çatdırmaq üçün onu mütləq latın qrafikasında çap etməyə ehtiyac yaranıb.

Cahangir Zeynalov barədə çoxlu xatirələr və bir neçə iri həcmli məqalə-oçerk yazılıb. Çox-çox təəssüflər olsun ki, bu görkəmli sənətkara xüsusi monoqrafiya həsr olunmayıb. Təbii ki, bu diqqətsizliyin əsas ağırlığı biz teatrşünasların üzərinə düşür. Bunu etiraf etməklə yanaşı, nədənsə qəlbimdə bir rahatlıq var. Belə bir inamım var ki, istedadlı, bacarıq və qabiliyyətlərinə inandığımız gənc teatrşünaslardan kimsə Cahangir Zeynalovun zəngin, bənzərsiz yaradıcılığı haqqında elmi iş, bir başqası monoqrafiya yazmaq niyyətinə düşəcək. Bax, onda həmin tədqiqatçıların əsas istinad əsəri Qulam Məmmədlinin təkrar nəşr edilən kitabı olacaq.

Onu da qeyd edim ki, haqqında söhbət açdığım bu kitab geniş mənada 1896 - 1918-ci illər Bakı teatr mühitinin müxtəlif problemlərini öyrənmək baxımından da çox dəyərlidir. Kitabda toplanmış sənədlərin çox az qismi rus dilində, böyük əksəriyyəi isə ərəb qrafikası ilə dərc olunmuş qəzet və jurnallardan götürülüb. Məsələnin bu tərifi də var ki, Azərbaycanda həmin qrafikanı bilən çox az adam var. Deməli, Qulam müəllimin tərtib etdiyi kitab artıq tədqiqatçı üçün xeyli mürəkkəb işləri asanlaşdırıb.

Cahangir Zeynalovun nəvəsi, Azərbaycanda və həmçinin Türkiyədə məşhur olan istedadlı aktyor-rejissor Cahangir Novruzov gərgin axtarışlarla xeyli yeni nadir fotolar əldə edib. Onların kitabın yeni nəşrində verilməsi faktoloji zənginliyi bir qədər də artırıb.

Bundan artıq nə deyim?

Mənə sevinclə, ürəklə xeyir-dua vermək qalır.

“Cahangir Zeynalov. Həyat və yaradıcılığı haqqında sənədlər” kitabının qədəmləri uğurlu olsun!

5 noyabr 2015-ci il

İlham RƏHİMLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 26 dekabr.- S.31.