"Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumları bəşəri maraqları əks etdirir"

PROFESSOR NİZAMİ MƏMMƏDOVUN FİKRİNCƏ, BU FORUMLAR AZƏRBAYCANIN GƏLƏCƏYƏ YÖNƏLMİŞ YÜKSƏK İNTELLEKTUAL-MƏNƏVİ SİMASININ FORMALAŞMASINA KÖMƏK EDİR

Artıq dördüncü ildir ki, Azərbaycan Respublikasının və Rusiya Federasiyasının Prezidentlərinin təşəbbüsü ilə oktyabr ayının əvvəlində Bakıda irimiqyaslı Beynəlxalq Humanitar Forumlar təşkil olunur. Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu - dünya ictimaiyyətinin hər il elmi, mədəni, siyasi elitalarının görüşü. Forumun səviyyəsi Bakıda məşhur siyasətçilərin, görkəmli alimlərin və böyük nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların rəhbərlərinin bir yerə gəlməsi ilə səciyyələnir. Belə ki, sonuncu foruma dünyanın 60-dan çox ölkəsindən görkəmli ictimai və siyasi xadimlər, mədəniyyət, ədəbiyyat və elm (onların arasında 14 Nobel mükafatçısı vardı) nümayəndələri daxil olmaqla, 500-dən çox qonaq qatılmışdı. Rusiya Federasiyası Federal Şurasının sədri xanım Valentina Matviyenkonun vurğuladığı kimi, "Bakı Humanitar Forumlarının nüfuzu ildən-ilə artır və bu forumlar artıq qeyri-rəsmi olaraq "intellektual Davos" adlandırılır".

Keçən forumların işində fəlsəfə elmləri doktoru, Rusiya Xalq Təsərrüfatı və Dövlət Qulluğu Akademiyasının Dövlət Qulluğu və İdarəçilik İnstitutunun professoru Nizami Mustafa oğlu Məmmədov da iştirak edib. Nizami Məmmədovla Bakı Humanitar Forumu barədə söhbətləşdik və ilk sualımız Forumun prioritetləri ilə bağlı oldu.

- Burda, hər şeydən öncə, humanitar kontekst - qloballaşmaya, elmi-texniki inkişafa, konvergent texnologiyaların yayılmasına, ekoloji ziddiyyətlərin ortaya çıxarılmasına, nəzərəçarpan mədəni unifikasiya tendensiyasına, iqtisadiyyatın qeyri-bərabər inkişafına, davamlı inkişafa keçid problemlərinə dair çağırışlar müzakirə olunur. Bu məsələlər hər bir şəxsin və ümumən bəşəriyyətin maraqlarını əks etdirir. Forumun nəticələri beynəlxalq təşkilatlara, hökumətlərə, ölkələrin liderlərinə və planetimizin bütün sakinlərinə tövsiyələr vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumları YUNESKO və İSESKO kimi nüfuzlu təşkilatlar tərəfindən dəstəklənir. Bakı Humanitar Forumlarının əsas xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, burada ayrı-ayrı xüsusi məsələlər insanın təbiəti və mahiyyəti, tarixi prosesdə mədəniyyətin tənzimlənən funksiyası, reallığın elmi-texniki dərk edilməsinin alternativləri, müasir sivilizasiyanın harmonik inkişafına nail olunması şərtləri ilə əlaqədar fundamental problemlər kontekstində müzakirə olunur.

- Belə irimiqyaslı tədbirlərin keçirilməsi Azərbaycan üçün nə kimi əhəmiyyət kəsb edir?

- Bakıda humanitar forumların keçirilməsi Azərbaycanın gələcəyə yönəlmiş yüksək intellektual-mənəvi simasının formalaşmasına yardımçı olur. Dördüncü forum əvvəlki forumlar kimi yüksək səviyyədə təşkil olunmuşdu. İştirakçılar Azərbaycanın qonaqpərvərliyinə, forumun iş planına, respublikanın regionları ilə tanış olma imkanı verən mədəni proqrama heyrətlənmişdilər. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin proqram xarakterli çıxışı forum iştirakçılarında güclü təəssürat yaratdı. Prezident qeyd etdi ki, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti, hüquqi dövlət, multikulturalizmin inkişafı üzrə dövlət siyasəti müxtəlif separatist hərəkatları əsassız hala gətirib. Forumun Azərbaycanın sivilizasiyon inkişafda yeni unikal imkanlarını nümayiş etdirən müasir arxitektura şedevri olan Heydər Əliyev Mərkəzində açılışı xüsusi məna kəsb edirdi.

- Son onillikdə humanitar tematika yeni məna daşıyır. Özünəməxsus "antroposentrizm" renessansını necə izah etmək olar?

- Diqqət yetirin: Forumda müzakirə olunan, demək olar ki, bütün məsələlər (və yalnız onlar yox) insan problemləri ilə əlaqəlidir. İstər-istəməz "İnsan hər şeyin meyarıdır: istər mövcud olanların, istərsə də mövcud olmayanların" hesab edən filosof Protaqor və "Özünü dərk et və bütün dünyanı dərk edəcəksən" deyən Sokrat yada düşür. İndi qədim yunan filosoflarının bu fikirləri kosmologiyadan başlayaraq ekologiyaya kimi ən müxtəlif elm sahələrində heç mübaliğəsiz evristik məna kəsb edir.

- Hesab olunur ki, müasir sivilizasiyanın misilsiz inkişaf templəri insanın dünyada vəziyyətini mürəkkəbləşdirir və antropoloji böhrana gətirib çıxarır. Bu böhran özünü nədə büruzə verir?

- Son illərdə insan probleminə marağın güclənməsi onunla izah olunur ki, insanın mövcudluğunun təbii əsaslarının erroziyası baş verir. İnsanın vücudu fiziki gərginliklərin azalmasının təsiri altında, orqanizmə genetik dəyişilmiş qidanın, tibbi manipulyasiyaların - süni mayalanma, orqanların transplantasiyası nəticəsində dəyişilir. İnformasiya texnologiyalarının individual dərk olunmasının inteqrasiyası nəticəsində insan psixikası transformasiya olunur. Son 40 il ərzində insanlarda 70-dən çox infeksiya aşkar edilib. İnkişaf etmiş ölkələrdə ənənəvi ailə, analıq dövrünün yaşlanması, çayldfri (uşaqların dünyaya gətirilməsindən bilərəkdən imtina olunması) ideologiyası böhranı getdikcə güclənir. Anoreksik bədən quruluşu, yuniseks stilli qeyri-ənənəvi cinsi münasibətlər dəbi ictimai şüura təsir edir. Onun nəticələri - insanın ikili strukturu, cinsi özünütəyinin pozulması davranışın konflikt modellərinin artmasıdır. Tarixin post-insan mərhələsinin yaranmasının real perspektivi ortadadır. Transhumanistik strategiya insanın öz şəxsiyyətindən imtinaya yönəldiyi üçün ölümcüldür.

- Forumda YUNESKO-nun son illərdə irəli sürdüyü yeni humanizmin formalaşması məsələləri diqqətdən qaçmayıb. Sizin hesabat da bilavasitə bu məsələyə aiddir. Söhbət niyə məhz yeni humanizmdən gedir?

- Humanizmin mənşəyi qədim zamanlara aiddir. Belə hesab olunur ki, insan heyvan aləmindən "Öldürmə!" tabusunu dərk etməyə ehtiyac olduğuna görə çıxıb. Zehni inkişaf, mənəvi əsasların doğulması, ibtidai instinktlərin sıxılması insanın formalaşmasına səbəb olub. Humanizmin əhəmiyyətli konsepsiyalarından biri Konfutsinın humanizmi hesab olunur. Sokrat zorakılığın universal həqiqətin dialoqda tapılması yolu ilə aradan qaldırılması barədə məşhur mövqe düşünüb ortaya qoyub. Qədim hind prinsipi olan Axımsa eko-humanizm xarakteri daşıyıb, heç kimə zərər vurmamaq çağırışının, bu da sonradan induizm və buddizmin təməlini qoyub.

Humanizmin taleyi Orta əsrlərdə, ictimai şüurda xristian və islam quraşdırmalarının hökm etdiyi bir dövrdə asan olmayıb. Şübhəsiz ki, xristianlıq və islam bu və ya digər dərəcədə humanizmin inkişafına təsir etdi. Ümumiyyətlə, onlar şəxsiyyətin üzərində yox, şəxsiyyətdən üstün amillərdə, Allahın təsvirində cəmləşdirilib. Amma nə xristianlıq, nə də islam insana bu dünyada xoşbəxtlik söz vermirlər (bu da humanizm üçün əsas məqsəddir). Bu dinlərdə, insanlar öz ləyaqətinə və günahlarına görə o dünyada ya mükafatlandırılır, ya da cəzalandırılır.

Klassik humanizm İntibah dövründən başlayır. Humanizm özünəəmin, xoşbəxtliyi, məqsədlərinə fəaliyyət yolu ilə nail olmağı arayan şəxsiyyətin dəyərinin təsdiqi kimi başa düşülür. Bunun həm müsbət, həm də mənfi nəticələri vardır və fərdiyyətçiliyin yeni dövrdə mütləqləşdirilməsi dəyərlərin, aqressiv konsumerizm dəyərlərinin qalib gəlməsinə gətirib çıxarıb, cəmiyyətdə sosial iqtisadi təbəqələşmə və zorakılığı gücləndirib. Mövcud vəziyyətin aradan qaldırılması üçün humanizmin müxtəlif alternativ konsepsiyaları əmələ gəlib. Bu, məsələn, liberalizm, marksizm, ekzistensializmin yaratdığı konsepsiyalardır. Amma humanizmin planını həm insana, həm də təbiətə qarşı zorakılığın olmaması ideyası qoruya bilər.

- Nədən məhz indi, yəni humanizmin formalaşması ideyası aktuallaşıb? Buna nail olmaq üçün real şans varmı?

- İş ondadır ki, era boyunca intellektual nailiyyətlər insanın təbiətini dəyişməyib. İnsanlar qədim zamanlarda da zorakılıq tətbiq edərək bir-birlərini öldürürdülər, bu gün də buna davam edirlər. Bu baxımdan, minillik ərzində heç nə dəyişməyib. Bundan əlavə, elmi-texniki nailiyyətlərə əksər hallarda hərbi ehtiyacın olması dəstək olur. İki dünya müharibəsi, çox sayda regional müharibə və konfliktlər elmi-texniki inkişafın dramatik leytmotivi olub. İnsanlar ayılmasalar, ictimai əlaqələrin xarakterində yaxın zamanlarda nəyinsə dəyişəcəyinin ehtimalı azdır. İnsanın aqressiyasının nizamlanması yaxın zamanlarda müasir cəmiyyətin fəaliyyətində nəzəri və praktiki cəhətdən ön plana keçməlidir. Qəribədir, indiyə kimi cəmiyyət məqsədyönlü və sistematik şəkildə bu məsələ ilə məşğul olmayıb. İnsanın ictimailəşmə prosesi xaotik olaraq qalır, bu sahədə bütöv və effektiv siyasət yoxdur. Buna baxmayaraq, yeni humanizmə keçid utopiya deyil. Bütün dahi fikirlər əvvəlcə utopik görünüb, amma zamanla həyata keçib və tarixin məntiqini müəyyənləşdirib. Bu fikirlərin həyata keçməsi bir neçə yüzillik də davam edə bilərdi. İndi vəziyyət fərqlidir, yeni ideyalar bütün dünyaya operativ şəkildə yayılır. Amma bir şey dəyişilməz olaraq qalır: həyata keçmələri üçün onlar zamanın tələblərinə cavab verməli və kütləvi şüura açıq olmalıdırlar.

- İnsanın müasir dünyada universal, tənzimləyici rolu barədə bir nəticəyə gəlmək olarmı?

- Bizim fəaliyyətimizin potensial tənzimləyicisi mövcuddur, halbuki biz ondan lazımi şəkildə istifadə etmirik. Bu, öz ağlına inam, hər insanın daxilində olan yaxşılıq və mənəvi paklıq ideyalarıdır. 18-ci əsr filosofu İmmanuel Kant göstərmişdi ki, biz dünyanı nə dərəcədə dərk etdiyimizi bilmirik. Reallığın naməlum fraqmentləri bizim fəaliyyətimizin nəticələrində hər hansı bir cəhətdən əks olunacaq, bəzən mənfi nəticələr verəcək (məsələn, texnikanın inkişafının ekoloji nəticələri). İnsan üçün bu dramatik vəziyyətdə həqiqətən əxlaq xüsusi məna alır. Qərar qəbul edərkən, məchulluq şəraitində insan mənəvi prinsipləri üstün tuta bilər. Bunun üçün insan öz daxilində mənəvi güc tapmalıdır. Bu, ona saleh işlərində etimad qazandıracaq.

525-ci qəzet.- 2015.- 5 fevral.- S.4.