Vicdanın səsi ilə yazılmış "Vicdanın hökmü"

Hansı söz sahibinin dediyini unutsam da, yadigar qalası belə bir fikir var: "...Teatr və mədəniyyət cəmiyyətin ekologiyasıdır və cəmiyyət bunların sayəsində yaşayır".

Görkəmli yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun ötən həftə Sumqayıt Dövlət Musiqili Dram Teatrının səhnəsində oynanılan "Vicdanın hökmü" pyesinın premyerasından sonra bu fikri xatırlamağım heç də təsadüfü deyil. Tamaşa başlamamışdan zala toplaşan insanların yaratdığı ab-hava mənə tələbəlik illərində paytaxtın bütün teatrlarında daim anşlaqla keçən tamaşaları xatırlatdı. Bilet almaq üçün bəzən səhər tezdən günortaya qədər kassa önündə növbədə qaldığımızın əziyyətini tamaşadan aldığımız zövqün bir andaca bizə necə unutdurduğu, hər tamaşadan sonra səhnədə baş verənlərin aramızda yaratdığı ədəbi polemikanı əvvəl tələbə yataqxanasına, oradan da auditoriyalara çəkib apardığımız günlər yadıma düşdü. Amma məramım heç də bu nastolji hissləri bölüşmək deyil. Çünki müasir cəmiyyət və teatr çox vacib diskussiya tələb edən önəmli bir mövzu olduğu üçün bu barədə ayrıca söhbət açmaq lazım gələcək.

Mənə elə gəlir ki, son illərə qədər teatrlarımız, daha çox isə dramaturqlarımız Azərbaycan cəmiyyətinin ağrılarını, Qarabağ haraylarını, iniltilərini sanki eşitmirdilər. Bu sahədə sükutu ilk olaraq "Xəcalət" pyesi ilə pozan yazıçı-dramaturq Hüseynbala Mirələmovun daha sonra "Vicdanın hökmü" pyesini meydana qoyması dramaturgiya aləmində də, cəmiyyətdə də çox müsbət qarşılanmaqla yanaşı, həm də bu sahədə bir canlanma yaratdı. Bəlkə də elə buna görədir ki, istər paytaxt, istərsə də əyalət teatrları Qarabağ mövzusunu səhnəyə çıxaran ilklərə daha tez-tez üz tuturlar. Ona görə də Sumqayıt Dövlət Musuqili Dram Teatrında təcrübəli rejissor, Əməkdar artist Namis Şirməmmədovun Hüseynbala Mirələmovun "Vicdanın hökmü" pyesini yeni quruluşda səhnələşdirilməsi gözlənilən idi.

Tamaşa başlandı və elə ilk dəqiqədən hadisələr bizi çox da uzaq olmayan ötən əsrin 90-cı illərinə, Azərbaycan gənclərinin, kimisinin bir parça çörək dalıyca, kimisinin də həyatına rəng qatmaq üçün Rusiyanın ucsuz-bucaqsız şəhərlərinə üz tutduqları dövrə çəkib apardı. Tamaşanın sonrakı səhnələrində qəhrəmana çevriləcək Rəhim müəllim də (aktyor Nabil Xanlarov) "gül kimi" peşəsini atıb, keçmiş Sovet məkanının bütün millətlərinə həvəslə qucaq açan Rusiyanın baş şəhəri Moskvaya - Raqozin bazarına üz tutur ki, təlatümlü günlər keçirən Azərbaycanın əyalətlərindən birində yaşayan anasına və yetim qalmış balalarına bir tikə çörək pulu qazanıb göndərsin.

Lakin hadisələr elə sürətlə cərəyan edir ki, Rəhim, Raqozin bazarının reketi Qara Fedya ilə qarşılaşır. Fedyanın əlaltısı erməni Aşot onun ad günündə restoranda qarışıqlıq yaradır. Rəhimin "erməni dığasını" öldürmək üçün götürdüyü bıçaq Aşotun özünü qorumaq üçün bilərəkdən irəli verdiyi Fedyaya dəyib onu öldürür. Sonra Rəhimin dostları Bakıda 20 Yanvar faciəsinin baş verdiyini ona xəbər verib Azərbaycana qayıdacaqlarını bildirirlər. Rəhim xəbəri dəqiqləşdirmək üçün radionu açır və səhnədə ulu öndər Heydər Əliyevin 20 Yanvar faciəsi günlərində Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəliyində verdiyi bəyanatın lent yazısı səslənir. Rejissor tapıntısı olan bu xırda bir detalın yaratdığı təəssürat tamaşa salonunda oturan və bu acı gerçəklərin şahidi olmuş mənim kimi neçə-neçə insanın qəlbini yenidən titrədir, tamaşaçıları o dəhşətlərin, günahsız insan qırğınının acısını təkrar yaşamağa, kövrəlməyə sövq edir. Mürgü çalan ruhlar diksinir, qan yaddaşı oyanır...

Səhnə dəyişəndən sonra Vətənə dönən Rəhimi artıq əsgər paltarında görürük. Rəhimin Vətənə dönməsinin özündə də bir ümumiləşdirmə var və bu Qarabağ uğrunda döyüşlər başlayanda Rusiyadan və digər post Sovet ölkələrindən gənclərimizin Vətənə dönərək ön cəbhəyə getməsinin gerçək nümunəsidir.

Səmimi etiraf edim ki, çoxdan yaşamadığım kövrək duyğular və dramatik hisslərlə tamaşanı axıra qədər, sadəcə seyr etmədim, yox, hadisələrin içində pyesin qəhrəmanı ilə bir yerdə oldum, baş verənlərin ağrısı, acısı içimdən keçdi sanki.

Teatrda mövzunu zaman və dramaturq müəyyənləşdirir. 10 ilə yaxın bir vaxtda Akademik Dövlət Dram Teatrının səhnəsində uğurla oynanılan "Xəcalət" tamaşasından sonra dramaturqun Qarabag ağrısını, əsarətdən qurtarmayınca qaysaq bağlamayacaq yarasını açıb göstərən bu ikinci tamaşanı da məhz zaman diktə edib. Əlbəttə buna sevinmək lazımdır ki, teatr bu gün cəmiyyətimizin, daha geniş götürsək xalqımızın çox ağrılı, eyni zamanda çox vacib bir mövzusuna toxunub.

Zənnimcə, ədəbsizliyin, eqoizmin meydan suladığı, yəni dünyanın qırmızı xətti keçdiyi bugünki şəraitdə teatrın çox əhəmiyyətli funksiyalarından biri də cəmiyyətin içindəki insanlığı oyatmaq üçün haray çəkməyi bacarmasıdır. Bu funksiya indi daha tez-tez ön plana keçməlidir. İnsanlar dərk etməlidirlər ki, dünyanın sonu göydən gəlməyəcək, o bizim içimizdədir və biz onu hər an yaxınlaşdırırıq.

Bu mənada Hüseynbala Mirələmovun bir çox nəsr və dram əsərləri kimi, "Vicdanın hökmü" pyesi də dünyanın bir parçası olan Azərbaycanı gələcəkdə gözləyə biləcək təhlükələrin bu gün qarşısını almağa çağırır, erməni məkrinin, hiyləgərliyinin bütün dövrlərdə bizi məhv etməyə yönəldiyini açıb göstərir və tamaşaçıları sanki bundan qorunmağa, buna qarşı mübarizəyə hazır olmağa haraylayır. Rəhimin anasının tamaşanın sonunda əsgər paltarı geyib səngərdə oğlunu əvəz edəcəyini deməsi, əslində fəryad yox, bütün analara bir haraydır ki, "oğullarınızı Vətənin müdafiəsinə hazırlayın, düşmənin kim olduğunu onlara başa salın, ermənilərin əsrlər boyu türklərə bəslədiyi nifrəti, məkri unutmayın..."

Teatr transqressiya, provokativ müstəvidir. Teatr elə problemləri ortaya qoyur ki, onu siyasətdə etmək mümkün deyil, çünki siyasətdən insanların taleyi asılıdır. İncəsənət isə eksperimentlərin aparıla biləcəyi bir müstəvidir.

Sumqayıt Dövlət Musuqili Dram Teatrının səhnəsində aktyorların birnəfəsə oynadığı dram əsəri tamaşaçılarının qəlbində elə bir iz buraxır ki, bu uzun zaman insanı düşündürür, düşündükcə səhnədəki dramatizmi təkrar-təkrar yaşadır və onları gerçək həyat faktlarına yeni prizmadan baxmağa məcbur edir. Milləti, xalqı öz keçmişini unutmamağa, Aşot kimi köməkçilərin, "dostların", kirvələrin şirin dilinə aldanmamağa, humanizmin və səmimiyyətin çərçivəsini gözləməyə çağırır.

Yaradıcılığında olduğu kimi həyatda da səmimi olan dramaturq Hüseynbala Mirələmov bu mənada reallığın, gerçəyin sorağında olduğunu deyir:

- Teatr mənim üçün bütün təzahürləri ilə, fəaliyyətinin bütün sahələri ilə insanın tədqiq olunmasıdır. Teatrın mərkəzində, kim olur olsun, həmişə insan, insana hörmət və məhəbbət dayanıb. Mən başa düşürəm ki, insanın təzahür edən bəzi xarakterik cizgiləri çoxlarının xoşuna gəlməyə bilər. Amma dərindən düşünəndə bu xarakterin, geniş mənada da olmasa, müəyyən dairədə bizə aid olduğunu dərk edirik. Məsələn, "Vicdanan hökmü" tamaşasında Firudində də ("Qara Fedya - aktyor Mətləb Səfərli) çoxlarının xoşuna gəlməyə bilən xarakterik cizgilər var. Amma bu reallıqdır, ondan qaçmaq, Azərbaycanda kifayət qədər prototipləri olan Fedyaları "gizlətmək" cəmiyyətin xeyrinə olmaz.

Tamaşaçı həqiqətən "Vicdanın hökmü" pyesinin oynanıldığı Sumqayıt Teatrının səhnəsində insan təbiətinin ciddi tədqiqini görür. Bir tərəfdə Rəhimin, Fedyanın simasında, digər tərəfdə yaltaq, hiyləgər və eyni zamanda məkrli Aşotun simasında. Bunlarla yanaşı, qəlbində böyük sevgi daşıyan Güllü (aktrisa Kifayət Burziyeva) və Aygün (aktrisa Vəfa Qurbanova) obrazları...

Bəzən elə məkanlar, elə hadisələr lazım gəlir ki, insan o məkanlarda olanda, o hadisələrlə üzləşəndə həyatda düşdüyü şəraitlər səbəbindən batdığı günahlardan, qəlbini didib-dağıdan kindən, qəzəbdən, bir sözlə bu dünyada bulaşdığı çirkabdan təmizlənsin. Özünün Allahın eşqindən yarandığını xatırlayıb durulsun, sözün həqiqi mənasında insan olsun. Teatr məhz belə məkanlardan, insanı özünə qaytaran belə məbədlərdəndir. Mən və mənim kimi onlarla tamaşaçı vaxta, zamana məhəl qoymadan bu məbəddə kövrəldik, durulduq, bəzi məqamlarda yol ayrıcında olduğumuz insanlığımızla yenidən qol-boyun olduq. Elə ona görə də dramaturq Hüseynbala Mirələmovun "əgər incəsənət, ədəbiyyat dünyada heç nəyi dəyişmirsə mən bundan sonra onun mahiyyətini dərk edə bilmərəm" fikrinin nəyə əsaslandığını anlayırsan.

- Əgər belə olmasa, ədəbiyyatla, dramaturgiya ilə "vaxt öldürmək" qətiyyən maraqlı olmaz,- deyir nasir və dramaturq. - Teatrsa elə bir incəsənət növüdür ki, bu gün və burada yaranır, ona görə də ətrafda baş verənlərə adekvat olmalıdır.

İndi tez-tez səslənən "Teatr gerçəkləri dəyişə bilərmi?" sualına deyəsən cavab tapmışdım. Doğrudur, bəzən o heç nəyi dəyişmir, sadəcə insanı dəyişir. Amma insan dəyişirsə demək reallıq da dəyişə bilər. Çünki teatr insan psixikasına təsir göstərən güclü vasitələrdən biridir.

Etiraf edək ki, müəyyən ideya ətrafında toplaşan insanların əlaqə yaratdıqları yerlər elə də çox deyil. Teatrda isə müxtəlif baxışları, o cümlədən, siyasi baxışları olan insanlar vuruşmağa, qarşı-qarşıya durmağa yox, dramaturqun səhnəyə çıxartdığı ideyanın ətrafında razılığa gəlməyə, birləşməyə toplaşırlar.

Bəlkə elə bu səbəbdən idi ki, Sumqayıt Teatrının səhnəsində cərəyan edən hadisələrin dramatizmi, kövrək duyğular oyadan məqamlar tamaşadan sonra teatrın səhnəsinə dəvət alan Milli Məclisin deputatı, politologiya elmləri doktoru Hadi Rəcəblini daha çox təsirləndirmişdi.

- Səmimi etiraf edim ki, həqiqətən mən çoxdan belə xoşbəxt, bəli, məhz xoşbəxt anlar yaşamamışdım. Çünki burada baş verənlər məni elə duyğulandırdı ki, kövrəldim və açığı göz yaşlarımı saxlaya bilmədim. Mən o fikirlə razı deyiləm ki, kişi ağlamaz. Axı, insan olan məxluq gerçək həyat faktından necə kövrəlməyə, ağlamaya bilər ki? Tanrı bu hissləri bizə ona görə verib ki, başqalarının faciəsinə, ağrısına, kədərinə, sevincinə laqeyd olmayaq. Laqeydlik ən böyük bəladır. O da olsun milli kədərə və faciəyə laqeydlik... Olub keçənlərin xalqımıza yaşatdığı əzabı təkrar yaşadım, uçundum və yaşadığım hisslər, kövrək duyğular daxili dünyamı darayıb ruhumu dup-duru durultdu. Bu çoxlarının düşündüyü o "xoşum gəldi - xoşum gəlmədi" kateqoriyasından olan tamaşa deyildi, bu həqiqətən katarsis, sabaha ümidləndirən bir həyat faktı idi.

İnsanları təsirləndirən tamaşada olan həyat, ehtiras, aydın və ucadan bəyan edilən mövqey idi: "Biz şəhərlərimizi, kəndlərimizi, ulularımızın uyuduğu məzarları erməni əsarətində qoya bilmərik. Rəhim kimi qəhrəmanlar, Vətən üçün qanını əsirgəməyən oğullar ölmür. Onların davamçıları yetişir. Onları müdrik və qəhrəman analar tərbiyə edir". Zalda müxtəlif insanlar vardı və səhnədə baş verənlərdən, bəyan edilən mövqedən, düşmənə olan qəzəbdən onların ruhən necə birləşdiyini ilk baxışdan aydın görmək olurdu.

Teatrşünaslar qeyd edirlər ki, "tamaşanın daxilində akkumulyasiya edən enerji, zalda daha ciddi energetika yaradır". Zalda məhz belə bir energetika yarandı. Ona görə deyirlər ki, pyesin və bütövlükdə tamaşanın dəyərini və çatışmazlıqlarını, mövzunun aktuallığını qiymətləndirmək üçün tamaşaçıların reaksiyasını müşahidə etmək lazımdır.

Teatrdan, tamaşadan söz açıb aktyordan danışmamaq əslində heç nə deməməkdir. Çünki "Vicdanın hökmü" tamaşasının uğurunu təmin edən əsas amillərdən biri aktyor oyunu idi. Buna görə teatrın rəhbərliyinə də, baş rejissora da, quruluşçu rejissora da layiq olduqları qiymət verilməlidir. Təbii, bu onların vəzifəsidir. Amma bu dünyada hamı öz vəzifəsinin öhdəsindən gəlirmi?

Adətən deyirlər ki, truppanın daxili dünyasında hansı mənəvi dəyərlər varsa, o, bütün teatrda var. Truppa özünü necə aparır, necə birgə fəaliyyət göstərirsə, hansı prioritetləri varsa, teatrda da elə olacaq. Əksinə mümkün deyil. Teatrda bütün baş verənlərin episentri truppadır. Əgər hər şey düzgün istiqamətləndirilibsə onda bu baza əsasında gözəl tamaşalar yaratmaq olar. Aktyora elə bir münasibət yaratmaq lazımdır ki, o teatrda əsas sima olsun, ən hörmətli insan olsun. Bu aksiomadır. Sumqayıt Teatrının direktoru İslam Həsənov bunu az bir vaxtda bacarıbsa, bu da bir yaradıcı-inzibatçı kimi onun uğurudur.

Aktyorun tapşırığı və yaradıcılıq texnikası ondan ibarətdir ki, dramaturqun pyesdəki uydurmasını bədii səhnə hadisəsinə çevirə bilsin. Həmin axşam bir gerçəkliyin şahidi olduq ki, Sumqayıt Teatrının aktyorları dramaturq Hüseynbala Mirələmovun reallıqlara söykənən bədii təxəyyülünü yüksək səviyyədə bədii səhnə hadisəsinə çevirməyi bacardılar.

Aktyorlar sadəcə dramaturqun rollara yazdığı ifadələri söyləməklə kifayətlənmədilər. Əslində onlar əsərdəki personajların sözlərini deməklə onların xarakterini aça bilməzdilər. Bunun üçün aktyor oyunu lazım idi və onlar istedadlarına söykənərək bunun öhdəsindən ustalıqla gəldilər. Aktyorların həyatda gördükləri nümunələr olsa belə, əsas "rolda" onların güclü və parlaq təxəyyülləri idi. Təxəyyül onlara yaradıcılıq prosesində, öz sənətlərində və səhnə həyatlarında hər məqamda lazım olan bir keyfiyyətdir, çünki aktyorları arxasıyca aparır, onlara uğur qazandırır.

Aktyor oyunu belə yüksək peşəkarlıqla oynamasında iki səbəb var idi -birincisi, aktyorların rejissor tapşırığını yerinə yetirmələri idisə, ikincisə də, onların vətəndaşlıq yanğısı idi.

Səhnədə uğuru təmin edən bir amil də aktyorların baş verən hadisələrə gerçək həyatda şahid olmaları, ermənilərin milli xislətini dərindən bilmələridir. Bu xüsusilə erməni yaraqlılarını - Aşot, Akop və Karonu oynayan aktyorlar Dağlar Rüstəmov, Cavanşir Eyyubzadə və Elmir Mehdiyevə səhnədə çox ustalıqla bu personajlara çevrilməkdə kömək edir. Təbii ki, onların ermənini sevməsi mümkün olmasa da, aktyor kimi rollarını nifrətin üstündə qurduqları sevgi ilə oynaya bildilər.

Müəllifin dram əsərindəki fəlsəfi fikirlərindən biri də Aşotun simasında cəmləşən erməni xislətini bu millətin xarakterinə bələd olan Rəhim müəllimin atəşi ilə məhv etməsidir. Əsas obrazın - Rəhimin müəllim olması da dramaturq tərəfindən təsadüfən seçilməmişdir. Müəllim Azərbaycan tarixinə dərindən bələd olduğu üçün ermənilərin milli xarakterini yaxşı bilir və hətta Aşotun Qara Fedyaya nökərçilik etdiyini görəndə bunun sonda pis qurtaracağını deyir. Rəhimin dediklərini qulaqardına vuran Fedya çox keçmir ki, əvvəldə göstərdiyimiz kimi, Aşotun hiyləsinin qurbanı olur.

Qarabag döyüşləri zamanı Rəhim Aşotla yenidən üzləşir. Bu dəfə talançı erməni silahlılarının komandiri olan Aşot bir azərbaycanlı kişini və onun qızını əsir götürür. Tamaşanın sonuna yaxın atanın gözlərini çıxarıb güllələyən Aşot qıza təcavüz etmək istəyir. Pusquda durub əsgərlərin köməyə gələcəyini gözləyən Rəhim buna dözmür və səhnəyə sıçrayıb silahı Aşota tuşlayır. Erməni xislətinə sadiq qalan Aşot hiyləgərliyə əl atır və bunu başa düşən Rəhim onu öldürür. Tamaşaçı pyesin sonuna yaxın erməni hiyləsinin davam edib etməyəcəyinin marağındadır və bu son onu qane edir. Azərbaycan zabiti Rəhimin azərbaycanlı qızın namusunu qoruyaraq düşmən gülləsindən həlak olması əslində dramaturqun ümumiləşdirməsidir. Azərbaycan namusunu qoruyan əsgər isə heç zaman ölmür.

Teatrşünasların dili ilə desək, teatrın əsası yaradıcılıq iradəsi eyni məqamda fəallaşan üçlükdən ibarətdir: - tamaşaçı, müəllif və icraçı (aktyorlar, rejissor və dekorator). İkinci iki simanın - müəllifin və icraçının iradəsi təsirlidir və qətidir, tamaşaçının iradəsi isə təsirsizdir və inadlıdır. Teatr yalnız o vaxt mövcud olur ki, bu üç yaradıcı sima bir qəlibdə birləşir. Teatr təsəvvüründə bu üç sima zərrə qədər müqavimət olmadan birləşəndə teatr möcüzəsi baş verir. Bu möcüzə həmin gün Sumqayıt Teatrında baş verdi.

Qəribə səslənsə də, burada "tamaşaçı oyunu" da var. Səhnədə döyüş epizodu canlandırılanda zalda bu səsləri dəhşətə çevirən qorxmuş uşaqların qışqırtısı eşidilir. Bu tamaşa salonunu bütöv bir səhnəyə çevirir, gerçəyi bilən tamaşaçını daha da sarsıdır və onu hadisələrin mərkəzinə çəkir.

"Hüseynbala Mirələmov yazdığı pyesin bəşəri anlamda siyasi mahiyyətinin fərqindədirmi" sualımız dramaturqu çətinə salmadı. Əksinə, buna geniş mənada cavab verdi:

- Biz əsrlər boyu bəlalar görmüş, zülm çəkmiş, aclıq və səfalət dadmış, amma azadlıq arzusuna qovuşmaq üçün mücadilədən heç zaman usanmamış bir xalqıq. Buna baxmayaraq, biz kimsənin əzab çəkməsini, var-dövlətinin talanmasını, kimsənin ölümünü, zülm və zəlalət çəkməsini istəmirik. Ermənilərlə bizim aramızdakı böyük fərq bundadır. Amma tarixin olayları bizi humanist, tolerant, xeyirxah olmaqla bərabər keçmişin dərslərini unutmamağa, onlara biganə və laqeyd olmamağa çağırır. Neçə yüzillərdir ki, bizim yüksək insani xarakterimizə baxmayaraq, xəstə təxəyyüllü erməni ideoloqları bizi məhv etmək planlarını gerçəkləşdirməyə çalışırlar. Bir çox məqamlarda istəklərinə çatırlar da. Əgər bundan sonra biz bunun qarşısını alıb erməni məkrinə son qoymasaq tarix və gələcək nəsillər bunu bizə bağışlamaz.

Ədiblərimiz, dramaturqlarımız bizi əsrlərlə ermənilərlə mehriban qonşuluq şəraitində yaşamağa çağırıblar, buna dram və nəsr əsərləri, poemalar həsr olunub. Amma bu birtərəfli qaydada olub. Çünki onların erməni həmkarları azərbaycanlını, türkü uşaqlarına qaniçən düşmən obrazında göstəriblər. Tarix göstərdi ki, bu tendensiya bizim ziyanımıza olub. İndi başqa cür düşünməli, uşaqlarımızı, gənclərimizi başqa istiqamətdə tərbiyə etməliyik.

Mən bilirəm, bizim xalqımız düşmənçilikdən, ədavətdən və nifrətdən uzaqdır. Qoy olsun. Bizə böyük xalq olaraq bu barbarlıq oyadan hisslər lazım deyil. Amma bizim içimizdə, bizim varlığımıza qəsd etmək istəyən hər bir kəsə qarşı qəzəb hissi güclü olmalıdır. Bu qəzəbi övladlarımızda, gələcək nəsillərimizdə tərbiyə etməliyik.

Teatra sadəcə ona görə getmirlər ki, pyesi və ya deklamatoru dinləsinlər, yaxud rəsmlərə baxsınlar. Teatr nə ədəbiyyatdır, nə deklamasiyadır, nə də rəssamlıqdır. Bunlar yalnız köməkçilərdir. Teatr HƏQİQƏTİN həyəcanını kütləvi və birgə yaşamaqdır. Biz tamaşaçılar bunu Sumqayıt Teatrında oynanılan "Vicdanın hökmü" tamaşasında hamı ilə birgə yaşadıq.

İlqar RÜSTƏMOV

525-ci qəzet.- 2015.- 18 fevral.- S.7.