Həqiqət və Rəzalət

Yazıçı Əli İldırımoğlunun “Daş yağan gün” romanındakı bir epizodun bu günümüz üçün də çox aktual olduğunu nəzərə alıb oxuculara təqdim edirik.

Dağbəyi rayon mərkəzində işlərini qurtarıb idarə yoldaşları ilə xudahafizləşəndə, ona Moskvadan gələn bir teleqram verdilər. Andranik teleqramı oxuyanda onun çal bığları aşağı sallandı. Alnının qırışları sıxlaşdı, gözləri qıyıldı, əhvalı korlandı. Teleqramda qısaca olaraq yazılmışdı ki, qızınız ağır xəstədir, təcili gəlin...

Andranik tələsik evə baş çəkib, Moskvaya getməsinin səbəbini ailə üzvlərinə qısaca izah edib, vaxtı itirmədən yol maşınlarının birinə əyləşdi. Və özünü Yerevan dəmiryol vağzalına çatdırdı. Moskva qatarına bilet alıb orta vaqondakı yumşaq kupelərin birində əyləşdi. Tələsik olduğuna görə özünə yol azuqəsi götürməmişdi. Odur ki, vaqonrestorana keçib yüngülvari çörək yeyib, biriki qədəh rus arağı gillətdi. İçkinin təsirindən onun başı dumanlanmışdı. İndi Andranikin yadına nə qızı düşürdü, nə də ki onun xəstəliyi. Səndirləyəsəndirləyə kupesinə qayıdıb, bir siqaret tüstülətdi. Kupedə ondan başqa heç kəs yox idi. Həmsöhbəti olmadığından onu qərəmət basır, mürgü vurur, başı teztez sinəsinə enibqalxırdı. Andranik əsnəyə- əsnəyə yerindən qalxıb kupenin qapısını örtdü və soyunub yorğanı başına çəkməklə, yuxuya getməyi bir oldu.

YerevanMoskva qatarı Gürcüstanın ərazisindən keçəndə yarımstansiyaların birində dayandı. Əllərində kiçik bayraq olan xüsusi geyimli yol bələdçiləri, təzə sərnişinlərin biletlərinə yoxlayıcı nəzər yetirib, yan tərəfdən içəri buraxırdılar. Andranikin başı dumanlı olduğundan yatdığı kupenin qapısı yarıaçıq qalmışdı. Səliqə ilə geyinibkeçinmiş və əlində qara rəngli kiçik çamadan olan orta yaşlı sərnişin yatanın kim olduğunu bilməsə də, ona mane olmamaq üçün ehtiyatla soyunub başını yastığa qoydu.

Dəmir relslər üzərində şütüyən vaqonların yeknəsəq taqqıltısı, eyni yerə iki bilet alan sərnişinlərlə yol bələdçilərinin mübahisəsi, əllərində gül, siqaret, isti çörək, soyutma balıq stansiyada dayanıb matahını onabuna sırımaq üçün dəridənqabıqdan çıxan sırtıq satıcılarla alıcıların səsküyü uzaq səfərə çıxan yorğun yolçuları bezdirib onların yuxusuna haram qatırdı. Bütün bunlar sakitsakit xoruldayan Andranikin əsla vecinə deyildi. Onun yanında top da atılsaydı, halına təfavüt eləməzdi.

Hava işıqlananda təzə sərnişin yerindən qalxıb kupenin havasını dəyişmək üçün ağ pərdələri yana çəkib pəncərəni açdı. Gün çıxmışdı. İçərisində yüzlərlə sərnişin olan qatar da sanki sübhün şəfəqlərindən vəcdə gəlib, sürətini getdikcə artırırdı. Bələdçi qadın kupenin qapısını aralayıb başını içəri saldı, məzəmmətedici baxışları ilə kupeyə göz gəzdirdi və:

– Nə çox yatırsınız? – dedi. – Sizə nə lazımdır, çay gətirim? – soruşdu.

Andranik qurcalanıb, yorğanı üstündən atdı və kupe yoldaşına diqqətlə nəzər salıb, kal səslə:

– Barus, ara, hayes, turkes? – soruşdu.

– Onun kupe yoldaşı gülümsəyib:

– Mən nə hayam, nə də ki, türk. Gürcüyəm. Eduard Çeburdanidze, – laqeyd cavab verdi.

Çalğıbığ sərnişin də özünü ona təqdim etdi:

– Andranik Poqosyan, bilmək istəyirəm ki, bizlərdənsiniz, yoxsa türksünüz?

– Bəlkə siz azərbaycanlı demək istəyirsiniz. Çünki buralarda türk yaşamır. Olsa da təsadüfən...

– Ay astos, türk, Azərbaycan fərqi nədir? Hamısı bir toxumdur. Onların kökü kəsilsin!

– Məndən yaşlı olsanız da, söhbətimizin əvvəlində birdən-birə mənimlə bu tonda danışmağınız xoşuma gəlmədi.

– Ara, Eduard, axı biz din qardaşıyıq. Bilirsən ki, onlar ermənilərin qatı düşmənidir. Bizi genosid eləyib pərən-pərən salıblar.

Eduard Çeburdanidze:

– Mənim tarixdən az-çox xəbərim var. Neçə illərdir ki, arxivdə işləyirəm. Acığınıza gəlsə də, düzünü deməliyəm. Biz dünyaya insan kimi gəlmişik. Şüurlu məxluq kimi özünə hörmət edən hər bir kəs kiminsə xoşuna gəlib-gəlməməyindən asılı olmayaraq, gərək həqiqəti danışsın. Yalançı Allahın düşmənidir, yalan ayaq tutar, amma yeriyə bilməz, – deyiblər. Yalanın başqa bir adı da əxlaqsızlıqdır. Bu, uydurma genosid məsələsi köhnə söhbətdir. Əsl həqiqətə gəlincə, o vaxt erməniləri qırmayıblar. Ermənilər özlərini qırdırıblar. Daha doğrusu, nə qədər qırıblarsa, bir o qədər də qırılıblar. Bir də ki, atalar demişkən, həmişə günah öləndə olar. Həmin qanın tökülməsinin birinci səbəbkarı da elə ermənilərin özləri olub. İydə varsa, tağalaqda da var. Sizin kimi yaşlılar ürəyində bu cür kin-küdurət saxlayandan sonra gənclərə nə deyəsən?... Ədavət heç kimə xeyir gətirməyib. Sizə nəsihət verib, ağıl öyrətmək fikrində deyiləm. Bu cür olubkeçmiş, köhnə əhvalatları başınızdan çıxardın getsin...

– Eduard Çeburdanidzenin bu cür sərt cavabları Andraniki açmadı. Andranik də daxili etirazını büruzə verməmək üçün zarafat edirmiş kimi irişib ayağa qalxdı və əlüz dəsmalını götürüb, yuyunmağa getdi. Kupeyə qayıdanda diqqəti bayaqkı söhbətdən yayındırmaq üçün özünü şən göstərməyə çalışaraq əllərini bir-birinə sürtdü:

– Bəlkə səhər-səhər boğazımızı yaşlayaq, – Eduarda müraciət etdi.

Eduard razılıq mənasında tərəddüdlə çiyinlərini qaldırdı və:

– Etiraz etmirəm. Ancaq elə burada nahar eləyək, – dedi. –Səhərsəhər restoran tünlük olur. Çamadanımda ev çörəyi, soyutma toyuq, pendir, kolbasa, konyak var, – əlavə etdi. – Çatmayanı da restorandan gətirdərik.

Andranik Poqosyanın kefi duruldu. Onlar kupenin qapısını örtüb, özlərinə xudmani səhər süfrəsi düzəltdilər. Andranik konyak şüşəsini görəndə gözləri işıqlandı.

– Ara, Eduard, görürəm, kefi kök adama oxşayırsan, gərək yaxşı-yaxşı vuraq, – deyib yol bələdçilərindən aldıqları qədəhlərinə konyak süzdü.

Andranik konyak dolu stəkanı öpüb gözünün üstünə qoydu və:

– Birinci qədəhimizi tanışlığımızın şərəfinə! – dedi.

Eduard müsahibinin təklifi ilə razılaşdı...

Qədəhlər bir-birinə toxunub cingildədi... Eduard cib dəsmalını çıxarıb dodaqlarını sildi. Andranik əlindəki çörəyi əvvəlcə burnuna tutub dərindən qoxuladı və sonra yeməyə başladı.

Növbəti qədəhlər qaldırılanda Andranik Poqosyan:

– Mənim xüsusi bir sağlığım var, – dedi. – Etiraz etməsəydiniz, bunu da erməni xalqının milli qəhrəmanı, fəxrimiz, başımızın tacı Andranik Torosoviç Ozanyanın sağlığına içək. Qoy onun ruhu şad olsun. Andranik Torosoviçin müqəddəs ruhu agah olsun ki, o dünyada olsa da bu dünyada onun xidmətlərini unutmuruq. Yeganə şəxsiyyətdir ki, tarixi düşmənimiz olan türklərin burnunu ən çox o ovub. Yüzlərlə Azərbaycan kəndini yandırıb, adamlarını uşaqlıböyüklü qılıncdan keçirib. Bu gün fəxr edirəm ki, elə bir fövqəladə qəhrəmanın mənsub olduğu millətdənəm.

Eduard Çeburdanidze nə demək istəyirdisə, Andranik ona imkan vermədi və nitqinə fəxrlə davam etdi:

– Qoy bir sirri də açım, atam onun adını mənə qoyub, – dedi. – Atam Vazgen onun sağ əli olub, ordusunda namusla xidmət eləyib. Mənim əsl adım Xaçaturdur. Atam sonradan adımı dəyişib Andranik qoyub. Cahıl oğlan olanda Andranikin çağırışı ilə onun ordusuna yazılmışam. Bu şərəfli adı daşıdığıma görə özümü dünyanın ən xoşbəxt adamı hesab edirəm. Əgər Andranik olmasaydı, türklər çoxdan ermənilərin axırına çıxmışdı.

Eduard Çeburdanidze onun sözünü kəsmək istədi. Andranik isə içkinin təsirindən danışdıqca qızışırdı. O, cavanlığından içkiyə aludə olduğundan, indi də bir qədər yaşlandığından, son vaxtlar dilinə bir damcı dəyən kimi ipinin ucunu itirib, özünü-sözünü bilmirdi. Ona görə müsahibini eşitmirmiş kimi:

– Ara, Eduard, onun əlinə dönüm. 1918ci ildə Andranikin başçılığı ilə Zəngəzurda və ona yaxın olan rayonlarda yüzlərlə Azərbaycan kəndini yandırıb, külə döndərdik. Uşaq, böyük, cavan, qoca – hamısını milçək kimi qırdıq.

Eduard əsəbiləşərək müsahibinin ətəyindən tutub yerində oturtdu və təkidlə onun sözünü kəsdi:

– Qoca, sizin dediklərinizdən xəbərdaram. Bu hadisəyə arxiv sənədlərində təsadüf etmişəm, – Eduard Çeburdanidze Andranikin sözünü təsdiq etdi. – Dediyiniz faktlar tarixinə qədər dəqiq yadımdadır. Zəngəzurun qəza rəisinin 1918ci il 11 dekabr tarixli, 185 nömrəli teleqramını diqqətlə oxumuşam. Orada rəsmən qeyd olunur ki, ingilis-fransız nümayəndəli- yinin tələbi ilə müsəlman qoşunlarının geri çəkilmə sindən istifadə edən Andranik, qonşu Azərbaycan kəndlərinə divan tutur. Onlar qadına, kişiyə, qocaya, cavana baxmadan, hamısını vəhşicəsinə qətlə yetirir, meyitlərini eybəcər hala salırlar... Bu sözləri artırıbəskiltmədən, sənədlərdə qeyd edilən kimi deyirəm...

Andranik onun sözünə qüvvət verib müsahibinə:

– Atan rəhmətlik! Yaxşı ki, Andranik Ozanyanın göstərdiyi şücaətdən sən özün də xəbərdarsan, – deyib əlindəki qədəhi fəxrlə onun qədəhinə vurmaq istədi.

Eduard Çeburdanidze əlini geri çəkib, öz qədəhini yerə qoydu.

Müsahibinin əli havada qaldı və:

– Niyə geri çəkildin, vurmaq istəmirsən? – Andranik incikli soruşdu.

– Yaxşı olar ki, başqa bir sağlıq deyəsiniz. – Eduard Çeburdanidze cavab verdi.

– Nə üçün?! – Andranik pərt oldu.

– Sizin qan qoxusu gələn, lakin fəxrlə dediyiniz fitnəkar sözlərinizə görə. – Eduard ona sərt cavab verdi.

Andranik ittihamedici baxışları ilə Eduardı təqib edərək:

– Ara, Eduard, məndən incimə, deyəsən zənnimdə yanılmışam. Sən ya gürcü deyilsən, ayrı dinə qulluq eləyirsən, ya da ki, bu əclaf türklərlə dostluğun və ya qohumluğun var. Yoxsa bizim başımızın tacı olan Andranikin sağlığına bir qədəh yox, bütün bu butulkanı başına çəkərdin.

Eduard Çeburdanidze əsəbiləşən kimi oldu və:

– Andranik Vazgenoviç, – dedi, – düzdür, atam gürcü, anam osetindir. Özüm də Qoridə yaşayıram. Lakin mən sizinlə nə türk, nə gürcü, nə osetin və ya erməni kimi danışmaq istəmirəm. Qəlbinizdə qaraltı qalmasın deyə onu da bilin ki, bir dinə qulluq etməyimizdən əlavə, ermənilərlə yaxın qohumam. Bəli! Bəli! Düzünü bilmək istəyirsinizsə, kiçik qardaşım erməni qızı ilə evlənib. Üç uşaqları da var. Hamısı da mənə əmi deyir. Bacım da Moskvada oxuyanda erməniyə ərə gedib. Öz tələbə yoldaşına. Hazırda Yerevanda yaşayırlar. Hər ikisi də tikinti mühəndisidir. Bunları deməkdə məqsədim odur ki, ermənilərlə qaynayıb qovuşmuş adamam. Lakin mən qərəzli hisslərimin əsirinə çevrilib, vicdanıma xəyanət edə bilmərəm. Nəyinsə xatirinə həqiqəti danmaq, ağa qara, şirinə acı demək təbiətimə yaddır. Dünyaya insan kimi gəlmişəm. Həmişə, hər yerdə sözümü insan kimi demişəm və indi də deyirəm. Onu da bilin ki, əvvəllər bir çox yüksək vəzifələrdə olmuşam. Həmişə də düz danışmağımın bəlasına gəlmişəm. Elmi dərəcəm olsa da, haqqı dediyimə görə məni vəzifədən qovub, arxivdə kiçik bir işə göndəriblər. Hansı kitabdasa oxumuşam ki, həqiqət vəfalı köpək kimidir. Onu daim kötəkləyib it damına salırlar. Əl tulasını isə tumarlayıb ocağın başına keçirirlər. O da yavaş-yavaş evin havasını korlayır. Yəqin nə demək istədiyimi anlaya bilirsən. Yuxarıdan aşağı düşmüş bir adamam. Əlimin üstündə əl yox idi. Hamı da mənə baş əyirdi. Əlbəttə, vəzifəmə görə. Hazırda arxiv siçanları kimi saralıb-solmuş köhnə kağız-kuğuzların arasında əlləşirəm. Buna da əsla peşman deyiləm. Ədalətsizliklə ixtiyar-imtiyaz sahibi olub eyş-işrətlə yaşamaqdansa, düzlüklə arxiv kağızlarının arasında eşələnib, bir loğma yavan çörək tapmaq mənə xoşdur. Odur ki, üzdə olmayan kiçik bir işdə çalışmağıma heç də təəssüflənmirəm. Sizinlə söhbətimdə də bədnam millətçilik mövqeyindən yox, insani mövqedən danışmalıyam. Bu, mənim üçün vicdan, həm də insanlıq borcudur. Hərçənd ki, dediklərimlə, deyəcəklərim sizin ürəyinizcə olmayacaq. Bu, sizi əsəbiləşdirə də bilər. Əlbəttə, düz söz həmişə acı olur. Lakin şirin yalandansa acı həqiqət yaxşıdır.

Andranik gördü ki, müsahibi din qardaşı olsa da, onun döşünə yatan adama oxşamır və tamam ayrı hava çalır. Ona görə də Eduardın sözünü yarımçıq kəsərək:

– Eduard, canım, ciyərim, mənə belə baxma, – dedi. – Təsəvvür etdiyiniz qədər də avam, kəmsavad adam deyiləm. Mən özüm də bir neçə məktəb oxumuşam. Ancaq başım türklərlə müharibəyə qarışdığı üçün ali təhsilimi tamamlaya bilməmişəm. Radi boqa, Andranikin sağlığına içmirsən içmə, gəl söhbəti qəlizləşdirib qanımızı qaraltmayaq. Başqa məsələyə keçək. Xətrinizə dəyməsin, gürcü olsanız da görünür, sizdə xristian qanı yoxdur. Ona görə də sizin kimilər Andranikin qədrini nə bilir?!

(ardı var)

Əli İldırımoğlu

525-ci qəzet.- 2015.- 28 fevral.- S.22