Mümkün olduqda yox,

lazım olduqda yazan şair

PAŞA QƏLBİNURUN YARADICILIĞI HAQQINDA QEYDLƏR

Poeziyanın gücü aləmə səs salmış tamaşadan sonra sədəqə ilə yaşamağa cəsarət etməkdə, utanmadan papağını insanlara uzadaraq təsəlli, ürək-dirək ehsanı dilənməkdədir. Bu, İosif Brodski yazdığı kimi, “başqasının körpəsini qucağına almış” qafiyəpərdaz dilənçiliyi deyil, bu, bəzən baha başa gəlsədə, sənətin mövcudiyyət səbəbi olduğu kəslərə əzəldən saf qəlblə bel bağlamasıdır.

Şairin daxili mədəniyyəti biganəlik azarına qarşı ən yaxşı peyvənddir. Daxili mədəniyyət əbədi gəncliyin rəhnidir. Əgər yaşam instinktinin həyat elmi boyda arxası yoxdursa, saf emosiyalarla, ilk duyğuların ətri və çaları ilə uzun müddət duruş gətirmək olmaz. İlk çağlarda cavanlığın təpərinə sahib olsa da, zaman ağılsız əldən sürüşüb çıxır.

Şair üç xüsusiyyəti özündə birləşdirə bilməlidir:tələbə ruhu - daim dönməz və əyilməz üsyankarlıq; rahib ruhu (əlbəttə, bu rəmzi mənada deyilib) - tərkidünyalıq və hadisələri pimencəsinə tərəfsiz dəyərləndirmək; və nəhayət cəngavər ruhu - inandığını və təbliğ etdiyini qorxmadan müdafiə etməyə hazır olmaq.

Mayakovskiyə yazdığı məktubda Aleksandr Blok nəzakətli bir kinayə ilə məsləhət verir: “Siz xırda-xuruş şeylər barədə düşünməyin, böyük şeylər haqqında düşünün. Onda ola bilsin ki, xırda da olsa, əsl həqiqət ortaya çıxsın”.

Qeyd edək ki, Blok bunu yazıçıların bir qisminin “Fırtına quşu” obrazını səthi anlamanın təsiri altında eqosentrik abstraksiyaya gedib çıxdığı, üstün olmağa can ataraq sadəcə insan kimi görünməkdən çəkindikləri bir dövrdə yazırdı. Blok giqantomaniyanı incəsənətdə “böyüklük” məfhumuna şamil etmirdi, giqantomaniya arıq-uruq natamamlıq kompleksinin piyli övladıdır. Amma açıq-aşkar “cılızlıq” da qürura xas olan açıq -aşkar “böyüklük”, yəni alçalma kimi natamamlığın təzahürüdür.

Şair Paşa Qəlbinur incəsənət giqantomaniya xəstəliyinə düçar olduğu zaman həyata gəldi. Atom elektrik stansiyaları fonunda çoxminlik banketlərlə təmtəraqlı filmlər, plastilin monumentalizmi prinsipi ilə qurulmuş beşilliklər zəmanəsində doğuldu. O, öz dövrünün övladı idi və onunla birlikdə həmin xəstəliyə düçar olmuşdu. Tanrıya şükür ki, giqantomaniya qızılçasının o, gənc vaxtı deyil, uşaqlıqda keçirdi. Düzdür, müəyyən uzun çəkən ağırlaşmalar olurdu. Amma mənə elə gəlir ki, son illər incəsənət ümumiyyətlə, poeziya da o cümlədən, fəsadı elə də az olmayan başqa xəstəliyə, daha doğrusu, “cılızlıq” xəstəliyinə tutulub, buna görə də Blokun “böyüklük barədə düşünmək” məsləhəti bu gün nə qədər önəmli olduğunu göstərir. İncəsənətdə tarixi məkan, mənəviyyatın məkanı qorxusu peyda olub. Təəssüf ki, bəzi şairlər bu xəstəlikdən xilas olmağa kömək etməli olan düşüncəli müalicə edən həkim olmaq əvəzinə məram cılızlığını dəstəkləyirlər.

Avropa şeirində həmişə xeyli “hermetik istiqamətli” tanınmış şairlər olub. Asiya şeirində belə şey olmayıb.

Paşa Qəlbinurun poeziyası ilk günündən öz üzərinə xalqın vicdanı funksiyasını götürdü. Vicdan funksiyası isə ağrısız, mərhəmətsiz mümkün deyil. Əfsus ki, təbabətdə ağrıkəsicilərin tərəqqisi ilə eyni vaxtda fəlakətli şəkildə inkişaf edən poeziyanın keyləşdirilməsi prosesi gedir. Amma bir dəfə Gertsen demişdi: “Biz təbib deyilik, biz ağrıyıq”.

Yazılı həqiqətlər bəşər mənəviyyatının üzərində durduğu balinalar deyil. Mənəviyyatı həmişə bayağılıq kimi təqdim etmək olmaz. Əxlaq dəyərlərini dəstəkləyən poeziyanın eksperimental poeziya qədər yaşam haqqı var. Amma əgər eksperimentlər əxlaq dəyərlərini laxladacaq qədər dərinə gedirsə, onda yenilik adlanan şey poeziya olmaqdan çıxır.

Lakin duyğu müəllimi olmağa can atan qələm əhli öz şəxsi həyatında təbliğ etdiyi yazılı həqiqətlərdən uzaq olduğu zaman çox iyrənc olur. Əlbəttə, şairin şəxsiyyəti şeirləri ilə formalaşır, çünki hər şeir bir əməl deməkdir. Amma sadəcə əməl bir tərəfə, insan eqoizmi heç kimə, hətta ən dahi şairə belə bağışlanılası əməl deyil. Poeziya biganə olmamaq istedadı olmayan ən istedadlı şairi belə tərk edib gedir. Dahi şairlik cərgəsinə yalnız başqalarının sətirlərini özünkündən daha çox sevməyi bacaranlar qalxa bilir.

Əsl şair təkcə poeziyası ilə deyil, başqa şairlərə olan münasibəti ilə başa düşülür.

Paşa Qəlbinur başqalarının misrasını öz misralarından daha çox sevir.

Əsl şair zamanın tənini təşrih etmək üçün mənəvi lisenziyanı öz bədənini təşrih etmək cəsarətindən alan bir cərrahdır.

Yaradıcılıq ağrılı deyilsə, onda şairə əxlaqi şübhə ilə yanaşmaq haqqımız var. Bir dəfə Paşa Qəlbinur mənə dedi: “Faciə izi hər bir insanın həyatında var, faciəsiz şair ya yarımadamdır, ya da xarakterinin zəifliyi ucbatından özünə acımamaqdan qorxan ağciyərin biridir”.

Paşa Qəlbinurun tənhalıq anlayışı fərqlidir. Bəzən tənhalıq sitayiş atributuna çevrilir. Amma onun üçün tənhalıq tamam başqa şeydir: hələlik yalnız özünün anladığı ideyanı daşıyan yaradıcı tənhalığı; ucsuz-bucaqsız sevgi ümmanı baxan gənc oğlanın və ya qızın tənhalığı; düşmənlərlə üz-üzə meydanda təkbaşına durmuş cəngavər tənhalığı. Tək-tənha vuruşmaq cəsarəti ümumi sırada vuruşmaq cəsarətindən daha üstündür. Bundan başqa, elə bir döyüş var ki, o yalnız təklikdə baş verə bilər - insanın özü ilə davası. Bu cür tənhalıq anları daxili aləmin xariclə əlaqəsi, ya da bu əlaqənin axtarışı anlarıdır. Cəmiyyətlə daim bir olduğunu, ona qovuşduğunu əda ilə bəyan edən şairlər çox vaxt tənhalıqda qalırlar, tənha qaldıqlarını deməkdən çəkinməyən şairlər isə ən azı tövbəkar inamlarına görə cəmiyyətlə daha çox bağlıdırlar. Öz tənhalığı barədə həqiqəti yazmaq artıq tənhalığa qalib gəlməkdir.

Analar heç vaxt övladlarını xoşa gəlmək üçün doğmurlar, analar sadəcə doğurlar.

Qafiyəpərdazlar doğmurlar, çünki doğmaq təhlükəlidir. Qafiyəpərdazlar həmişə şüşə kolbada müqəvva düzəldirlər. Qafiyəpərdazların qəlbində yanan müqəddəs alov deyil, öz xeyrini güdən sərhesabın spirt lampasıdır. Həmin sərhesablığın köməyi ilə qafiyəpərdazlar özgə uğurunun düsturunu riyazi yolla tapır və onun əsasında öz səsini hazırlamağa çalışır. Amma qafiyəpərdazların səsi adamı silkələyə bilmir, çünki yalnız ağrılardan - acılardan keçərək bişmiş səs gedib insanın ruhuna dəyə bilər, rəndələnib yontanmış səs bunu bacara bilməz.

Poeziya qəlbin qaranlıq, qatmaqarışıq, dağınıq hərfi tərcüməsinin tərcüməsidir və bu baxımdan şair tərcüməçidir. Qəlb dilinin söz dilinə tam dəqiq tərcüməsi həddən artıq sərbəst tərcümə qədər qorxuludur, çünki qəlbin əzəliliyindən heç nə qalmaz. Bəs onda nə etməli? Mirzə Fətəlinin “Dilə gətirilmiş fikir yalandır” aforizmi bizim yaddaşımızda sükut səbəbindən deyil, məhz dilə gətirildiyinə görə qalıb. Axundov məntiqindən çıxış etsək, onda onun “Dilə gətirilmiş fikir yalandır” aforizmi özü artıq yalan sayılmalıdır.

Şair Paşa Qəlbinur qəlb tərcümanıdır.

Təəssüf ki, özgə qəlblərin tərcümanı olan şairlər bəzən öz şeirlərini sənayenin göy gurultusuna bənzər səs-küyü ilə, döyüş meydanlarının partıltısı ilə, tovuz quşuna oxşayan atəşfəşanlıqların təmtəraqlı fışıltısı ilə doldururlar, amma onların şeirlərini oxuduğun zaman həmin şeirlər lal kinoya oxşayır: səhifələrdə ildırımlar dördnala çapır, amma əsil ildırımın nə səsi var, nə sorağı.

Elə şairlər var ki, həmişə xalqın adından danışdıqlarını gur səslə bəyan edirlər. Diqqətlə baxırsan onlara və yazığın gəlir - əslində onlar o qədər tənhadırlar ki, yazıqlar olsun! Paşa Qəlbinur isə daha çox təklikdən danışır, nəinki xalqdan, amma ona diqqətlə baxanda görürsən ki, əslində bu insan xalqın sözünü deyir.

Bəzən poetik cəsarəti karıxdırıcı metaforalardan, başgicəlləndirici qafiyələrdən, superdəbdə olan ritmik kakafoniyadan və yaxud əslində oğurluqdan da betər olan “modernizmin qarşısına cəsarətlə çıxarılmış sadəlikdən” istifadə etmək kimi anlayırlar. Bəzən poetik cəsarəti kiminsə sifətinə sillə vurmaq bacarığı kimi anlayırlar.

Amma Paşa Qəlbinurun əsl poetik cəsarəti ənənələrə qarşı amansızlıqdan deyil, bu ənənələri pozanlara qarşı amansızlıqdan deyil, ümumiyyətlə kənara yönəlmiş amansızlıqdan deyil, məhz özünə qarşı amansızlıqdan başlayır.

Poeziyasının təməlində folklor olmayan şairlik mümkün deyil. Amma bəzən öz zəmanəsində və zamanında gözəl olan patriarxallıq (əslində heç öz zamanında da gözəl olmayıb patriarxallıq, çünki elə o zaman da xalqın qanı axıdılıb) qarşısında ağızlarının suyu süzülə-süzülə folklorda ilişib qalırlar və poeziyanı geri dartmağa başlayırlar.

Qəflətən həyatın əbədi olmadığını anlamaq ya insanı acizcəsinə vurnuxmağa, rastına çıxan saman çöpündən belə yapışmağa vadar edir, ya da bu boş təlaşdan azad edərək daxili təmizlənməyə aparır. Gənclikdə mücərrəd bir şey hesab olunan ölüm məfhumu qəfildən gerçəklik olaraq qarşında dayanır və qorxmağa başlayırsan ki, səndən sonra sənin həqiqi siman deyil, taxdığın, arxasında əsl simanı gizlətdiyin maskalar qalacaq.

Şair minlərlə güzgüdə - kiminsə gözlərində, evlərin, avtobusların pəncərələrində, matəm orkestrlərinin par-par parladılmış trublarında, banketlərdə işlədilən bıçaqların üzərində əks olunaraq yaşayır, amma o özü bu dünyanın güzgüsü olmağı, özünün ədalət güzgüsü olmağı bacarırmı? Yoxsa o, əks etdirdiyi eybəcərliyin gözəllik kimi, zamanın faciəvi siması isə təlxəyin hırıldayan sifəti kimi göründüyü gülüş otağındakı güzgüyə oxşayır? Yaxud güzgünün üzərinə salınmış dekorativ parçaya dönüb?

Şair Paşa Qəlbinur xalqın ismət güzgüsü, özününsə ədalət güzgüsüdür!

Bəzən biz qrup məqsədləri naminə az dəyərli nəzm həvəskarlarının, “paytaxtçılıqla mübarizə” adı altında, poeziya coğrafiyasının genişləndirilməsi adı altında mənəvi əyalətçilik qarşısında heyranlığın şişirdilməsinin şahidi oluruq. Ən ucqar və az tanınmış bir kənddə yaranmış əsl əsər tənqidçilərin rəyindən asılı olmadan özü ədəbiyyatın paytaxtına çevrilə bilər.

Belə bir zahirən guya gözəl “ifadə” var: “Heç kəs heç kəsə borclu deyil”. Əslində isə hamı bir-birinə borcludur, şairlər isə, ələlxüsus.

Şair olmaq özünü borclu elan etmək cəsarətidir.

Şair ona poeziyanı sevməyi öyrədənlər qarşısında borcludur, çünki onlar sözün gücünü ona ötürə bilib.

Şair bu günün şairlərinə, öz sex yoldaşlarına borcludur, çünki onun udduğu hava onların nəfəsi, onların udduğu hava isə onun nəfəsidir.

Şair öz oxucuları, müasirləri qarşısında borcludur, çünki onlar onun səsi ilə öz zəmanələri və özləri haqqında nə isə deməyi umurlar.

Buna görə Paşa Qəlbinur Şəmkir rayonunun az tanınmış bir kəndində dünyaya göz açmış və ilk qədəmlərini atmış poeziyası “yetmişinci illərdə yazıb yaradanların” poeziyasının paytaxtı oldu. Paşa Qəlbinur dərk edir ki, bir şair kimi o, gələcək nəsillər qarşısında borcludur, çünki nə zamansa onlar məhz onun gözləri ilə bizi görə biləcək.

Dahi Nazim Hikmət bir dəfə demişdi:

Təzə yazmağa başlayan şairlər mənə tez-tez məktub yazır və soruşurlar: “Əsl şair olmaq üçün hansı keyfiyyətlərə malik olmaq lazımdır?” Mən heç vaxt sadəlövh hesab etdiyim bu suala cavab vermirdim, amma sadəlövhlük olsa da, indi çalışacam ki, cavab verim.

Mənə belə gəlir ki, həmin xüsusiyyət beşdir.

Birincisi: Gərək vicdanın olsun, amma şair olmaq üçün vicdanın olması azdır.

İkincisi: Gərək ağlın olsun, amma şair olmaq üçün ağlın olması azdır.

Üçüncüsü: Gərək cəsarətin olsun, amma şair olmaq üçün cəsarətin olması azdır.

Dördüncüsü: Təkcə öz şeirlərini yox, başqalarının da şeirlərini sevmək lazımdır, amma şair olmaq üçün bu da azdır.

Beşincisi: Yaxşı şeir yazmaq lazımdır, amma irəlidə sadaladığım keyfiyyətlər yoxdursa, şair olmaq üçün bu da yetməz.

Məşhur ibarədə deyildiyi kimi, poeziya xalqın özünü ifadəsidir. “Xalq özünü dərk edə bilmək üçün şairlərini yaradır”.

Şair Paşa Qəlbinur cizgi deyil, bütün sətirlərdən, bütün şeirlərdən əmələ gələn xətdir, sözə, həyata münasibətin xəttidir.

Bu gün bizim poeziyamızda kişi nəfəsi çatmır, əksəriyyət nərmə-nazik üslubda, qadın tərzində yazır. Amma zəriflik, nərmə-naziklik qadın üçün gözəl olsa da, kişi üçün bu, mənəvi cinsiyyətsizlikdir.

Paşa Qəlbinur poeziyasının kişi ruhu təqlidçilərini kədərləndirir.

Bilərəkdən təqlid etmək poeziya qapısının qıfılına məharətlə kilidaçan seçməyə oxşayır. Əsl şair bu qapını həmişə öz açarı ilə açmağa can atır.Əgər qapı açılmırsa, onda əsl şair o qapını yenə də borc götürdüyü qüvvə ilə deyil, öz qüvvəsi ilə, öz bədəninin gücü ilə itələyib açır.

Ədəbiyyatda bəzən çox məharətlə yaradılmış yaddaş saxtakarlıqları mövcuddur. Bəzi şairlər keçmiş barədə danışarkən ya həddən artıq neqativləşdirməklə, ya da həddən artıq müsbətləşdirməklə (baxır, müəllifə hansı çalar daha çox lazımdır) çox bacarıqla bugünkü konsepsiyada təqdim edirlər. Bu, yaddaş möhtəkirliyidir. Bəzi şairlər möhtəkirlik etmədən, amma yalnız müəyyən hissələrdə səmimi qalmaqla və bütövlükdə yaddaş qarşısında acizlik göstərərək öz yaddaşını tərkib hissələrə bölməyə çalışır. Bu, yaddaş qorxusudur.

Amma Paşa Qəlbinurun şəffaf poeziyası həm möhtəkirlikdən, həm də qorxudan yüksəkdədir.

“Vicdan əzabı” ifadəsi varsa, niyə “yaddaş əzabı” ifadəsi olmasın? Sənət yumşaq divan deyil, mıxlı taxtadır. Sənət insanlığın əsas yaddaşıdır. İnsanlıq yaddaşından qaçan insandırmı?

Bəzi şairlər mənanı metaforaların şüşə kürəcikləri ilə, sentimentallıq pambığı ilə, bər-bəzəkli qafiyə başağrısı ilə hər bir şeiri yeni il şamı kimi elə bəzəyir ki, şam ağacı özü görünməz olur. Amma başqa bir qüvvə də var, ona sadəlik, mübaliğəsizlik qüvvəsi deyirlər.

Şair Paşa Qəlbinur qətiyyətsizliyə nifrət edir, amma eyni zamanda dərk edir ki, kor-koranə dağıdıcılıq ondan da betər ola bilər. “Hamlet” tamaşasında Portyeri öldürən düşüncəsiz şpaqa Poloniyə yox, bir başqasına da dəyə bilər. Bu ehtimal olunan ikiləşmədə şairin tarixə, onun yalan pərdələri arxasında gizlənmiş polonilərinə münasibətinin bütün qəlizliyi, eyni zamanda da tamlığı var.

Şair olmaq qafiyə ilə yazmaq bacarığından daha yüksək bir şeydir. Şair “kamil pinəçinin yarımçıq papaqçıdan”, insanın yarımadamdan üstünlüyünü göstərən könül ovqatıdır.

Paşa Qəlbinur üçün poeziya torpağı yalın ayaqla hiss etməkdir.

Böyük poeziya bəşəriyyətin bədii memuarlarıdır. Əsl şairlər dumana bürünmüş ay işığıdır. Böyük ədəbiyyat təbabətin hələ əlinin çatmadığı dirilmə məqamına qədər qalxan ölüm üzərində zəfər çalmaqdır.

İki cür uyğunlaşma xisləti var.

Birinci növ uyğunlaşma mənsəbpərəstlərin məharətlə dondan dona girərək Kaliqulanın senata öz ambisiya köhlənində girmək istədiyi kimi, mənsəbpərəstliklə mübarizədə rütbə qazanmağa can atmaq şəklində zəmanəyə uyğunlaşmadır.

İkinci növ uyğunlaşma xalqın ehtiyaclarına, dərdinə-sərinə arxa çevirərək zaman üsrtündən boylanmağa can atmaqla əbədiliyəuyğunlaşmadır. Amma əbədiyyət öz zəmanəsinə arxa çevirənlərə həmişə arxasını çevirib.

Uyğunlaşmanın bütün növləri sənətin surroqatıdır, özü deyil. Əsl sənət zaman kateqoriyasına deyil, yalnız və yalnız vicdana üz tutur. Şairin vicdanı cütün vəhdətidir, o eyni zamanda həm müasirlikdir, həm də əbədiyyət.

“Oxucu” adlı məqaləsində Qumilyov yazırdı: “Mümkün olduqda yox, lazım olduqda yazmaq lazımdır. “Mümkün” sözü poeziya tədqiqatının bütün sahələrindən çıxarılıb atılmalıdır”. Şəxsən o özü bu qaydaya heç də həmişə riayət etmirdi, ümumiyyətlə elə br şair varmı ki, öz qoyduğu qaydalara nə vaxtsa tam riayət etsin? Və ümumiyyətlə bu mümkündürmü?

Gecikmiş heyranlıq tələskənliyi ilə nə Paşa Qəlbinurdan, nə də ki, ümumiyyətlə kimdənsə kumir yaratmaq lazım deyil.

Hətta Puşkinin çoxlu pis şeirləri var və yazarın adının böyüklüyünə baxmadan pisi yaxşıdan ayırd etməyi bacarmaq lazımdır.

Yaddaşlardan silib atma ilə yanaşı sitayiş edərək unutmaq da var. Paşa Qəlbinur irsi təkcə bu günün deyil, gələcəyin də poeziyasına mənsubdur. İrs çox ciddi sözdür. Ona nə düşünmədən məftun olmaq, nə də etinasız yanaşmaq olmaz.

Paşa Qəlbinur poeziyası fitri hadisədir. Onun intonasiyası yalnız Azərbaycan torpağının canında var olan mineralın ecazkar və sehrli parıltısına malikdir. Paşa Qəlbinur poeziyası yalnız Azərbaycan təbiətinin və yalnız Azərbaycan dilinin övladıdır.

Paşa Qəlbinurun bütün poeziyası onun özü barəsində nəhəng bir poemadır. Bəzən bizə elə gəlir ki, ədəbiyyat ölür. Hətta tənqidçilər vaxtından əvvəl yazılmış nekroloqlara oxşayan məqalələr yazırlar, amma ədəbiyyat ölmək istəmir, ölə bilmir. Məhz ölə bilmir! İstənilən ölkənin ədəbiyyatı bəzən ölümü xatırladan letargiya yuxusuna gedə bilər. Amma ədəbiyyat ölərsə, xalqın qəlbi, ruhu ölər. Xalqın ruhu isə ölümsüzdür, deməli ədəbiyyat da ölümsüzdür.

Murat BAYKAL

yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2015.- 4 iyul.- S.15; 23.