Milli və bəşəri dəyərlərə

müasir sənətkar münasibəti

ÖTKƏM İSKƏNDƏROVUN YARADICILIĞINDA HUMANİST DÜNYAGÖRÜŞ MƏSƏLƏSİ

Müasir intellektual məkan mənəvi dünyagörüşünün təşəkkülü probleminin aktuallaşdırılması məqsədilə çoxsaylı festival, elmi-praktiki konfrans, seminar, dairəvi masaların, hazırkı mövzuya həsr olunan zəngin ədəbiyyatın təqdimatını məqsədəuyğun hesab edir.

Mənəvi normaların nəzarətinin mütləq şəkildə dərk edilməsinin olmaması şəraitində informasiyanın totalitarizmi insanın mahiyyətini təhrif edir, neqativ ictimai hadisələrin sayını artırır. Nizamlanmayan informasiya selinin nüfuz üstünlüyü relyativçi (latınca:relativus-nisbi) dünyagörüşünün formalaşmasına gətirib çıxarır. Relyativizm ideologiyası əxlaqi normaların şərtiliyini və situativliyini mütləqləşdirərək öz növbəsində konformizm və nihilizmi yetişdirməklə cəmiyyətin anomik vəziyyəti üçün əlverişli mühit yaradır. Bu cür qeyri-sağlam axının qarşısını yalnız intellektual, emosional səviyyələrdə formalaşan humanist dünyagörüşü ala bilər. Burada incəsənətin, xüsusilə də, kinematoqrafın rolunu dəyərləndirməmək qeyri-mümkündür. Kino, həqiqətən də humanist dünyagörüşünün təşəkkülünə təsir göstərən vasitələrin tükənməz mənbələrindən biridir. Bu mənada respublikanın Əməkdar artisti Ötkəm İskəndərovun kinematoqrafiyada yaratdığı obrazlar əhəmiyyətli yer tutur. Onun yaratdığı qəhrəmanlar milli xarakter və mentaliteti daha yaxşı çatdırır. Onun yaratdığı obrazlar hələ gənclik illərindən yaddaşlarda qavranılmış arxetipləri oyadır, bu səbəbdən onlar bizə doğma və yaxındır ki, bu da şübhəsiz ki, sağlam dünyabaxışının formalaşmasına təsir göstərir.

Bizlərdən hər birimiz yaşlı nəslin nümayəndələrindən İkinci Dünya müharibəsinin faşizm üzərində qələbəsi naminə ön və arxa cəbhədə baş vermiş dəhşətlərdən bəhs edən hekayələrini dinləmişik. Azərbaycan kinematoqrafı bu mövzuya həsr edilmiş çoxlu sayda yadda qalan filmlər yaradıb. "Tütək səsi" fllmindəki Nuru obrazı Ötkəm İskəndərovun kinoda ilk roludur. Bu film görkəmli yazıçı İsa Hüseynovun "Tütək səsi" və "Saz" povestlərinin motivləri əsasnda 1975-ci ildə çəkilmişdir. Çəkilişlər zamanı "...film müxtəlif təşkilatların təzyiqlərinə məruz qalmışdır. Lakin bu gün həmin film kinematoqrafın klassikası sayılır. Sevilən filmlərdəndir". Bu, təsadüfü deyil, burada rejissor və ssenaristin uğurlu tandemi yaranmışdır.Ötkəm İskəndərovun özü belə etiraf edir: "Mən bu vaxta qədər Yusif Vəliyev, Məmmədrza Şeyxzamanov, Sadıx Hüseynov, Mixail Volontir, Safura İbrahimova kimi aktyorlardan ibarət kollektivdə çalışdığımdan fəxr edirəm. Rejissor Rasim Ocaqov bizə qarşı çox tələbkar idi.

Əvvəllər operator olmuş bu sənətkar uğurlu kadr üçün gərəkli hesab edilən hər şeyi yaxşı bilirdi. Biz onun arzuladığı nəticəni alana qədər məşq edirdik". "İlk çəkilişlər mənimlə başladı,hansı ki çarpayıda uzanıram. Uzanıb divara baxıram, yavaş-yavaş kadr divardan panorama edir şəkilə, şəkildə olan adamlaran və kadrarxasından mən danışıram:"bu mənim atamdır bu Qılınc Qurbandır, bu Tahir dayımdır, bu Tapdığın atasıdır və s". O zaman mənə aydın oldu ki, İsa Hüseynovun gəncliyini oynayıram,ayrı-ayrı vaxtlarda olan hadisələr dilimdən səslənir".

Bir dəfə hadisələrin reallığına inanan aktyor, sanki öz rolunu oynayır və tamaşaçı da onunla birgə həyəcanlanaraq dünyanı düzgün anlamağı öyrənir. Nuru obrazının canlılığı baş verən reallıqlarla şərtlənmişdir. Klassik və populyar müasir əsərlərin ekranlaşdırılmasının mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, o, tamaşaçını, dünənki oxucunu inandırmalı, tamaşaçının onu necə təsəvvür etdiyi kimi deyil, onu ekranda necə gördüyü kimi dərk etməlidir. Yalnız bu zaman aktyor tərəfindən yaradılmış obraz tamaşaçıya doğma, aydın və canlı təsir bağışlayır. "Tütək səsi" povesti bir neçə dildə yüzmin tirajla nəşr edilmişdir. Kitabda hekayə müəllim oğlu Nuru tərəfindən danışılır. Povestdə Nuru kənddə baş vermiş hadisələri öz dünyagörüşü prizmasından dəyərləndirir, öz hərəkətlərinin məntiqini izah edir, davranışını elə əsaslandırır ki, oxucu onun səmimiyyətinə inanır.

Ağır sınaqlardan keçməsinə baxmayaraq öz hekayəsinin sonuna qədər bu on beş yaşlı gənc öz dünyagörüşünə sadiq qalır. Lakin filmin ssenarisində İsa Hüseynov Nurunun öz dünyabaxışını ifadə etməsinə xəsiscəsinə şərait yaradır. Kino,əslində hekayə etmə deyil, təsviretmə sənətidir. Sonradan ekrana gətirilmiş povest qəhrəmanlarının dialoq və monoloqları üzücü və qeyri -inandırıcı görünür.

Ötkəm İskəndərovun istedadı Nuru obrazını canlandıra bilmiş, onun əqidə və hərəkətlərindəki düzgünlüyü, xarakterindəki kamilliyi bizlərə çatdırmağı bacarmışdır. Kolxoz torpağını şumlayan Nuru səmadakı kəşfiyyatçı faşist təyyarəsini görür.Kənd sakinlərinin təsəvvürlərinə görə düşmən pilotlarında əhalinin mənəvi əhvali-ruhiyyəsini öyrənilməsi məqsədilə, hətta insanların sifətindəki ifadənin müəyyənləşdirilməsinə imkan yaradan texniki cihazlar mövcuddur. Düşmənin acığına Nuru fit verərək gücdən düşmüş dostlarını daha şən işləməyə, əyilməzliklərini nümayiş etdirməyə çağırır. Tamaşaçıya elə gəlir ki, Nurunun bu fiti təkcə təyyarəyə yox, Qafqaz dağları üzərində uçur. Nurunun torpağı necə şumlamağından onun muzdlu işçi deyil, ailə başçısı olduğunu hiss edirik. Bu, onun üçün kolxoz mülkiyyəti deyil, Vətənin torpağıdır. Növbəti kadrda biz Nurunu kolxoz işlərindən sonra öz anası və kənd sakinləri ilə evə qayıtdığını görürük. Aktyorun ifadəli oyunu sayəsində yetim oğlu ilə qalmış dul arvad deyil,igid ilə qürurlu ananı görürük. Nuru atasını müharibədə itirmiş yetim oğlan deyil, öz vəzifələrini dəqiqliklə bilən ailənin dayağıdır. Film boyu biz Nurunu öz anası və qardaşının müdafiəçisi kimi hiss edirik.

O, təkcə ana və qardaşını düşünmür, kinodan hiss etdiyimiz kimi, kənd sakinlərinin mənəvi vəziyyəti onu çox həyəcanlandırır. Növbəti epizodda Nuru tütək səsi ilə tarladakı taqətdən düşmüş insanları öz kədərli çalğısı ilə qəmləndirən Tapdığı tənbeh edir. Daha doğrusu filmin ilk kadrlarından biz Nurunu gələcəkdə öz kəndinin ağsaqqalı kimi təsəvvür edirik.

Əgər filmin əvvəlində Nuru bizi öz qətiyyəti və barışmazlığı ilə cəlb edirsə, getdikcə isə öz təmkinliyi, şəfqətliyi, sədaqətliyi ilə diqqətimizi ələ alır. Nurunun həyat etikası onun ilk baxışdan irrasional məntiqində daha dolğun şəkildə təzahür tapır. Filmin süjetinə əsasən, kolxoz sədri Cəbrayıl ənənəvi cəmiyyətdəki milli mentalitetin təzyiqlərinə baxmayaraq şəxsi xoşbəxtliyini (Mixail Volontir) qurmaq istəyir. Əzrailin (kənddə onun ləqəbi belədir!) inadkarlığı, yəqin ki, sosialist cəmiyyəti quruculuğundakı qələbələrdən qaynaqlanırdı.

Vaxtı ilə bəylərə, banditlərə qalib gəlmiş Cəbrayıl öz intuisiya və ehtiyatından yan keçmək istəmir. Sədr belə düşünür ki, kənd sakinləri, Tapdıqla (Akif Məhərrəmov) onun qarşıdurması zaman məsələsidir. Povestdə bu qarşıdurmanın dəhşət və rəzilliyi daha ətraflı təsvir olunub. Lakin filmdə Tapdığın uğursuz mübarizəsinin dramatizmi aydın hiss olunur. Bu qarşıdurmada Sayalı (Liya Eliava) qətiyyətsizliyi ilə özünü, oğullarını, Cəbrayılı həm fiziki, həm də mənəvi ölümə aparır.

Bu fonda Nurunun saf emosional, humanist dünyabaxışı onu mənəvi və fiziki qəzadan xilas edir. Tapdıqla mübahisəsindəki arqumenti belədir:"Mən səni başa düşürəm. Amma insana bu qədər əziyyət vermək olmaz. Başa düş ki, ananla birgə, sən özünü də məhv edirsən". Lakin Nurunun dünyaya baxışının əsasını tükənməz inam və ümid təşkil edir.Filmin sonunda poçtalyon Milli (Xalidə Quliyeva) kəndə əsgərin gəlməsi ilə əlaqədar xoş xəbər gətirir. Kəndlilər vahid canlı orqanizm kimi geniş yola çıxırlar. Bu zaman biz Nurunu geniş kadrda görürük. Bu aktyorun oyununda Nurunun taledən yalnız özü üçün yalvarış və arzusunu göstərən yeganə kadrdır. Uzaqdan əsgərin yaxınlaşmasına baxan Nuru onun simasında öz atasını görmək istəyir. Qəfəsdən quşun uçduğu kimi ürəyinin sinəsindən çıxmasından qorxaraq o, köynəyinin düyməsini həyəcanla sıxır. Sıxılan, açılan bu gözəl, incə və uzun barmaqlar və işıq saçan gözlərdən bu on beş yaşlı gəncin öz atasını sağ görmək istədiyini başa düşürük. O, atasının onlarla fəxr etməsini istəyirdi, sevdiyi adama layiq olmaq istəyirdi. Aktyorun oyunu tamaşaçıya İsa Hüseynovun povestdə təsvir etdiyi kimi Nurunun dünyagörüşünə nüfuz etməyə şərait yaradır. Ötkəm İskəndərovun yaratdığı Nuru obrazı tamaşaçıda gələcəyə inam, vicdan, insanlıq hissləri aşılayır. İncəsənətin tərbiyəvi gücü insanı öz gücünə inam aşılmaqdan ibarətdir.

Ötkəm İskəndərov tərəfindən yaradılan Nuru obrazı tamaşaçı tərəfindən o qədər sevilmişdir ki, hətta həyatda onu bəzən tanımayanlar "Nuru müəllim" deyərək çağırırlar. Demək olar ki, faşizm ilə müharibə illərində Azərbaycanın hər bir nəslinin öz Nurusu var idi. Kimisi Nurunun obrazında müharibəyə görə vaxtından əvvəl müdrikləşmiş oğlunu, kimisi ailə başçısı olan qardaşını, kimisi isə böyüklərin hekayələrindən canlandırılmış öz dayısının obrazını görürdü.

Ümummilli lider Heydər Əiyevin təşəbbüsü ilə 1970-ci illərdə Azərbaycanın istedadlı gənc oğlan və qızları o vaxtkı SSRİ-nin ən qabaqcıl ali təhsil məktəblərində təhsil almaq imkanı əldə etdilər. Ötkəm İskəndərov da öz təhsilini Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda SSRİ Xalq artisti Yevqeni Matveyevin kursunda davam etdirmək şansını qazanıb.

Ötkəm İskəndərov bu barədə bildirir: "Heydər Əliyevin bizə dediyi sözləri heç zaman yaddan çıxartmayacağam. O deyirdi: Vətəndən uzaqda olan şəhərlərdə təhsil alarkən yadda saxlayın ki, siz azərbaycanlısınız və azərbaycanlı olmağınızla fəxr edin. Siz gərək Azərbaycan mədəniyyətini, Azərbaycan adət-ənənələrini təbliğ edəsiniz". Cəsarət, optimizm, dosta sədaqətli, Vətənə və doğmalarına bağlılıq hissləri Ötkəm İskəndərov daha ÜDKİ-nin tələbəsi kimi və fərqli tonallıqda yenidən kinoda canlandırmalı oldu. Beləliklə, 1978-ci ildə M.Qorki adına kino studiyaya dəvət alan Ötkəm İskəndərov "Naqqal" adlı komediya janrında bədii filmə çəkilir (ssenari müəllifi Serqey Bodrov, rejissor Vladimir Roqovoy). Bu filmdə o, Maqsud adlı azərbaycanlı gəncin obrazını yaradır. Bu baş rol olmasa da, lakin aktyorun koloritli oyunu filmə xarizmatiklik bəxş edir. Zarafatlar, nitqlər, jestlər, oyundakı bütün ünsürlər indiyədək müasir səsləşir. Burada təkcə ssenaristin deyil, gənc aktyorun improvizasiya istedadı da özünü göstərir. Maqsud Nuxa şəhərinin sakinidir və Moskvaya təhsil almağa gəlib. Həyatda olduğu kimi kinoda da əyalətdən böyük şəhərə gəlmiş gəncə qibtə etmək olmur. Şəhər həyatındakı bu və ya digər dərəcədə qeyri-kamillik kompleksini bir çoxları, hətta ən görkəmli adamlar da sınamışlar. Bir qayda olaraq yad yerdəki inkulturasiya təcrübənin sözün bütün mənalarında mümkün qədər zədələrlə müşayiət olunurdu. Lakin Maqsud belələrindən deyildir. Biz onun yad yerə uyğunlaşmasını valideynləri və doğmalarının məhəbbətləri sayəsində mümkün olduğunu hiss edirik.

Bütün hallarda o, yalqız olmadığını hiss edir, hamı ona himayədarlıq edir. Filmin lap başlanğıcından qəhrəmanımız öz qonaqpərvərliyi, özünə inamı ilə diqqəti cəlb edir. Onun daxili açıqlığı təcavüzə qarşıdır, tanış olmayan mühitə uyğunlaşmaq bacarığına malikdir, liderlik keyfiyyətləri, nəhayət, onun nəcib plastika və mimikası obrazı sonsuz dərəcədə cəlbedici edir. Obrazın məlahətliyi müəyyən ölçü dərəcəsində rolu addımbaaddım obrazın daxili aləminə sövq edir və bu rolun məzmunu ilə ahəngdarlıq təşkil edir. Filmdə aktyor, hətta impulsiv hərəkət və qərarlara öz yaşına müvafiqliyi ilə deyil, mənəvi kamilliyi və həssaslığı ilə nail olduğunu açır. Filmin sonunda Maqsud öz dostlarını başına yığaraq onunla həmkurs olan ingilis dili fənnindən kəsilmiş Qoroxovun (Vadim Andreyev) instituta qaytarmaq üçün kəndə gedir.

(Ardı var)

Tamilla ƏHMƏDOVA

ADMİU-nun Kulturologiya kafedrasının

dosenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2015.- 15 iyul.- S.6.