“Kərəm kimi” işığında epizodik Nazım Hikmət xatirələri

Xalq yazıçısı Anarın türk dünyasının, türk dilinin böyük şairi Nazım Hikmətə həsr olunan “Kərəm kimi” düşüncələr romanını oxuyub başa vurdum.

Zənnimcə, bu, müasir Azərbaycan ədəbiyyatından mütaliəsinə daldığım ən qalın kitabdır. Həcmi təxminən min səhifəyə çatan əsər elmiliklə bədiiliyi, ədəbiyyatşünas araşdırmaları ilə yazıçı müşahidələrini, aramlı nəsr təhkiyəsi ilə poetik ornamentləri məharətlə sintez edir. Anar özünün və Nazım Hikmətin yaxın çevrəsinin xatirələri, Azərbaycan, Türkiyə, Rusiya, habelə Qərb nazımşünaslarının müxtəlif illərdə meydana çıxan tədqiqatları əsasında XX əsr dünya poeziyasına möhürünü vurmuş böyük sənətkarı bütün yönləri, tərəfləri ilə açmağa nail olub.

Ümid edirəm ki, monumental “Kərəm kimi” romanı həyatının səkkizinci onilliyində də qeyri-adi zəhmətsevərlik və sözə heç zaman əskilməyən sədaqət nümunəsi ortaya qoymuş Anarın bizi təəccübləndirəcək sonuncu əsəri olmayacaq. Məqsədim Azərbaycanda və şairin vətəni Türkiyədə layiqli qiymətini almış kitabın şəksiz məziyyətlərindən, dərinlik və əhatəliliyindən söz açmaq deyil. Bu barədə istedadlı tənqidçi Pərvinin nəşrə yazdığı əhatəli müqəddimədə geniş bəhs açılır. Sadəcə, sənədli romanın doğurduğu təəssüratların təşviqi ilə minlərlə poeziya həvəskarı kimi mənim də beynimdən, hiss və duyğularımdan meteortək keçən Nazım Hikmətlə bağlı həyatımda baş verənləri və eşitdiyim bəzi hadisələri bölüşmək istərdim. Bəlkə də hörmətli Anar müəllim nə zamansa kitabın yeni nəşrini hazırlamaq fikrinə düşsə bütün bunlar işinə yaraya bilər.

Nazım Hikmət keşməkeşlərlə dolu həyatı, ədəbi inqilabları, sevgiləri, mübarizələri, ümid və aldanışları, nəhayət su kimi insanın canına yayılan, varlığına hopan poeziyası ilə hələ orta məktəb illərindən çox sevdiyim, yaradıcılığına dönə-dönə üz tutduğum sənətkarlardan biri olub və indi də qalmaqdadır.

Şəxsi kitabxanamdakı ilk külliyyat onun Bolqarıstanın “Narodna prosveta” nəşriyyatı tərəfindən görkəmli türkoloq-nazımşünas Əkbər Babayevin tərtibi və redaktorluğu ilə çap olunan 8 cildliyi idi. Bu cildləri toplamaq, bir araya gətirmək üçün bəlkə də iki ildən çox Nizami kinoteatrının yaxınlığındakı məşhur bukinist mağazasına ayaq döymüşdüm. Nəhayət ki, hamısını rəfdə yan-yana düzəndə duyduğum sevinci indi də xoş bir əhvalla xatırlayıram.

“Kərəm kimi” ilə tanışlıq zamanı yadıma düşdü ki, bir təsadüf nəticəsində Nazım Hikmətin gənclik dostunu - Mehmet Zekeriyye Serteli görmüşəm. Universitetin Filologiya fakültəsində, bizimlə eyni kursda Vafiq adlı tələbə dostumuz oxuyurdu. Ədəbiyyata xüsusi bağlılığı yox idi. Sadəcə, ali təhsil almaq üçün gələnlərdən idi. Bizdən - yataqxanalarda, yaxud kirayədə qalan kənd uşaqlarından fərqli olaraq Vafiq keçmiş Nərimanov prospektinin arxasındakı məhəllələrdən birində, babasının hədiyyə etdiyi bir otaqlı xudmani (təbii ki, ötən əsrin 70-ci illərinin meyarları baxımından!) mənzildə yaşayırdı.

Arabir Vafiqin mənzilində toplaşırdıq. Pivə, yaxud çay içir, söhbət edirdik. Bir dəfə isti yay günü dənizdən qayıtmışdıq. Balkonda oturub dincəlirdik. Birdən qulağıma türkcə danışıq səsi gəldi. Deyəsən, yaşlı kişi ilə cavan qadın danışırdı. Əvvəlcə radio olduğunu düşündüm. Ancaq səslər elə bil get-gedə yaxınlaşırdı. Deyəsən, qulağımızın dibində xalis Anadolu türkcəsində söhbətləşənlər otaqdan eyvana çıxmışdılar. Maraq məni bürüdü. Başımı uzadıb qonşu balkona baxdım. Ağ saçlı yaşlı kişi ilə nisbətən cavan xanım idi. Danışdıqları dildən başqa görünüşləri, geyimləri də buraların adamı olmadıqlarını göstərirdi.

Mənim qonşuların balkonuna boylandığımı görən Vafiq tez köynəyimdən çəkdi, əli ilə “sus” işarəsi verib otağa çağırdı. Orada öyrəndim ki, qonşuda yaşayan yaşlı kişi - Zəkəriyyə bəy mühacir türk kommunistidir. Yanındakı isə Avropada, ya da Amerikada yaşayan qızıdır. Evin xanımı bir neçə il əvvəl rəhmətə gedibmiş.

Sonralar, Vafiqin qonşusunun Nazım Hikmətin yaxın dostlarından biri, şair haqqında maraqlı kitabların müəllifi Zəkəriyyə Sertel olduğunu öyrəndim. Onun “Mavi gözlü dev” adlandırdığı memuarlarını maraqla oxudum.

Şəxsi həyatımda Nazımlə bağlı daha iki epizodu xatırlayıram. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspirantı idim. Tanınmış türkoloq, professor Fikrət Türkmən Bakıya gəlmişdi. O zaman belə əcnəbi qonaqlar nadir hallarda ələ düşdüyündən İnstitutda türk alimi ilə görüş təşkil olunmuşdu. Fikrət bəyin çağdaş Türkiyədə türkologiya elminin vəziyyəti və qarşıda duran vəzifələr barəsində bir qədər monoton, uzun-uzadı söhbətindən və bizim bəzi Elmi Şura üzvlərinin çıxışlarından sonra meydan suallara verildi.

Direktorumuz Əziz müəllim naqolay sual soruşa biləcək adamları qəsdən görməməzliyə vururdu. Amma yəqin məndən ifrat türkpərəstlik, yaxud hansısa ideoloji büdrəmə gözləmədiyindən əlimi qaldıran kimi “Buyur” - dedi.

Hadisə 1981, ya da 82-ci ildə vaqe olurdu. Həmin dövrdə Türkiyədə Nazım Hikmətə münasibət müəyyən dərəcədə pozitiv istiqamətə dəyişmişdi. Əsərləri çap olunurdu. Şəxsiyyəti, yaradıcılığı, ziddiyyətli ömür yolu ilə bağlı müzakirələr və mübahisələr gedirdi. Bir sözlə, Türkiyə ictimai fikrində Nazım mövzusu artıq yasaq deyildi. Bütün bunları göz önünə gətirib qonaqdan Nazım Hikmətə vətənində nə zaman bəraət veriləcəyi barəsində soruşdum.

Sonralar dəfələrlə görüşdüyüm Fikrət Türkmən, görünür, çox təcrübəli adam imiş. Ona görə də qətiyyən özünü itirmədən sualıma əslində ittiham kimi səslənən və məni pis vəziyyətdə qoyan sualla cavab verdi:

-Bakın, - dedi, - eger yarın sizin Edebiyat Enstütüsü başkanı sayın Aziz Mirahmetov yurt dışına, mesela, deyelim ki, Amerikaya kaçırsa, Komunist partisi, Sovyetler Birliyi devleti onu afv edirmi, eceba?

Həmin anda Əziz müəllimin eynəyin altından qəzəblə parıldayan gözlərini görmək lazım idi! Bilmirəm, məni dünyadan xəbərsiz, sadədil birisi sayırdı, ya araqarışdıran? Yoxsa onu pis vəziyyətdə qoymaq üçün öyrədilmiş adam?

Keçmiş Mərkəzi Komitə işçisi Əziz Mirəhmədov özünəməxsus təmkin və məharətlə yaranmış qanqaraçılığı yoluna qoydu. Amma görüşdən sonra məni yanına çağırıb xeyli danladı. Hər şeydən əvvəl özümü, öz gələcəyimi düşünməyimi tapşırdı. Ədalət naminə onu da deyim ki, adının xarici qonağın dilində və yəqin ki, seksotların iştirak etdiyi bir məclisdə xoşagəlməz şəkildə hallanmasına imkan yaratdığıma görə məni əsla sıxışdırmadı. Əksinə, bir müddət sonra hörmətlə yanaşdığı cavan elmi işçilər sırasında yer tuta bildim.

Nə isə, gənclik səhvindən məzəmmət və nəsihətlə qurtardım. Amma aradan on il keçəndən sonra Nazım sevgisi, Nazım şəxsiyyətinə tükənməyən maraq məni daha ciddi, ağrı-acısı hiss olunan şəkildə cəzalandırdı.

1991-ci ildə Ərzurum Atatürk Universitetində işləməyə dəvət almışdım. Həmin qarmaqarışıq dövrün çətinliklərini, ən başlıcası isə qəlb rahatsızlığını, mənəvi sıxıntıları göz önünə gətirəndə bu, göydən düşmüş fürsət idi. Ölkəmizdə maaş adına verilən qəpik-quruşla müqayisədə “inkişaf etmiş sosializm cəmiyyətində” yaşayan Sovet insanına fantastik görünəcək para alırdıq, ayaq basdığımız hər yerdə ehtiramla qarşılanır, hörmət-izzət görürdük.

Bunun müqabilində türk qardaşlarımıza minnətdar olmaq lazım idi. Universitetdə 10 nəfərə yaxın həmvətənimiz çalışırdı. Onların çoxu “haqqın yolu”nu tapmışdı. Minnətdarlığı ifadə etmək və əmək müqaviləsinin ömrünü uzatmaq üçün bəziləri cani-dildən nurçuluqla maraqlanırdılar, bəziləri məsciddə namaz qılmaq öyrənirdilər, bəziləri yorulmadan rus zülmündən şikayətlənirdilər, bəziləri KQB-nin burnunun altında türkçülük yaymalarından danışırdılar.

Mən isə ürək qızdırdığım cavan müəllimlərlə söhbətlərdə yalnız Türkiyə türklərinin deyil, bütün türk dünyasının ədəbiyyatına öz möhürünü vurmuş Nazımın böyüklüyündən söz açır, onun qətiyyən vətən xaini olmadığını, əksinə, Moskvada, türk düşmənləri ilə fikir, söz savaşında türkün şərəf və heysiyyətini qoruduğunu, Türkiyəni və türklüyü heç zaman ayağa vermədiyini sübuta yetirməyə çalışırdım. Və təbii ki, bunu hansısa mifik mərkəzdən aldığım tapşırıqla yox, inanclarıma güvənərək, ürəyimin səsinə qulaq asaraq edirdim.

Görünür, tezliklə hətta tələbə auditoriyasına ayaq açan söhbətlər lazımi yerə çatdırılmışdı. Ona görə də, birillik müddət başa çatanda mənimlə müqaviləni uzatmaq istəmədilər. Bu işin başında sonralar Bakıda Qafqaz Universitetinin rektoru vəzifəsində çalışan və burada artıq hər vasitə ilə mənimlə dostluğa can atan nurçu rektor Ərol Erol dayanırdı. Beləcə, əmrim verildi. Səbəb kimi məzuniyyətdən bir həftə gec döndüyümü, üstəlik də tədris etdiyim “dış türklər ədəbiyyatının” tələbələr arasında ciddi maraq doğurmadığını göstərdilər.

Xəyalımda həmişə Ərzurumun Kefli İskəndərinə bənzətdiyim professor, Dil-ədəbiyyat fakültəsinin dekanı, bu yaxınlarda haqq dərgahına qovuşan Şərif Aktaşın məni - Türkiyəyə həm maddi, həm də mənəvi baxımdan böyük ümidlərlə gələn, amma bir ilin tamamında mədəni şəkildə qovulan nakam türk sevdalısını yola salarkən dediyi “Sen şu yobazlarla Nazım Hikmeti konuşmuşsun. Niçin olar-olmazını öncədən bana sormadın? Niçin boyle ihtiyatsız davrandın?” - sözləri ürəyimə damanın həqiqət olduğunu aşkara çıxardı - yasaq türk şairi haqqında müsbət, işıqlı fikirlər söylədiyimə görə persona non qranta elan olunmuşdum.

Amma Nazım bu məqamda həm də mənə kömək etmişdi, qarşımda böyük imkanlar açmışdı. Çünki yaxşı maaşa, bəzən boşboğazlıqdan o yana getməyən yalançı türk sevgisinə aldanıb əyalət şəhərində xocalığımı davam etdirsəydim, yəqin həyatım indiki kimi maraqlı və rəngarəng olmazdı...

Nazım haqqında yenə də nə dərəcədə həqiqət olduğunu bilmədiyim ibrətamiz bir xatirəni də Əziz Mirəhmədovdan eşitmişdim. Əziz müəllimin dediyinə görə, Nazım Hikmət 1957-ci ildə Məhəmməd Füzulinin 400 illik yubileyində iştirak məqsədi ilə Bakıya gəlmişdi. Qonaqların arasında bir sıra xarici ölkələri təmsil edən elm və sənət adamları, eləcə də tanınmış türk ədəbiyyatşünası, klassik türk ədəbiyyatı tarixinə dair bir sıra dəyərli əsərlərin müəllifi, professor və millət vəkili Agah Sirri Levend (1893-1978) də vardı.

Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin binasında - İsmailiyyədə keçirilən yubiley gecəsində həmvətəni ilə üz-üzə gələn Nazım ona salam verir. Agah Sirri sanki şairi görmürmüş kimi dərhal üzünü yana çevirir.

Bir azdan Füzuli haqqında söz demək üçün Nazım Hikməti kürsüyə dəvət edirlər. O, nitqinə belə başlayır:

- Dörd yüz il əvvəl Füzuli bir nadana salam verdi. Amma rüşvət deyil deyə almadılar. İndi isə bütün dünya böyük Füzulinin salamına gəlib...

Təsadüfən iki görkəmli türk övladının səssiz duelinin şahidi olan Əziz müəllimin dediyinə görə, həmin axşam Agah Sirri Levendə bıçaq vursan qanı çıxmazdı. Son dərəcə pərt, olduqca pəjmürdə idi.

lll

Adamlar var ki, dönə-dönə görüşürsən, ünsiyyətdə olursan, amma sözləri, üz cizgiləri, danışdıqları qətiyyən yadında qalmır. Elə insanlar da var ki, həyatda bir dəfə görürsən, əbədilik yaddaşına həkk olur. Həmvətənimiz, görkəmli kinorejissor, dörd ölkənin - Türkmənistan, Azərbaycan, Rusiya və Vyetnamın kino sənətinə öz layiqli töhfəsini vermiş Əjdər İbrahimov (1919-1993) ikinci qisim insanlardan idi. Onunla vur-tut bir dəfə həmsöhbət olmuşdum. Nazım Hikmət haqqında, deyəsən, heç yerdə dərc etdirmədiyi xatirələrini dinləmişdim. Aradan onilliklər keçsə də, nə Əjdər müəllimin canlı, işıqlı siması, nə də söhbəti yaddaşımdan silinməyib.

Təsadüfən, “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin redaksiyasında, Xalq yazıçısı Sabir Əhmədovun yanında görüşmüşdük. Tanınmış yazıçı, tanınmış kinorejissor və mən - namizədlik dissertasiyası müdafiə etməyə hazırlaşan cavan aspirant.

Çox maraqlı gün idi. Əvvəlcə Sabir müəllimin otağında oturmuşduq. Sonra birlikdə nahar elədik. Ardınca bulvar gəzintisinə çıxdıq. Və bütün bu müddət ərzində Əjdər müəllimin bir-birindən maraqlı söhbətlərini, özünün ürəkdən gələn gülüşü ilə müşayiət olunan şux zarafatlarını dinlədik. Ayrılanda məndə elə təəssürat yaranmışdı ki, sanki çoxdan tanıdığım və qəlbimə yaxın bildiyim əski bir tanışımla, dostumla vidalaşıram.

Əjdər İbrahimov qeyri-adi ünsiyyət qabiliyyətinə malik adam idi. Həmsöhbətinin yaşı, ictimai statusu, intellekt səviyyəsi onun üçün bəlkə də o qədər önəmli deyildi. Çünki hər kəslə öz dilində, öz mövzusunda danışmağı bacarırdı. Tanışlığımızın onuncu dəqiqəsində mənimlə artıq tay-tuşu və neçə illərin dostu kimi davranırdı. Kinonun problemlərindən, Nərimanov haqqında film çəkərkən üzləşdiyi çətinliklərdən, Vyetnamdakı ilginc məhəbbət macəralarından, məşhur kino sənətçilərinin Amur münasibətlərindən eyni asanlıqla söz aça bilirdi. Və heç bir halda saxta, qeyri-səmimi görünmürdü (2004-cü ildə Azərbaycan prezidentinin Fransaya səfəri zamanı yaxından tanışlıq imkanı qazandığım zəmanəmizin böyük musiqiçisi Mstislav Rostropoviç də eyni xarakterli insan idi. Yadımdadır ki, ilk dəqiqələrdən rəsmiyyəti bir tərəfə buraxıb mənə “Vilaetik” deyirdi, Mstislav Leopoldoviç müraciətini çətinliklə, hər dəfə dilim qırıla-qırıla etdiyimi görüb onu sadəcə “Slava” adlandırmağımı istədi. Hətta sonda kitabını “Druqu Vilaetiku ot Slavı” avtoqrafı ilə yazıb hədiyyə etdi).

İndi dəqiq xatirimdə deyil. Necə oldusa, söhbət Nazım Hikmətdən düşdü. Böyük türk şairinin ssenarisi, habelə “Məhəbbət əfsanəsi” pyesinin motivləri əsasında “Bir məhəlləli iki oğlan”, “Məhəbbətim mənim, kədərim mənim” kimi indi də öz ekran həyatını yaşayan filmlərin rejissoru ilə görüşüb Nazım mövzusuna toxunmamaq əslində imkansız idi.

Öyrəndik ki, Ümumittifaq Dövlət Kinomatoqrafiya İnstitutunun Rejissorluq fakültəsini, Sergey Yutkeviç və Mixail Romm kimi məşhur Sovet sənətkarlarının sinfini bitirən Əjdər İbrahimovun kurs işi Nazım haqqında sənədli film olub. Əjdər müəllim institutu 1952-ci ildə bitirmişdi və aydın məsələdir ki, mövzu təsadüfən seçilməmişdi. Əqidəsi uğrunda illər boyu həbsxana həyatı yaşayan Nazım həmin dövrdə dünyanın canlı əfsanəsinə çevrilmişdi. Kommunist olması isə, təbii ki, onun keçmiş Sovet İttifaqında daha çox sevilməsinin səbəblərindən biri idi. Belə şəraitdə azərbaycanlı gəncin Nazımla bağlı film üzərində işləmək fikrinə düşməsi rəsmi dairələrdə ictimai sifarişə cavab kimi yüksək rəğbətlə qarşılanmışdı.

Əjdər müəllim danışırdı ki, filmin çəkilişi zamanı xeyli çətinliklərlə üzləşmişdi. Əlində hətta şairin normal portreti də yox idi. Türk qəzet və jurnallarında çıxan əsərləri ilə tanışlıq üçün Beriyanın idarəsinin razılığı tələb olunurdu. Hətta çətinliklə axtarıb-tapdığı mühacir türk kommunistləri də müvafiq təlimat almadıqlarından ona kömək etmək istəmirdilər.

Amma sonda bütün maneələri dəf edə bilmişdi. Film çəkilmiş və diplom rəhbərinin - Mixail Rommun yüksək qiymətini almışdı. Əjdər müəllim İkinci Dünya müharibəsinin iştirakçısı idi. Sovet ordusu sıralarında Berlinə qədər gedib çıxmışdı. Dediyinə görə, müharibə vaxtı şahidi olduğu bəzi epizodları da özünün ilk ekran işinə gətirmişdi.

Xatırlayırdı ki, döyüşlər artıq Almaniya ərazisində getdiyi zaman bir alman evinə girib. Divarda Hitlerin böyük portretinin asıldığını görəndə süngü ilə onu dəlmə-deşik edib. Və təəccübünə rəğmən fürerin portretinin altından Stalinin əzəmətli bığları görünüb. Gənc əsgər yalnız bu zaman alman antifaşistinin evində olmasının fərqinə varıb. Zirzəmidən çıxan ev sakinləri də Sovet hərbçisinin yanılmadığını, həqiqətən də gizli antifaşist təşkilatının üzvü olduqlarını bildiriblər və dediklərinin doğruluğunu əlavə dəlil-sübutlarla isbata yetiriblər.

Həmin epizoddan Nazım haqqında çəkilən sənədli filmdə də istifadə olunub. Naşım kamerada, başının üstündən anasının balaca portretini asıb. Hətta həbsxana nəzarətçiləri koridorda gəzişəndə də bəzən portreti əlinə götürüb məhəbbət və sədaqət dolu nəzərlərlə baxır. Amma baxdığı Cəlilə xanım deyil. Onun şəklini çərçivədən üzü yuxarı sürüşdürəndə altdan Stalinin portreti çıxır. Şairin məhəbbət dolu nəzərlərlə baxdığı da doğma anası deyil, “ellər atasıdır”. Bu maraqlı rejissor tapıntısının bütün ölkədə total Stalin kultunun hökm sürdüyü bir şəraitdə necə yüksək qiymətləndirildiyini təsəvvürə gətirmək çətin deyildir.

Əjdər müəllim Nazımın məhbəs həyatına daxil etdiyi “rəhbər sevgisi” barəsində gülə-gülə danışırdı. Amma filmi çəkəndə tam səmimi olduğunu da gizlətmirdi. Əslində burada qeyri-adi heç nə yox idi. Əgər Nazım kimi həyatın hər üzünü görən müdrik bir insan Stalinə inanırdısa (yalnız SSRİ-yə gəldikdən sonra bu inam sarsılmışdı), daim Sovet təbliğat maşınının pressinqi altında olan gənc rejissor hansı əsasla tam fərqli fikrə düşə bilərdi?

Sovet mədəniyyət elitasının nümayəndələri ilə birlikdə Nazım Hikmət haqqında ilk sənədli filmin müəllifi kimi Əjdər İbrahimov da 1952-ci ilin iyununda Vnukovo hava limanında Buxarestdən gələn şairi qarşılayanlar arasında olmuşdu. Əjdər müəllimin xatirələrini yazıb-yazmadığını bilmirəm. Onun dilindən eşitdiyim hekayəti aşağıda artırıb-əksiltmədən verirəm:

“Təyyarənin enməsini səbirsizliklə gözləyirdik. Aramızda Nazım Hikmətin nəinki özünü, bəlkə heç şəklini görənlər də yox idi. Bilirdik ki, o, 14 il həbsxana həyatı yaşayıb. Burada müddətsiz aclıq keçirib. Çoxlu əzab-əziyyətlərlə üzləşib. Hətta həbsxanadan çıxandan sonra da təqib və hədələr ara verməyib. İş tapa bilmədiyi üçün daim ehtiyac içində, yarıac yaşamalı olub. Bütün bu əzab-əziyyətlərlə üzləşən adam necə görünməli idi? Aydın məsələdir ki, vaxtından əvvəl qocalmış, üzü qırışmış, paltarı nimdaş, sifətindən dərd-ələm yağan birisi...

Yolunu gözlədiyimiz Nazım Hikməti mən belə təsəvvür edirdim. Yəqin ki, hava limanında onu qarşılamağa gələnlərin çoxu eyni fikirdə idi.

Nəhayət təyyarə endi. Yolçular bir-bir trapdan enməyə başladı. Demək olar ki, sonuncu sərnişin də çıxdı. Amma bizim gözlədiyimiz miskin görkəmli, beli bükülmüş, üzündən dünyanın dərdi-qəmi yağan adam heç yerdə görünmürdü. Qarşılamağa gələnlərin arasından narahatlıq dalğası keçdi. “Bəs Nazım Hikmət haradadır? Bəlkə heç bu reyslə gəlməyib?”.

Sərnişinlərin içində bir nəfər diqqətimi yaman çəkirdi. Az qala iki metrə çatan uca boyu vardı. Son dəblə və səliqəli geyinmişdi. Yanılmıramsa, başına fetr şlyapa qoymuşdu. Üz-gözündən nəciblik, əsilzadəlik yağırdı. Vüqarlı, amma bir qədər narahat baxışlarla ətrafa boylanırdı. Deyəsən, kimsə qarşısına çıxmalı idi. İndi nəzərləri ilə onu axtarırdı.

Beynimdən qəribə fikir keçdi - Nazım Hikmət bu yaraşıqlı, vüqarlı adam olmasın ki? Amma mümkün iş idimi? O, keçmiş məhbusdan daha çox bir ingilis lorduna bənzəyirdi... Belə düşündüyüm anda son dəblə geyinmiş həmin yaraşıqlı kişi bizə yaxınlaşdı. Rus sözlərini çətinliklə tələffüz edərək:

-Vı covetskie pisateli? - soruşdu. Sonra əli ilə sıramızdakı ayrı-ayrı adamları göstərib:

-Tı Tixonov? Tı Simonov? - deyə sorğu-sualını davam etdirdi və bizim təəccüb dolu baxışlarımız altında sözünü tamamladı:

-A ya Nazım Xikmet. Çto s vami tovarişşi?

Həmin anda mənə elə gəldi ki, standart geyimimiz, ürkək davranışımız, gözəgörünməz bir qüvvə tərəfindən idarə olunmağımızla əslində həbsxanada oturan bizik, azad dünyadan gələn isə Nazım Hikmətdir.

Aeroportun zalında spontan mitinq keçirildi. Əvvəlcə Sovet yazıçıları adından Konstantin Simonov çıxış etdi. Sonra söz Nazıma verildi. O, türk dilində danışırdı. Tərcüməçi isə adını bilmədiyim balaca boylu bir tatar gənci idi. Nazımın nitqi coşqun və ehtiraslı idi. Çıxışında iki dəfə “benim kahraman türk halkım” ifadəsini işlətdi. Yəqin tərcüməçi ani olaraq beynindən keçirmişdi ki, 14 il türk məhbəsində oturan, öz ölkəsində saysız-hesabsız haqsızlıqlarla üzləşən şair belə söz deyə bilməz. Hətta desə də pənah gətirdiyi Sovet İttifaqında məhz onun söylədiyi şəkildə tərcümə etmək olmaz. Yəqin həm bu səbəbdən, həm də Nazımın rus dilini bilmədiyini düşünərək sözlərini “moy obezdolennıy turetskiy narod” (mənim binəsib türk xalqım) şəklində çevirdi.

Həmin anda Nazımı görmək lazım idi! O, hirslə tərcüməçinin qolundan yapışıb özünə tərəf çəkdi.

- Poçemu nepravilno perevodiş? Perevedi tak, kak ya skazal. Ya skazal imenno moy qeroiçeskiy turetskiy narod (“Niyə düzgün tərcümə etmirsən? Dediyim kimi tərcümə elə! Mən məhz “mənim qəhrəman türk xalqım söylədim”) - deyə soruşdu. Tərcüməçi elə bil qorxudan daha da balacalaşdı...

Nazımın rusca danışması çoxları üçün gözlənilməz oldu. 1920-ci illərdə Moskvada, məşhur KUTV - Şərq Zəhmətkeşlərinin Kommunist Universitetində oxuması çox az adama bəlli idi. Bu sözləri eşidəndən sonra hamı çıxışını rus dilində davam etdirməsini xahiş etdi. Nazım son iyirmi il ərzində rusca danışmadığından dili sözlərə çətin yatırdı. Amma bütünlükdə fikirlərini ifadə edə bilirdi. Sovet rəhbərliyinə təşəkkür sözlərini çatdırdı. Türk xalqından deyil, türk hökumətindən pisliklər gördüyünü söylədi, türk şairi olaraq qalacağına, kommunizm ideallarına xidmətini davam etdirəcəyinə vəd verdi”.

Bütün bunlar həqiqətən də belə olmuşdumu? Deyə bilmərəm. Mən yalnız Nazım Hikmətin həyatının son on ilinin yaxın və məhrəm müşahidəçilərindən birinin dediklərini qələmə almışam.

Əjdər müəllimin danışdığı bir əhvalat da yaddaşıma həkk olub. Həmin dövrdə Moskvada, Surikov adına Rəssamlıq Akademiyasında təhsil alan gənc azərbaycanlı heykəltəraş Münəvvər Rzayeva (Bakıda ucaldılmlış Sevil Qazıyeva, Mikayıl Müşfiq, Gəncədəki Nigar Rəfibəyli abidələrinin müəllifi) Nazim Hikmətin büstünü hazırlayırmış. Öz emalatxanası olmadığından işləmək üçün şairin bağ evinə gedirmiş. Bu seansların bəzilərində Əjdər İbrahimov da iştirak edirmiş. Gənc heykəltəraş qadının bağa ilk gəlişi Nazim Hikmət üçün az qala infarktla nəticələnəcəkmiş. Sürücü içəri girib “Münəvvər gəldi” - deyəndə Nazım özünü hövlnak qapıya atıbmış. Ancaq həyətdə tanımadığı tələbə qızın dayandığını görəndə ürəyini tutub soyuq tər içində divara söykənibmiş...

Çünki bu adı eşidəndə ilk anda arvadı Münəvvərin nəhayət bütün maneələri aşaraq Moskvaya gələ bildiyini düşünübmüş!

Bir dəfə növbəti seansı qurtaran Münəvvər xanım pulverizator olmadığından gipsin quruyub çatlamaması üçün suyu büstün üzərinə ağzından üfürürmüş. Qəfil qonşu otaqdan içəri girən və bu mənzərəni görən Nazım gülə-gülə “Həyatımda ikinci kərədir ki, üzümə tüpürüldüyünün şahidi oluram. Bir dəfə İstanbulda birisi afişadakı şəklimə tüpürüb küfr edirdi, indi də sən...” -deyir.

Bu sözlərin zarafatla, yoxsa ciddiyyətlə söyləndiyini heç cür fərq edə bilməyən Münəvvər xanım özünü itirir, pərt vəziyyətə düşür. Sonda Nazım “Bu bir şaka, yavrum” -deyə gənc qızın könlünü alır.

Yadımdadır ki, Əjdər İbrahimov Nazımın son dərəcə vüqarlı olmasından, qadınlardan başqa heç kəsin önündə əyilməməsindən, Moskvada heç bir halda və heç vəchlə özünü qoltuğa sığınmış adam kimi aparmamasından xüsusi vəcdlə danışırdı. Qısa desəm, onun gəmidə oturub yanlış hərəkətlərə yol verən gəmiçi ilə söz güləşdirməyi, dalaşmağı tamamilə məqbul saymasını təqdir edirdi, bu baxımdan moskvalı azərbaycanlılara da bir örnək olduğunu deyirdi.

Xalq yazıçısı Anarın “Kərəm kimi” kitabı böyük Nazım Hikmətlə bağlı illərlə ürəyimdə, yaddaşımda yaşayan bu sistemsiz, xaotik anıları hərəkətə gətirdi. Onları həm əsər müəllifi ilə, həm də oxucularla bölüşmək zərurətini yaratdı.

“Kərəm kimi” sənədli romanı təkcə bədii nəsr və publisistikamızın deyil, çağdaş Azərbaycan türkologiyasının da uğurlarından biri kimi dəyərləndirməlidir. Çünki iki qardaş xalqın - Türkiyə ilə Azərbaycanın XX yüzillikdə geniş vüsət alan ədəbi-mədəni əlaqələri Nazım Hikmət şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə bağlı şəkildə ilk dəfə bu kitabda öz ardıcıl və sistemli əksini tapıb.

P.S. Anarın “Bakı universitetinin tarix professoru” kimi təqdim etdiyi Mühitdin Birgen (1885-1951) əslində Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun müəllimi olub. Onun “İttihad və Tərəqqidə on il” adlı iki cildlik memuarlarının ölkəmizlə bağlı hissələri, habelə 1923-cü ildə “Maarif və mədəniyyət” jurnalında dərc olunan məqalələri mənim çevirimdə “Azərbaycan 1922-1923-cü illərdə” adı ilə ayrıca kitab şəklində çap edilib (“Qanun” nəşriyyatı, 2015, 342 s.). Baldızı Nüzhət xanım Nazımdan ayrıldıqdan sonra 1926-cı ildə Mühitdin bəyin yaxın dostu, tanınmış türk filosofu Mehmet Sərvət Berkinlə ailə qurmuşdu.

Budapeşt, may, 2015.

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet.- 2015.- 6 iyun.- S.18-19