Görkəmli ədib və alim Həmid Məmmədzadənin irsinə bir nəzər

Görkəmli ədibimiz və ədəbiyyatşünas alimimiz Həmid Rza oğlu Məmmədzadə 1924-cü il mart ayının 18-də Təbriz şəhərində anadan olub.

İbtidai və orta təhsilini Təbrizdə alandan sonra Təbriz Universitetinin Tarix və Ədəbiyyat fakultəsinə qəbul olunan H. Məmmədzadə sonra Tehran Universitetinə dəyişilib və ali təhsilini orada tamamlayıb. Bir müddət Ərdəbildə müəllim işləyən H. Məmmədzadə 1946-cı ilin dekabrında Cənubi Azərbaycanda qurulan Demokratik Hökumətin süqutu ilə bağlı olaraq Şimali Azərbaycana mühacirətə gəlməyə məcbur olur.

O, 1947-ci ildə Bakı Partiya məktəbinə qəbul olunur və eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin (BDU) Jurnalistika fakultəsində, 1951-ci ildə AMEA-nın Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda işə başlayır.

Ədəbi yaradıcılığa 1946-cı ildə Təbrizdə nəşr edilən "Azad millət" və "Cavanlar" qəzetlərində publisistik yazılarla başlayan H. Məmmədzadə Bakıya mühacirət etdikdən sonra da qələmindən ayrılmır, ilk hekayələrini "Pioner" və "Azərbaycan" jurnallarında dərc etdirir. Sonrakı illərdə onun "Hekayələr" (1957), "Futbol" (1959), "İlk məhəbbət" (1967), "Təbriz xatirələri" (1978) kitabları nəşr olunur. Bu kitablarda toplanmış hekayələrində Həmid Məmmədzadə Güneydə keçirdiyi həyatın acılı-şirinli xatirələrini, xalqın azadlıq əzmini və iradəsini bir yazıçı səriştəsi ilə oxucuların gözləri qarşısında canlandırmağa çalışır.

Bakıda yaşadığı ilk onillikdə Həmid Məmmədzadə Cənubi Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyətinin aktiv üzvlərindən biri kimi ədəbi mühitdə yaxından iştirak edir. O, 1958-ci ildə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinə üzv olur.

Sonralar daha çox elmi fəaliyyətə meyl edən H.Məmmədzadə, əsasən M.F.Axundzadə irsinin tədqiqi ilə məşğul olur, filologiya elmləri doktoru , professor vəzifəsinə qədər yüksəlir. Nəsiminin farsca divanını, M.H.Şəhriyarın türkcə poetik əsərlərini, Nizami Gəncəvinin "Xosrov və Şirin" poemasını, Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrini, Zeynalabdin Marağalının "İbrahim bəyin səyahətnaməsi" romanı onun tərcümə və tərtibi ilə çap olunur.

H. Məmmədzadə 1979-cu il İran inqilabından sonra Güney Azərbaycana qayıdıb və 2000-ci ildə Tehranda vəfat edib.

H.Məmmədzadənin "Cənubi Azərbaycan yazıçılarının ədəbi məcmuəsi"ndə dərc olunan "Milli meydan" hekayəsi ilə (1337 h.ş) mühacirət nəsrinin, avtobioqrafik-xatirə hekayəsinin gözəl nümunələrindən birini yaradır. Kifayət qədər irihəcmli olan bu hekayədə şah rejiminin özbaşınalığı ilə milli hökumətin qısa, lakin unudulmaz günləri qarşılaşdırılır və müəllif o böyük günlər üçün nostalji duyğularını gizlətmir. Hekayənin qəhrəmanı namuslu-qeyrətli, Həcər cürətli bir təbrizli azəri qadını - Gülsüm bacıdır. Ancaq hekayə birbaşa onun obrazının təsviri ilə başlamır; müəllif ədəbi priyom işlədərək buna dolayısı yolla gəlir.

Monarxiya rejiminin göstərişi ilə özünü mədəni göstərmək istəyən Təbriz hökumət başçıları və qulluq adamları Gülüstan meydanına gəzintiyə çıxmışlar. Ancaq hər zamankı gəzintidən fərqli olaraq, onların qarşısına ağır bir şərt qoyulmuşdur: onlar arvadlarını da özləri ilə gəzintiyə çıxarmalı, hələ bu azmış kimi, arvadlar həm də üzüaçıq olmalıdırlar. Bu ağır şərtdən "hiyleyi-şəriyyə" ilə çıxan Təbriz böyüklərinin bəziləri öz arvadlarını deyil, muzdla tutulmuş səfil qadınları üzüaçıq meydana çıxarırlar. Yazıçı bu gəzintinin heç də mədəniyyət əlaməti deyil, güclə həyata keçirilmiş bir fars - gülünc tamaşa olduğunu çox ustalıqla təsvir edərək yazır: "Əvvəlcə rəislər, sonra qulluqçular, lap axırda ajanlar öz arvadları ilə qol-qola verib bağa daxil oldular. Qadınlardan heç biri başını qaldırıb irəliyə və ya ətrafa baxmırdı, hamısı başını aşağı salıb hədsız bir ikrah və çimçəşmə ilə bağın ortasına tərəf gedirdi. Rəislərin və yüksək rütbəli qulluqçuların arvadları yaxşı geyinmişdilər, kasıbların isə paltarı öz görkəmləri kimi solğun idi... Bütün bunlar nədənsə adama maskalı karnavalı xatırladırdı".

Ancaq müəllifin dəqiq ifadəsi ilə təqdim etdiyi kimi, bu şən bir karnaval deyil, kədərli bir şoudur. Karnaval iştirakçılarının özü kimi, tamaşıçılar da gülməkdən daha çox hiddət və təəssüf hissi keçirirlər. Elə hekayənin qəhrəmanı Gülsüm bacını da ilk dəfə bu tamaşaçıların arasında görürük. Gülsüm bacını və onun rəfiqəsini düşündürən əsas məsələ, çarşabsız, kasıb qadınların acınacaqlı görkəmləridir. Gülsüm bacının çarşab barədə fikirlərindən sonra müəllif onun özünü də təqdim edir: "Təbrizin Küçə bağ məhəlləsində Gülsüm bacını tanımayan olmazdı. Çünki məhlədə heç bir evin xeyri-şəri onsuz keçməzdi".

Gülsüm bacı el adamıdır və elin dərdi onun dərdidir. Elin dərdi isə hazırkı anda hökumət tərəfindən çadranı atmaq əmrinin verilməsidir. Əvvəlcə Gülsüm bacı bunu bir əlamət - qeyb olmuş imamın zühuru kimi başa düşür və belə də təbliğ edir və o qədər canlı şəkildə təbliğata girişir ki, hətta özü də öz sözlərinə inanır. Ancaq üzüaçıq qadınların kişilərlə qol-qola verib Gülüstan bağında seyrə çıxdıqlarını və imamın zühur etmədiyini görən Gülsüm bacının ürəyinin dərinliklərində bir şübhə toxumu baş qaldırıb cücərməyə başlayır. Lakin son nəticədə Gülsüm bacı yenə də hirsini məzlum bir qadına- camaatın tənəli baxışlarından çaşaraq arxa yıxılıb ümumu gülüş obyektinə çevrilmiş gəlinə qarşı yönəldir. Elə bu zaman ajan ( əri) də qadını tərk edib gedir və qadının çıxılmaz vəziyyətə düşdüyünü gördükdə Gülsüm bacı yenə də ona qahmar çıxır, camaatın arasından keçirib evlərinə qədər müşayiət edir. Ancaq "evə" çatdıqda Gülsüm bacı anlayır ki, o, pozğun bir qadını himayə edirmiş və buna görə də bərk hiddətlənir. Hekayənin bu epizodunda H.Məmmədzadə qadınla Gülsüm bacı arasında gərgin bir mükalimə səhnəsi yaradır və çağdaş sosial terminlə ifadə etsək, gender problemi barədə öz fikirlərini açıqlayır. Gülsüm bacı hər şeyi subyektiv amilə bağlayır, hər kəsin təmizliyinin yalnız özündən asılı olduğu fikrini irəli sürür. Onun opponenti Zəhra-Əşrəf isə qadınların problemlərinin həll edilməməsində cəmiyyətin də günahkar olduğunu vurğulayaraq deyir: "Qoy Allah şahid olsun ki, mənim evim, bir də bir tikə çörəyim olsaydı , məni bir yerdə işlədən tapılsaydı, bu çuxurda qalmazdım".

Bu sözlər, əlbəttə, ürəyiyumşaq, el dərdinə biganə olmayan Gülsüm bacıya öz təsirini göstərir və yazıçı sonda onun peşimançılığını səmimi sözlərlə ifadə edir: "Yolda Zəhranın taleyi haqqında dərin-dərin düşüncələrə daldı. Ona dediyi ağır sözlərdən peşiman oldu. Özünü məzəmmət eylədi. O, bir bədbəxt qadının ürəyinə dəydiyinə görə özünü qəlbən müqəssir sayırdı".

Gülüstan bağındakı gəzintinin səhərisi günü çadraları qoparmaq əmri almış ajanlar Təbriz küçələrində çadralı qadınları "ovlarkən" bu ovlardan biri də Gülsüm bacı olur. Lakin Gülsüm bacı öz fərasəti və cəsarəti nəticəsində özü "ovdan" "ovçuya" çevrilir. Burada yazıçı kiçik bir bədii detalın köməyindən uğurla istifadə etmişdir. Bu da Gülsüm bacının yuduğu paltarları suya çəkmək üçün çeşməyə getməsindən sonra qayıdarkən paltar döyəcləyən ağacın paltarların üstündə olmasıdır. Məhz bu bədii detal Gülsüm bacının ajan üzərindəki qələbəsini təmin edən əsas amilə çevrilir. Əlbətdə, burada mühacir yazıçının sosializm realizmi metodunun təsiri altında ajanın iyrənc karikaturasını yaratmaq cəhdindən də yan keçə bilmərik. Belə ki, ajan mütləq mənfi obraz, hər cür çirkinliyin, eybəcərliyin və mənəvi əxlaqsızlığın simvolu olmalı idi və elə belə də olur.

"Ajan Gülsüm bacının soyuqdan qızarmış ətli qollarına ehtiraslı nəzərlərlə baxaraq əlini uzun qara bığlarına çəkdi və qıyılmış gözlərini Gülsüm bacının gözlərinə zilləyərək: "Heyif deyil, bu gözəl qolları çadra altında gizləyirsən?" - dedi və hiyləgərcəsinə gülümsədi".

Həcər qeyrətli "Gülsüm bacını təbii halından çıxarmaq üçün bu namussuz sözlərin artıq olduğunu deməyə ehtiyac yoxdur. Gülsüm bacının sonrakı hərəkətləri də azəri qadınının milli təəssübünü çəkən oxucunu sevindirməyə xidmət edir: "Ajan çadranı bu qədər asanlıqla ələ keçirməsindən sevinərək onu satmaq barəsində fikirləşdiyi halda, öz yolunu tutub getməyə başladı. Lakin Gülsüm bacı yerə qoyduğu camı götürmədi. O, paltar döyəcini çəkib çıxartdı. Bircə anda ajanın üstünü aldı. Harasa geri dönən ajan Gülsüm bacının döyəcinin bircə zərbəsi ilə gicəlib səndələdi. Onun gözləri axdı və özünü saxlaya bilməyib yerə yıxıldı. Gülsüm bacı huşunu itirmiş ajanın qoltuğunda qalmış çadrasını öz başına saldı, paltar camını götürüb evə getdi".

Gülsüm bacının xarakterindəki qorxmazlığı daha dərindən açmaq üçün yazıçı onu əri bənna Usta Əli ilə də qarşılaşdırır və bu dəfə də təbii ki, üstünlüyü Gülsüm bacıya verir. Doğrudan da, Usta Əli kimi təbii obrazlar sosializm realizminin süni balası Gülsüm bacılara qarşı çox acizdirlər; çünki hər şeydən əvvəl, müəllifin özü və qələmi onların tərəfindədir. Belə olan halda, Usta Əlilər öz həyatiliklərilə nə edə bilərdilər? Ancaq yenə də birləşdirici həlqə kimi Zəhra onların arasına girir və Usta Əlinin Zəhranın taleyi barəsindəki narahatçılığı Gülsüm bacını da laqeyd buraxa bilmir.

"Usta Əlinin bu sözləri Gülsüm bacıya o qədər təsir etdi ki, elə bil onun başına bir qazan qaynar su tökdülər. Onun gözləri qaraldı, dizləri əsdi. Usta Əli onun bu halətindən olduqca təəccübləndi".

Ümumiyyətlə, sosializm realizmi prinsipin şərtlərinə rəğmən, Gülsüm bacının dinamik bir obraz olduğunu qəbul etməliyik. Gülsüm bacı nə qədər müsbət obraz planında verilmək istəsə də, son nəticədə realist təsvir üslubunun köməyilə onda daha çox səmimi cizgilərin üstünlük təşkil etdiyini, sxematizmin müəyyən qədər aradan qalxdığını görürük.

Ümumilikdə götürdükdə isə Gülsüm bacı sxematiklikdən uzaq bir surət kimi nəzər-diqqəti cəlb edir. Onun həddən artıq emosionallığı da bu cəhətin güclənməsinə xidmət göstərməkdədir.

Mahmizər MEHDİBƏYOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2015.- 9 iyun.- S.6.