Orfoqrafiya qaydalarının təkmilləşdirilməsinə ciddi ehtiyac var

Azərbaycan xalqının varlığını yaşadan Azərbaycan dili neçə yüz illərdir ki, onun milli-mənəvi varlığını, mövcudluğunu qoruyub saxlayır. Ona görə də ana dili hər bir xalqın qürur mənbəyidir.

Tarix boyu başı min cür bəlalar çəkmiş Azərbaycan xalqı zaman-zaman repressiyalara məruz qalsa da milli varlığı olan Ana dilini qoruyub yaşatdı. Müxtəlif illərdə Azərbaycan xalqı bütün istilalara, təzyiqlərə baxmayaraq, reallığının, ruhunun, həyatının təzahürü olan bu müqəddəs sərvətimizi qoruyub yaşadaraq, inkişaf etdirərək ən təkmil, mükəmməl dil səviyyəsinə qaldıra bildi. Çünki Azərbaycan dili öz qrammatik quruluşuna görə zəngin, fonetik ahənginə görə qeyri-adi gözəlliyə malik bir dildir. Dünyanın ən zəngin dillərindən biri olan ana dilimiz - Azərbaycan dili öz səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə digər dillərdən əsaslı şəkildə fərqlənir. Azərbaycan dilinin özünün fonetik tərkibi, zəngin leksik sistemi, sabit qrammatik strukturu vardır. Dili yaşadan ən zəruri amillərdən biri də yazıdır. Bu baxımdan qədim tarixi köklərə malik olan xalqımızın qədim yazı mədəniyyəti, yazı ənənələri mövcuddur. Hazırda dilin inkişafı, baş vermiş yeniliklər, dəyişikliklər yeni orfoqrafiya lüğətinin nəşr olunmasını zəruri edir. Orfoqrafiya lüğəti ədəbi dilin lüğət tərkibinin düzgün yazı qaydalarını əks etdirən qanuniləşmiş normalardır. Daima inkişafda olan bu dildə, xüsusilə onun lüğət tərkibində baş vermiş yeniliklər orfoqrafiya lüğətində qanuniləşmiş normalarda verilməsi üçün yeni prinsiplər işlənib hazırlanmalıdır. Məlumdur ki, lüğət tərkibi inkişaf etmiş olan dillər zəngin və qüdrətli sayılır. Müasir Azərbaycan ədəbi dili də belə dillərdən biridir. Buna görə də dövrün tələblərinə uyğun inkişaf etdirilməsi zəruridir. Müstəqilliyimizin qazanılmasından sonra yaranmış tarixi şərait xalqımızın dünya xalqlarının ümumi yazı sisteminə qoşulması üçün yeni perspektivlər açmış və latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasının bərpasını zəruri etmişdir. Bu amil isə dil haqqında müvafiq qanunun, eləcə də digər normativ aktların qəbul olunmasını sürətləndirmişdir. Maarifçilik nöqteyi-nəzərindən cəmiyyətə örnək və nümunə göstərməli olan mətbuat latın qrafikalı əlifbaya keçid məsələsində konyuktur maraqları daha çox əks etdirir, hətta oxucu auditoriyasının daralacağını bəhanə gətirən bəzi qəzetlər bu prosesi ciddi şəkildə əngəlləməyə çalışırdılar. Xüsusilə də mətbuatında belə cəfəng iddialar səslənirdi ki, guya Azərbaycan xalqı hələ əlifba dəyişikliyinə hazır deyil, bu prosesi zamanın öhdəsinə buraxmaq lazımdır. Amma əslində bu süni maneçiliklər xalqın ümumi rəyini, istək və arzularını əks etdirmirdi. Sonrakı proseslər Azərbaycan xalqının da bu əlifba dəyişikliyinə psixoloji və intellektual cəhətdən hazır olduğunu təsdiqlədi.Geniş müzakirələrdən sonra əlifbadan apastrof işarəsi çıxarıldı. Lakin təəssüf ki, Azərbaycan dilinin yeni orfoqrafiya qaydalarında apastrofla bağlı bölmə yoxdur. Belə ki, qrammatika kitablarında yazıldığı kimi ərəb və fars mənşəli bəzi ikihecalı sözlər saitlə başlanan şəkilçi qəbul etdikdə ikinci hecadakı sait qısa tələffüz olunduğundan düşür. Amma lüğətdə apastrofun çıxarılmasından sonra şeir və feil şəklində yazılan sözlər bu qaydaya tabe olmur. Eləcə də şeirən, şeiriyyət, feili tipli sözlərdə də bu aydın şəkildə görünür. Buna görə də bununla bağlı yeni orfoqrafik qaydalar işlənib hazırlanmalıdır.

Azərbaycan ədəbi dilinin təşəkkülü və inkişafı dövründə mənşəcə dilin öz sözlərinin müxtəlif sahələrə aid anlayışları ifadə etməsi daha səciyyəvi olmuşdur. Ancaq məlum olduğu kimi, tarixi inkişaf prosesinin ayrı-ayrı dövrlərində Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinə müxtəlif xarici dil təsirləri də olmuşdur. Belə ki, IX əsrdən sonra ərəb və fars dillərinin təsiri, ədəbiyyat dili kimi yayılması və bu dillərin işlənmə arealının genişlənməsi ilə bağlı olaraq Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinə küllü miqdarda sözlər keçmişdir. Həmin dövrdə İslam dininin Azərbaycanda yayılması ərəb dilinin Azərbaycan dilinə, o cümlədən, onun leksikasına və söz yaradıcılığına təsirini gücləndirirdi. Bu dövrdən ictimai həyatın inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq ərəb və fars dilinin funksional fəaliyyət dairəsi genişlənməyə başlanması, birinci növbədə ictimai həyatla bağlı anlayışları ifadə edən sözlərin bu dildə hazır mövcudluğu, ikincisi, bu dillərin vahid alınma mənbəyi olması ilə bağlı idi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan elmi Şərq elmi məktəbi zəminində inkişaf etdiyinə görə, X-XI əsrlərdə ərəb dilinin və sonrakı bir neçə əsrdə fars dilinin Azərbaycanda əsas elm dili kimi işlənməsi müxtəlif anlayışları bildirən sözlərin həmin dillərdən alınmasına şərait yaratmışdır. Lakin Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşma və inkişafı prosesində bu dildə yer almış ərəb-fars alınmaları uzun zaman dilimizdə işləndiyindən onların əksəriyyəti dilin səs quruluşuna və qrammatik qanunlarına uyğunlaşmışdır. Hətta bir çox ərəb mənşəli alınma sözlər dilimizdə milli şəkilçi qəbul edərək yeni məzmunlu anlayışlar yaratmışdır. Məsələn, riyaziyyatçı, kəşfiyyatçı, istilaçı, islamçılıq, zərflik və s. Belə alınma sözlərin bir qismi dildə məhdud dairədə işlənmiş, dilin normalarına cavab vermədiyinə görə tədricən, yeniləri ilə əvəzlənməyə məruz qalmışdır. Xüsusilə, Azərbaycan dilinə daxil olan izafət birləşmələri, mürəkkəb və çətin anlaşılan sözlər zaman-zaman dildən çıxmışdır. Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq dilin daxili imkanlar hesabına özünün əvəzlənmə prosesini yaşamış, həmin ağır tələffüz edilən sözlərdən izafət birləşmələrindən xilas olmuşdur. Hazırda belə izafətlər dilin lüğət tərkibindən çıxaraq arxaikləşmişdir. Çünki bu izafətlər Azərbaycan dilinin leksik və qrammatik təbiəti ilə uyğunluq təşkil etmədiyinə, dildə ifadə çətinliyi yaratdığına görə tamamilə dildən çıxmış, ya da başqa sözlərlə əvəz olunmuşdur. Etimon dildə onlardan bəziləri müstəqil leksik mənaya malik olsalar da Azərbaycan dilində belə formantlar yalnız şəkilçi funksiyasını daşıyır və hətta milli sözlərimizə qoşulub yeni sözlər yaradırlar. Azərbaycan dilində -iyyat//-iyyət şəkilçisi ilə daha çox ictimai-siyasi və elmi anlayışları ifadə edən sözlər yaranmışdır. Artıq semantik və fonetik-qrammatik normalarına uyuşan bu sözlər kütləviləşmiş, ümumişləklik qazanmışdır. Ədəbi dildə işlədilən belə sözlərinin bir qismi istər fonetik tərkib, istərsə də qrammatik quruluşca o qədər dəyişikliyə uğramışdır ki, onları tələffüz və ifadə xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan dilinin öz sözlərindən fərqləndirmək çətindir. Orfoqrafik və orfoepik qanunauyğunluqlarının təsiri ilə dəyişmiş bu sözlər Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin əsas hissəsinə daxil olmuşdur.

Lakin elə sözlər var ki, Azərbaycan dilinin qrammatik qanunlarına tabe olmadan, ərəb və fars dillərindən hazır şəkildə alınıb işlədilən sözlərdən ibarətdir. Bu tipli sözlər dilimizdə daha geniş şəkildə işlənir. Bu baxımdan akademik İsa Həbibbəylinin “Orfoqrafiyada iki y-dan biri” (“525-ci qəzet”, 30 may 2015, 6 iyun “Ədəbiyyat” qəzeti, “Azərbaycan ədəbi dilində -iyyət şəkilçili sözlərin yazılışına yenidən baxış” (Terminologiya məsələləri, 2015) məqalələrində irəli sürülən fikirlər öz aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Aydındır ki, dillə bağlı istənilən hadisə, qərar uzun müddət müzakirə olunur. Çox vaxt da bu müzakirələrdə çoxlarının mühafizəkarlığı, yeniliyə alışmaqdansa əvvəlkiləri mexaniki icra etməyi daha üstün tuturlar. Necə ki, əlifbanın ölkədə on ildən artıq istifadə edilməsinə baxmayaraq, latın qrafikasına keçiddə tərəddüd edənlər daha çox idi. Sadələşmə, dilin özününküləşdirmə istiqamətində aparılan hər bir addım dilin inkişafına təkan verir. Xüsusilə, Azərbaycan dilinin inkişafı üçün orfoqrafiya qaydalarına yenidən baxışa xüsusi ehtiyac vardır. Bu baxımdan -iyyət şəkilçili alınma sözlərin tələffüzü zamanı eyni səsdən biri artıq tələffüz edilmir. Akademik İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi bu qəbildən olan sözlərin Azərbaycan dilinin qanunlarına uyğunlaşdırılması günümüzün aktual məsələlərindəndir.

A.Axundov yazir ki, mənsub olduğu xalqın dilində quruluşca sadə olan sözlərin başqa dilə keçməsi nə qədər təbii hadisədirsə, bir dilin başqa dildən sistem şəklində düzəltmə sözlər alması bir o qədər normal olmayan haldır. Belə ki, həmin sözlər daxil olduğu dilin lüğət tərkibində öz yadlığını daim hiss etdirir və dilin milli səciyyəsinə xələl gətirir. Dilimizdəki belə söz qruplarından biri -iyyat, -iyyət şəkilçili alınma sözlərdir. Ərəb dilinə məxsus -iyyat//-iyyət şəkilçisi ilə düzəlib ictimai-siyasi, habelə mədəni-məişət anlayışları ifadə edən bu sözlər dili yeni ictimai məna çalarları ilə zənginləşdirmişdir. Hazırda Azərbaycan dilində -iyyət şəkilçili sözlərin yeni ictimai məna çaları kəsb etməsi ədəbi dil materiallarında daha qabarıq şəkildə öz əksini tapır. Lakin zaman keçdikcə dilimizdə işlənən bu sözlərin müəyyən hissəsi başqa sinonim sözlə əvəz edildiyinə görə arxaikləşmiş, sövtiyyat, vəhsaniyyət, qövmuyyət, məzuriyyat, üluhiyyat- tipli sözlər dildə işləkliyini tamamilə itirmişdir. Göründüyü kimi, -iyyət şəkilçili sözlərin bir qrupu dilimizin lüğət tərkibindən tamamilə çıxmışdır. Lakin bu tipli sözlərin eləcə də Azərbaycan dilinin qrammatik qayda-qanunlarına uyğun şəkildə işlənən -iyyət şəkilçili sözlərin bir qismi dilin öz şəkilçiləri ilə əvəzlənmişdir. Belə ki, ərəb dilində mücərrəd mənalı isimlər əmələ gətirən -iyyət şəkilçili bəzi sözlər Azərbaycan dilində -lik, -lıq şəkilçiləri ilə əvəzlənmiş, buna görə də bu sözlər artıq -iyyət əvəzinə -lik şəkilçisi ilə yazılır. Məsələn, əsəbiyyat-əsəbilik, azadiyyat-azadlıq, ruhaniyyət-ruhanilik, bərabəriyyət-bərabərlik, bədiyyat-bədiilik, məğruriyyət-məğrurluq, məcburriyyət-məcburluq və s. Müşahidələrdən aydın olur ki, -iyyət şəkilçili sözlərin bir qrupu dilimizin lüğət tərkibindən tamamilə çıxmış, bəziləri morfoloji cəhətdən Azərbay-can dilinə uyğunlaşmışdır.

Digər qruplara daxil olan sözlər isə öz səs tərkibinə, quruluşuna, bəzi hallarda hətta mənasına görə dilimizin ruhuna tamamilə yad olduqlarından müasir ədəbi dilimizin milli simasına xələl gətirir. Bizcə, həmin sözlərin yazılışı bizi düşündürməli, həmin sözlərin optimal həlli üçün nəzərdə tutulan əməliyyatları ən müxtəlif dilçilik səviyyələrində, xüsusilə, leksik səviyyədə aparmaq faydalı olar. Bu zaman -iyyət şəkilçili sözlərin tamamilə yeni sözlərlə əvəz edilməsi, yəni kök morfemləri yeni sözlərlə əvəz edilməsi nəzərdə tutulur. Cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar olaraq dildə bu bir proses kimi davam etdirilir. Belə ki, bu qəbildən olan sözlərin təbii şəkildə yeniləri ilə əvəz edilməsi dilin tənzimlənməsi istiqamətində mühüm addımdır. Müstəqillik illərində artıq Azərbaycan dilində məzuniyyət yerinə dinçəliş, çüziyyət yerinə -xirdalıq, cümhuriyyət yerinə respublika, əhliyyat yerinə ləyaqət, istiqlaliyyət yerinə müstəqillik ifadələri daha çox işlədilir. Yəni müasir dövrdə ərəb dilindən -iyyət şəkilçili Azərbaycan dilinə keçən bir sıra sözlər yeniləri ilə əvəzlənmişdir. Bu cür bəzi sözləri isə əvəz etmək mümkündür. Belə mümkünlüyün süni surətdə aparılan dil əməliyyatları ilə deyil, dildə daxili imkanlar hesabına gedən yeniləşmə və müasirləşmə hesabına baş verməsini məqalədə xüsusilə qeyd edilmişdir (bəşəriyyət - insanlıq, qabiliyyət - bacarıq, qalibiyyət - qələbə, əksəriyyət - çoxluq, ictimaiyyət - kütlə, müvəffəqiyyət - uğur, mükəlləfiyyət - borc, səlahiyyət - ixtiyar, heysiyyət - mənlik, əbədiyyət - ölümsüzlük). Qeyd edək ki, hazırda bu sözlərin çoxu -iyyət şəkilçili qarşılıqları ilə hələlik sinonim kimi işlənir. Lakin get-gedə bu sinonimlərdən əvvəl işlənən sözlərin arxa plana keçdiyi müşahidə olunur. Göründüyü kimi, dildə bu proses davam edir. Bu tip,yəni -iyyət şəkilçili sözlərin bir hissəsi isə hazırda da öz işləkliyini qoruyub saxlamışdır. Bu baxımdan məqalədə irəli sürülən, yəni -iyyət şəkilçili sözlərin dilimizin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılması günümüzün aktual məsələlərindəndir. Azərbaycan dilində bu tipli sözlərin orfoqrafiya qaydalarının yenidən müəyyənləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Xüsusilə, ümumxalq danışıq dilində daha çox işlənən ədəbiyyat, mədəniyyət, ziddiyyət, xasiyyət, əhəmiyyət, əziyyət, şəxsiyyət, milliyyət, xasiyyətnamə, hakimiyyət, muxtariyyət, kəşfiyyat, keyfiyyət, ünsiyyət, cinsiyyət, əməliyyat, riyaziyyat, məcburiyyət, nəşriyyat, mənsubiyyət, nailiyyət, islamiyyət, əksəriyyət, ictimaiyyat tipli sözlərin yazılışı fonetik səviyyədə həll edilməlidir. Orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində bu tip məsələlər optimal şəkildə həll edilməsi istiqamətində yeni prinsiplər işlənib hazırlanmalıdır.

Məlumdur ki, əsl Azərbaycan sözlərinin orfoqrafiyası tarixən müəyyənləşmiş normaya tabe olmur, tələffüz norması ilə yazı norması arasındakı fərq tarixi normativlik pozulmadan aradan qaldırılır, ahəng qanununun fonomorfoloji imkanları genişləndirilir. Bu prosesdə latın əlifbasına keçid dövründə fonetik-orfoqrafik normaya müxtəlif baxımdan təsir edilir və ədəbi dilin tarixi təcrübəsi nəzərə alınmadığı üçün ifrat meyil meydana çıxır ki, nəticədə alınma sözlər mənbə dildəki fonetik quruluşu ilə norma faktı kimi təqdim edilir.

Çünki Azərbaycan dilində yazı əvvəlki dövrlərdə ərəb əlifbası əsasında olmuşdur. Buna görə də ərəb əlifbasının əsasında yazının orfoqrafiya qaydalarını müasir əlifbada davam etdirmək düzgün deyildir. Ərəb əlifbasından, daha doğrusu, əski əlifbadan imtina edib, latın əlifbasına keçidin başlıca səbəbi ərəb əlifbası əsasında qurulmuş yazı orfoqrafiyasının Azərbaycan dilinin əsas xüsusiyyətlərini əks etdirməməsindən irəli gəlirdi. Xüsusən, ərəb əlifbasında sait səslərin hərfi işarələrinin məhdudluğu düzgün yazı normalarının tələblərinə cavab vermirdi. Hazırda da qoşa samitlərin yanaşı işlənməsi Azərbaycan sözlərinin düzgün yazılışını təmin etmir. Akademik İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi “Azərbaycan orfoqrafiyasında qoşa y samiti ilə olan sözlərin yazılışına yenidən baxmağa, bu sahədə müəyyən islahatların aparılmasına ehtiyac yaranmışdır. Müşahidələr göstərir ki, Azərbaycan dilində qoşa y samiti ilə olan sözlərin mütləq əksəriyyəti -iyyat//-iyyət şəkilçisi ilə düzələn alınma sözlərdən ibarətdir”.

Məqalədə qeyd edildiyi kimi, verilən misallarda da bu proses özünü dogrultmur: şəxsiyyət, məşrutiyyət (konstitusiya rejimi), təbiyyat, mövcudiyyət, vəhdaniyyət (birlik), müvəffəqiyyət, vəhşaniyyət (qeyri-insani əməl), vəhşiyanə (əhilləşməmiş), vəhşiyyət (vəhşilik), vəsiyyət, vəsiyyətnamə, irsiyyət , vəziyyət, ziddiyyət, zövciyyət (ər-arvadlıq), zövqiyyət (estetika) və s. Belə ki, bu tipli sözlərdə hazırkı şəraitdə bu sözlərdə iki -y samitindən birinin saxlanilmasına ehtiyac vardır. Bu mənimsənilmə prosesində onlar dilin orfoqrafiya qaydalarına uyğunlaşdırılır. Ona görə də yazılış qaydaları zaman-zaman tələffüz prosesinə uyğunlaşdırılmalıdır. Çünki orfoqrafiya yazılı nitqin normalarıdır. Bu normaların konkret dil vahidlərinə görə yazılışının tənzimedici qaydalarının müəyyənləşdirilməsi aktual problemlərdən biridir. Yazılı nitqin normaları və onları müəyyənləşdirən qaydalar müəyyən olunmuş prinsiplər əsasında aparılır. Bu prinsiplərdə hər bir dilin öz daxili qanunları və həmin dildə danışanların ümumiləşdirilmiş tələffüz normalarının prinsipləri əsas götürülür. Orfoqrafiya qaydaları müxtəlif prinsiplər əsasında yaradılır. Orfoqrafiya qaydalarının yaradılmasında istifadə olunan prinsiplər (fonetik prinsip, morfoloji prinsip, tarixi ənənəvi prinsip, etimoloji prinsip) dilin yazı qaydalarının müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycan dilinin düzgün yazı qaydalarının müəyyənləşdirilməsində isə həmin prinsiplərdən fonetik prinsip, morfoloji prinsip və tarixi -ənənəvi prinsipdən daha geniş istifadə olunur.

Lakin dilin orfoqrafiya qaydalarını təkcə bir prinsip əsasında qurmaq mümkün deyildir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, dilin orfoqrafiya qaydalarını müəyyənləşdirərkən bir sıra prinsiplərdən istifadə olunsa da bunlardan biri, ikisi əsas prinsip, digərləri isə ikinci dərəcəli prinsip sayılır. Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları fonetik, morfoloji, tarixi-ənənəvi prinsiplər üzərində qurulmuşdur. Fonetik prinsip tələffüz olunan səsin yazıdakı hərflə ifadəsi prinsipi mənasında, fonematik prinsip isə müxtəlif çalarlıqlarda tələffüz olunan səslərin vahid əsası sayılan fonemin yazıdakı hərflə ifadəsi prinsipi mənasında işlədilir. Müasir Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində fonetik prinsipdən geniş mənada istifadə olunmuşdur. Belə ki, mövcud qaydaya görə sözün tərkibindəki səslərin tələffüz olunduğu kimi hərfi işarələrlə yazıda əks olunması yazı ilə tələffüz arasında uyğunluğu təmin edir. Praktik dilçiliyin inkişafında mühüm xidmətləri olan Əziz Əfəndizadə vaxtilə düzgün olaraq göstərirdi ki, “orfoqrafiyamızda fonetik prinsipin rolu və əhəmiyyəti tarixən müxtəlif nöqteyi-nəzərlərdən izah edilmişdir; Yazımızın asanlaşdırılması, xəlqiləşdirilməsi uğrunda aparılan mübarizə orfoqrafiyamızda fonetik prinsipə üstünlük verilməsi uğrunda aparılan mübarizə ilə sıx əlaqədə olmuşdur”.

Fonetik prinsipin üstünlüyü yazı qaydalarının asanlaşdırılması ilə bağlıdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, orfoqrafiya prinsiplərinin müəyyən edilməsi müəyyən dərəcədə obyektiv səciyyə daşıyır. Hər bir dilin quruluşu, spesifik cəhətləri orfoqrafiya prinsiplərinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Azərbaycan dilinin aqlütinativ quruluşlu dil olması, yəni söz köklərinin öz leksik mənasını saxlaması, sözlərin kök və şəkilçilərə asanlıqla ayrıla bilməsi fonetik prinsipə üstünlük verilməsinə şərait yaradır. Müasir Azərbaycan dilində söz köklərinin çoxu bu prinsipə görə yazılır və buna görə də söz köklərinin yazılışı ilə deyilişi arasında fərq yoxdur. Bəzən fonetik prinsip düzgün başa düşülmədiyinə görə “tələffüz etdiyin kimi yaz” tələbindən çıxış edərək hər kəs öz şivəsində yaza bilər. Lakin bu, ədəbi dil normalarının pozulmasına gətirib çıxarır. Sözün tələffüz edildiyi kimi yazılması dedikdə, dialekt və şivə deyil, ümumi ədəbi tələffüz normaları əsas olaraq qəbul edilir. Həm də bu tələffüzdə müxtəlif çalarlıqla əlaqədar olan səslər, səs variantları yox, məhz belə səslərin vahid əsası sayılan fonemin yazılması nəzərdə tutulur. Fonetik prinsipdən daha çox istifadə etməklə, ədəbi dil normalarının sabitləşdirilməsi həm düzgün yazı, həm də düzgün tələffüz qaydalarını asanlıqla mənimsəmək baxımından əhəmiyyətlidir. Məlumdur ki, Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsi zamanı fonetik prinsiplə yanaşı, morfoloji prinsipin tələbləri də nəzərə alınmalıdır. Morfoloji prinsipə görə orfoqrafiya qaydalarının müəyyənləşdirilməsində əsasən mənalı vahidlərin sözlərin orfoqrafiyası nəzərdə tutulur. Belə vahidlərin müxtəlif çalarlıqda tələffüzündə məna dəyişikliyi olmasa da vahid ədəbi dil normalarının pozulmasına təsir göstərə bilir. Dil ümumi anlaşma vasitəsi olduğuna görə dil vahidlərinin müxtəlif şəkildə deyil, bir cür formalaşması, bir cür yazılması dilin əsl mahiyyətindən doğan tələbatdır. Məhz morfoloji prinsip dilin əsas məna daşıyan sözlərinin yazıya vahid şəkildə köçürülməsi qaydalarını təyin edən ən mühüm amildir. Dildə bu prinsip nəzərə alınmazsa, müəyyən məna bildirən dil vahidləri müxtəlif çalarlıqda tələffüz olunduğu kimi yazıya da köçürülərsə, yazı həqiqi mənada vahid anlaşma vasitəsi ola bilmir. Bu isə orfoqrafiya qaydalarının əsas məqsədinə, məzmununa uyğun deyildir. Buna görə də eyni vahidin müxtəlif çalarlıqda tələffüzü yazıya köçürülməməlidir. Bu baxımdan morfoloji prinsip müxtəlif çalarlıqda tələffüz olunan söz və şəkilçilərin vahid şəkildə yazılması prinsipidir. Bununla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, müxtəlif çalarlıqda tələffüz olunmayan sözlərin və şəkilçilərin yazılışı ancaq fonetik prinsiplə bağlıdır. Belə ki, bu cür tələffüz olunan sözlərin və şəkilçilərin orfoqrafiya qaydalarını müəyyənləşdirmək üçün fonetik prinsipin əsas olması belə vahidləri morfoloji prinsipdən uzaqlaşdırmır. Çünki bu tip vahidlər tək-tək səslərə görə deyil səslərin birləşməsindən düzələn, məna ifadə edən vahidlər olmasına görə fərqlənir və vahidlərin bütövlükdə yazılması morfoloji prinsipə əsaslanır. Bu iki prinsipi birləşdirən əsas cəhət fonetik şəraitdə necə tələffüz edilməsindən asılı olmayaraq, dilin məna daşıyan vahidlərinin təzahür əsasının yazıda vahidliyinin qorunması prinsipidir. Beləliklə, -iyyət şəkilçili sözlərin də yazılışında fonetik prinsip əsas götürülməlidir. Buna görə də bu tip sözlərin yazılışında tələffüz normalarına uyğun olaraq, yəni fonetik prinsipdən çıxış edərək iki -y ilə deyil, bir -y ilə yazılması qaydasına keçmək daha məqsədəmüvafiqdir. İndiki halda isə biz kəmiyyət, keyfiyyət, müvəffəqiyyət, nəqliyyat kimi çoxsaylı sözləri bir y ilə tələffüz edir, iki -yy ilə yazırıq. Artıq həmin qəbildən olan sözlərin yazılışındakı iki -y-dan yalnız birinin saxlamağın vaxtı çatmışdır. Müəllifin nəşr olunmuş məqalələrində verilən prinsiplər elmi cəhətdən əsaslandırılmışdır. Bu təhlillərin real nəticələr orfoqrafiya qaydaları hazırlanan zaman nəzərə alınmalıdır. Çünki bu sözlər daxil olduğu dilin lüğət tərkibində öz yadlığını daim hiss etdirir və dilin səciyyəsinə xələl gətirir.

Müasir dövrdə də əgər sözalma ehtiyac nəticəsində alınmırsa, dilin qrammatik quruluşuna uyğun gəlmir, assimilyasiyaya uğramır, işləklikdən qalır və dildən çıxır. Məlumdur ki, söz hansı dilə keçirsə, həmin dilin fonetik, qrammatik, orfoepik normalarına uyğunlaşdırılaraq, assimilyasiyaya məruz qalaraq işlədilir. Çox vaxt isə alınma söz onun fonetik tərkibindən asılı olaraq assimilyasiya edilmədən dil tərəfindən ümumilikdə mənimsənilmişdir. Məsələn, bələdiyyə, maliyyə, səudiyyə, dövriyyə, ədliyyə və s. Bunlar göstərir ki, Azərbaycan dilində qoşa -y samiti ilə yazılan sözlərin heç də hamısı -iyyət şəkilçisi ilə əmələ gəlməmişdir. Lakin dildə onların daha çox fonetik assimilyasiyası diqqəti cəlb edir. Məsələn, ərəb tələffüzünün azərbaycanlılar üçün yad olması dilimizə vaxtilə ərəb dilindən keçmiş alınmaların fonetik cəhətdən köklü dəyişikliyinə səbəb olmuşdur. Eləcə də ingilis dilindən rus dilinə daxil olunmuş action, decleration, assimilation, transformation, fraction kimi alınma terminlərdəki -tion şəkilçisi, fonetik assimilyasiya edilərək aküiə, assimiliəüiə, deklaraüiə, transformaüiə, fraküiə formasında, Azərbaycan dilində aksiya, deklorasiya, assimilyasiya, transformasiya, fraksiya şəklində işlənərək fonetik assimilyasiyaya uğramışdır. Bəzən alınma terminlərin tərkibində səsin əvəzlənməsi ilə eyni sözün orfoqrafik variantları yarana bilir. Bu zaman terminin birbaşa və ya reseptor dil vasitəsilə alınması nəzərə alınmalıdır. Məsələn, rus dili vasitəsilə “ö” ilə işlənən sözlərdə büro, broşüra kimi terminlərdə “ü” ilə əvəzləndiyi halda, yenə həmin dilin vasitəçiliyi ilə alınmış və sonu “ö” ilə bitən sözlərdə bu səsin “ü” və “yu” ilə əvəzlənməsi nəticəsində ikili yazı forması (intervğö-intervü / intervyu, menö-menü / menyu, kompğöter-kompüter / kompyuter) yaranmışdır. Belə alınmalar intervü, menyu, kompüter kimi vahid formada yazılış qaydası müəyyənləşdirildi. Bunların yazılış prinsiplərində vahidlik gözlənilməlidir. Belə ki, əgər alınmadırsa, o dildə- alınan dilin formalarına uyğunlaşdırılmalıdır. Alınmaların bir dildən digərinə bu şəkildə keçməsi və onun mənbə dildəki səs və məna tərkibinə uyğun şəkildə işlədilməsi dildə qrammatik qanunauyğunluqları pozur. Ancaq beynəlmiləl alınmalar olduğu kimi yazılır.Bu bir tərəfdən mənbə və reseptor dillərin qarşılıqlı əlaqəsindən, yəni areal yaxınlığı ilə bağlıdırsa, digər tərəfdən beynəlmiləl alınmaların təbiətindən irəli gəlir. Çünki beynəlxalq terminlərin ifadə etdiyi anlayış və məfhum bütün dillərdə bir-birinə uyğunluğu və yaxın mənalılığı ilə seçilir. Bu alınmaların mənbə və reseptor dillərdəki səs uyğunluğuna təsir edən əsas amil isə alınmanın xarakteri və dillərin fonetik xüsusiyyətləridir. Bununla da, alınmaların fonetik assimilyasiyası bir neçə formada reallaşır. Bütün bunlardan aydın olur ki, qloballaşma şəraitində Azərbaycan dilində baş verən yeni proseslər orfoqrafiya qaydalarında da islahatlar aparmaq zərurətini yaratmışdır. Azərbaycan dilçiliyi elmində orfoqrafiya qaydalarına yenidən baxıldığı, indiki şəraitdə Avropa dillərindən alınan alınmaların, eləcə də dini qurumlarla bağlı işlənən ərəb mənşəli alınmaların yazılış formaları geniş şəkildə müzakirə olunmalıdır.

Orfoqrafiya lüğətində öz əksini tapan hotel, hospital, hobbi, haker kimi sözlərin yazılışında istisnalar nəzərə alınmalıdır. Bu sözlər mənbə dildə yuxarıda verilən formada yazılır. Yəni bu sözlər mənbə dildə “h” ilə yazılır. Onu da qeyd edək ki, alınma sözün mənbə dildə yazılışı,eləcə də alınma ərəb mənşəli iki -y ilə yazılan sözlər ana dilmiz üçün qanun ola bilməz. Belə ki, alınma sözlərin dilin qayda-qanunlarına tabe olaraq işlədilməsi ,uyğunlaşdırılması bir prinsip kimi qəbul edilmişdir. Fonetik prinsipdən çıxış edərək, bu tipli sözləri də otel, qospital, xobbi, xaker kimi yazılmalıdır. Eləcə də orfoqrafiya lüğətində “sanatori” (s.583) şəklində yazılan söz “sanatoriya” şəklində tələffüz olunur, elə o şəkildə də yazılmalıdır.

Bu prinsip alınmaların dilin daxilində nizama salınmasında, dilə gətirilmiş “yad” strukturlu sözlərin assimilyasiyasında mühüm rol oynayır. Ona görə də dilə daxil olan alınmaların tənzimlənməsi, dilimizin tələblərinə uyğunlaşdırılması ən aktual məsələlərdəndir. Daim inkişafda, zənginləşməkdə olan dilin lüğət tərkibində baş vermiş yeniliklər yeni orfoqrafiya prinsiplərinin hazırlanmasını zəruri edir. Dilin sonrakı inkişafı prosesində də dilə daxil olan alınmaların mənimsənilməsinə imkan yaradan qrammatik qanunvericik hazırlanmalıdır ki, onların dəqiq yazılışı professionallıqla həll edilə bilsin. Yeni orfoqrafiya qaydalarının hazırlanması prosesində Azərbaycan dilinin orfoepiya normalarını da yenidən işləmək zərurəti yaranmışdır.

Sayalı SADIQOVA

525-ci qəzet.- 2015.- 26 iyun.- S.14-15.