Anar sərhədlərin fövqündə

Görkəmli ədibimiz, Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anarın bu gün 77 yaşı tamam olur. Ustad yazıçımızı bu münasibətlə ürəkdən təbrik edir, ona cansağlığı, yeni yaradıcılıq sevincləri arzulayırıq.

Tanınmış Ukrayna ədibi Mixaylo Slaboşpitskinin Xalq yazıçısı Anarın ötən ay Kiyevdə çapdan çıxmış əsərlər toplusuna son söz kimi qələmə aldığı məqaləni oxuculara təqdim edirik.

Mixaylo Slaboşpitski

Pasportuna əsasən, o, Anar Rəsul oğlu Rzayevdir. Amma onu Azərbaycanda, həm də təkcə orada deyil, dünyanın müxtəlif ölkələrində sadəcə Anar kimi tanıyırlar. Azərbaycanda məşhur bir ailəyə mənsubdur. Onun valideynləri – şairlər Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli indi həyatda olmasalar da, adları təkcə insanların xatirələrində deyil, KİV-də, kitablarda, həm də Anarın ailə ocağının yaxınlığında görüşən iki küçənin adında yaşayır.

Bunun öz qanunauyğunluğu və rəmziliyi var – onlar həmişə bir yerdə olublar, küçələri də yanaşıdır.

Gələcək yazıçının hansı atmosferdə böyüyüb formalaşdığını təsəvvür etmək asandır. Onların evinin qapısı keçmiş İttifaq respublikalarının ədəbiyyat çevrələrindən müxtəlif nümayəndələrin üzünə daima açıq olub. Üstəlik, oradakı zəngin kitabxanadan təsirlənmiş gənc oxucu kimi onun qəlbi məşhur əsərlərin qəhrəmanları ilə birgə neçə macəra yaşayaraq, nə qədər heyrətamiz sınaqlardan keçib. Yalnız kitablar arasında böyüyən bir şəxs bütün bunları təsəvvür edə, o kitabların cazibədar adlarının onu özünə çəkdiyi, uzaq və naməlum dünyalara aparıb orada müxtəlif zamanların adamları və xalqları ilə tanış etdiyi çağlara qayıda, olub-keçənləri xatırlaya bilər.

Bu ailənin övladı olan oğulun gələcəyi bəlkə də məhz onda müəyyənləşib. Atası oğlunun taleyini ədəbiyyata bağlamasını, həyatda “filologiya yolu” ilə irəliləməsini istəməsə belə. Axı ata şəxsi təcrübəsindən bilirdi ki, özünün yaşadığı və oğlunun yaşayacağı cəmiyyətdə yazıçının həyatı keşməkeşlərlə, risklərlə doludur. Atası Anar üçün nisbətən asan həyat arzulayırdı. Zənn edirdi ki, əgər oğlu, məsələn, hüquqşünas, mühəndis, yaxud həkim olsa, həyatda irəliləməsi çox asan başa gələr. Bütün bunlar Anar üçün – bütün fənlər üzrə imtahanlardan asanlıqla keçməyə qadir bir şagirddən ötrü rahatca mümkün idi.

İlk baxışda, ədəbiyyat çoxları üçün müəllifə səxavətlə qonorar yağdırıldığı və şöhrətin sadiq bir küçük təki yazıçının ardınca qaçdığı bir sahə, yəni əbədi bayram yeri kimi görünür. Əslində isə, mürəkkəb zamanda, mürəkkəb ölkədə yaşayan Rəsul Rzanın bildiyi bütün təhdidlərdən əlavə, həm də bu məşğuliyyətin universal və beynəlxalq xüsusiyyəti vardı. Bu barədə fransız Jül Renar yaxşı deyib: “Ədəbiyyat – kəl əməyidir”. Hər kəsin bunun öhdəsindən gəlməyə gücü çatmaz. Bir zamanlar Heminquey demişdi: “Yaxşı yazıçı olmaq üçün gərək yaxşı ölkən, yaxşı arvadın və yaxşı səhhətin olsun”. Anarın “Azərbaycançılıq təfəkkürü” əsərini oxuyanda əmin olursan ki, onun üçün doğma vətənindən yaxşı ölkə yoxdur. Azərbaycan təkcə onun dili, əcdadlarının məzarları deyil, onun havası və səmasıdır. Azərbaycan onun başlandığı və bitdiyi hər şeydir. Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin evindəki kimi münasibətlərin hakim olduğu bir yerdə böyüyən övladın taleyində bu məsələ nikah baxımından da öz əksini tapır. Anar müxtəlif müsahibələrində onun özünü reallaşdırmasına maneçilik yaratmayan, əksinə, çox yardım edən həyat yoldaşına minnətdarlıq ünvanlayır.

Sağlamlığa gəlincə, kim özünü gəncliyində güclü həvəsin ağuşunda hiss edib, dağları yerindən oynada biləcəyini düşünmür ki?! Görünür,ədəbiyyata ilk gəlişi dövründə onun da hansısa xəstəlikdən şikayətlənməsi üçün elə bir əsas yox idi. Bu, Anarın atasını diqqətlə, sakitcə dinlədiyi, uzun-uzadı mübahisəyə girişmədən, öz bildiyində qaldığı məqamlardan biri idi. Necə deyərlər, bu onun tale yazısı idi, taledən isə qaçmaq olmur. Anar ədəbiyyat dünyasına beləcə daxil oldu, o həmin dünya üçün yaranmışdı və oraya nüfuz etməyə tam hazır idi. Çünki arxada qalan uşaqlığı büsbütün ədəbi çevrədə keçmişdi və gəncliyinin də əsas təsir sahəsi ədəbiyyat idi.

Şair övladı 22 yaşında Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya Fakultəsini bitirir, sonra da Moskvada ali ssenari və rejissorluq kurslarını başa vurur. Burada ona görkəmli kino xadimləri dərs deyir, Sovet İttifaqının müxtəlif respublikalarından olan, tezliklə 60-cılar nəslinin liderləri sayılacaq, gələcəkdə nəinki yerli, həm də ümumittifaq səviyyəsində ədəbi ab-havaya əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcək gənc yazıçılarla dostlaşır.

Müsahibələrinin birində Anar öz tərcümeyi-halından elə təfərrüatları və epizodları qeyd edib ki, bunlar sonradan onun ədəbi avtobioqrafiyasının proloquna çevrilib: Onlar ailəlikcə Şuşada istirahət edirmişlər. Anar və bacısı bekarçılıqdan bezib, Bakı üçün darıxırlarmış. Bunu müşahidə edən və uşaqların fikrini bundan yayındırmaq istəyən ata onlara yerli camaat və təbiətlə bağlı öz təəssüratlarını yazmağı təklif edir. Və onda Anar özünün ilk əsərini yazır... Bu, cüzi qonorarla ailəsini dolandıra bilməyən bir amerikalı bəstəkar haqqında pyes idi. Gənc ədəbiyyat həvəskarının onda cəmi 14 yaşı vardı. Atası oğlunun yaradıcılığına ustalıqla yanaşır, nə həddindən artıq tərifləmir, nə də kinayə eləmir. Ancaq Anarın xatırladığı kimi, buna bir elə sevinmir də. Daha sonralar oğlu məsələni başa düşür: bu da həmin səbəblə – atasının onu “filoloji yol”dan çəkindirmək istəyilə bağlı idi.

“Çox güman ki, mənim taleyim həmin gün müəyyənləşdi – Anar deyir, – çünki bundan sonra atam uzun müddət mənim çap olunmağıma qadağa qoydu, yazdıqlarımı ona oxusam da, hər dəfə eyni cavabı eşidirdim: “Lazım deyil, hələ ki lazım deyil...” Yalnız “Ötən ilin son gecəsi” hekayəmi yazandan sonra atam dedi: “Bax bunu çapa vermək olar”.

Yeri gəlmişkən, həmin vaxt az qala fransız ədəbiyyatındakı süjet təkrarlanırdı: iddia ilə yaradıcılığa başlamış gənc Mopassan öz işlərini Floberə – ədəbi ekspertizaya aparır, o isə elə oradaca inadkarlıqla onları qüsurlu çıxarırdı. Nəhayət ki, bir gün tələbkar ustad yeni başlayan ədibə deyir: bax bunu çap etmək olar. Bundan sonra Mopassan, bildiyimiz Mopassan olur. Həmin hekayə “Gonbul” adlanır və fransız ədəbiyyatının klassik nümunəsidir.

Anarın o hekayəsi mütəmadi olaraq antologiyalarda çap edilib, müxtəlif dillərə tərcümə edilib, ekranlaşdırılıb (onun əksər əsərləri kimi). Bu, formal debüt deyildi. Ədəbiyyata əsl gəliş idi. Bununla da Anar özünü, kiminsə qeyd etdiyi kimi “çoxüslublu” müəllif olaraq təqdim elədi. Ona tarixi süjetlər, lirik hekayələr qədər, satirik, fantastik və dərin psixoloji, hətta kriminal mövzular da maraqlı idi (məsələn, 1974-cü ildə işıq üzü görən və bizə tamamilə “başqa” Anarı tanıdan “Gecə yarısında hadisə” əsərində müəllif cinayətin səbəblərinin dərinliklərinə nüfuz edir və qanun-asayiş keşikçilərinin bunu necə açıqladıqlarını göstərir).

Anar müxtəlif janrlara müraciət etməyə də o dərəcədə həvəslidir. Eyni şövqlə proza (daha çox hekayə və qısa povestlər), pyeslər, kinossenarilər, esseistika və publisistika qələmə alır. “Ona görə də yazdığım hər yeni əsər mənim üçün birinci kimidir – deyə, müəllif etiraf edir.- Rezonans doğuran və hətta populyarlıq gətirən nələrisə təkrarlamaq arzusunda olmamışam”.

Teatr və kino fəaliyyəti – ayrıca mövzudur. Tənqidçilərin yekdil rəyinə görə, Anarın pyeslərinin repertuara salınması mövsümün uğuruna zəmanət verir. Teatrşünaslardan birinin dəqiq qeyd etdiyi kimi, Anarda unikal şəkildə zalı hiss etmək qabiliyyəti var. Dramaturq üçün bu fenomeni heç bir şey əvəzləyə bilməz.

Hətta dialoq mədəniyyəti və süjet qurmaq bacarığı da bu duyğunun – məhz zalı hiss etmək intuisiyasının yerini vermir. Əgər bu hiss varsa, dramaturq var, yoxdursa dramaturqun varlığı sual altındadır.

Özünün etiraf elədiyi kimi, onun əsərlərini ekranlaşdıran və tamaşaya qoyan rejissorlarla, mütəxəssislərlə mübahisələri az olmayıb. Onun kinorejissorluq təhsili və müstəqil şəkildə ekranlaşdırdığı bir neçə film olmasına baxmayaraq, Anar özünü sözün tam mənasında rejissor hesab etmir. Əlbəttə ki, o hər şeydən əvvəl fərdi görmə bucağına malik və rejissorlar mətni kino dilinə çevirəndə diqqətdən qaçırmamaqları üçün qəti şəkildə öz əsərlərində vacib nüansları qorumaqda qərarlı olan bir yazıçıdır. Yeri gəlmişkən, Anar özünün “Mən, sən, o və telefon” hekayəsi əsasında çəkilmiş “Hər gecə saat 11-də” filmindən o qədər də razı deyil. Rasim Ocaqovun “Otel otağı”, “Təhminə” və eləcə də Arif Babayevin ekranlaşdırdığı “Gün keçdi”ni əsərləri əsasında çəkilən ən yaxşı filmlər hesab edir. Doğrusu, Anarın özünün yaxşı hesab etmədiyi ekran əsərlərini bəyənən, hətta onları müəllif üçün iftixar mənbəyi sayan opponentləri də tapılar.

Özünütənqid onun bir kişi kimi xarakter cizgisidir. Yeri gəlmişkən, bu dürüstlük yaradıcı insanlar arasında çox da yayılmış xüsusiyyət deyil. Bəzilərinin fikrinə görə, özünütənqid ayaq altından istinad nöqtəsini vurub kənara atmaqdır. Özünə və öz işinə məhz belə ayıq münasibət yəqin ki, Anara ədəbiyyat, teatr və kinoda nəyi necə etməkdə təmkinli münasibətini qorumağa imkan verir.

Bir neçə il əvvəl Kiyevdə “Sərhədsiz söz” festivalında mənə Anarla onun prozası haqqında danışmaq nəsib oldu. Mən dedim ki, onu məhz “Hər gecə saat 11-də” filmi ilə kəşf eləmişəm. Bunun melodram olması inkaredilməzdir, ancaq o ağlatmır, asan süjetinə rəğmən özündə dərin eksiztensialist məna əks etdirir.

Mənim üçün ədəbiyyatda yeni olan bu imzaya elə marağım oyandı ki, kitab mağazasında Anarın nəsr kitabına rast gələn kimi aldım.

O, “Qarderobçunun hekayəti”, “O gecənin səhəri”, “Gürcü familiyası”, “Yaxşı padşahın nağılı”, “Kədərli məzhəkə”, “Dantenin yubileyi” əsərləri vasitəsilə mənim üçün bütün üslublara bələd yazıçı kimi açıldı. Melanxolik neorealizm, romantik ironiya, qrotesk, absurd çoxqatlılıq, realist təmkin, lirik şövq, plastika və satirik fantastika, kəskin parodiya – bütün bunları öz çoxsəsliliyi ilə simfonik orkestri xatırladan Azərbaycan müəllifinin nəsrində gördüm. Həmin vaxtdan sonra mən Anardan qarşıma nə çıxsa, oxumağa başladım. Demək lazımdır ki, onu heç də Çingiz Aytmatov, Vladimir Korotkeviç, Çiladze qardaşları, Yana Kross, Lilli Promet, Ennaya Vetemaadan az həvəslə tərcümə eləməyiblər. Anar haqlı olaraq o dövrkü tənqidin sevimlisi idi. O mənim heyrətimə kifayət qədər təmkinlə reaksiya verdi. Təriflənən müəlliflərin əksəriyyətində olduğu kimi təklif edilən mövzunun davamına həvəs göstərmədi. Hiss etdirmədən söhbəti “Sərhədsiz söz” tədbirinin əhəmiyyətinə – son onillikdə milli yazıçıların təcrid olunmasına yönəltdi: “Biz indi bir-birimizi daha pis tanıyırıq, faciəvi dərəcədə az tərcümə olunuruq, bunlar ədəbiyyatımızın keyfiyyətində özünü mənfi şəkildə göstərməyə bilməz”. O, haqlıydı, onunla bu mövzuda mübahisə eləmək olmazdı.

Anar öz fikirlərinə və əhval-ruhiyyəsinə son dərəcə diqqətli yanaşan sakit, introvert (özünə qapanmış) insan təəssüratı yaradır. Belə adamların təhlükəli yaltaqlıqdan etibarlı müdafiə sistemi olur. Bu cür şəxslərin ətrafdan gələn fikir siqnallarına qarşı reaksiya diktə edən dəyərlər sistemi formalaşıb. Mən bu fikrə Anarı təkcə dinləyərək və müşahidə edərək gəlməmişəm. Kiyev görüşündən sonra onun “Sizsiz” roman-xatirəsini oxuyanda Anarla bağlı ehtimallarım özünü tam doğrultdu. Bu əsər mənə Marsel Prustu xatırlatdı (yeri gəlmişkən, Anar tez-tez onun adını özünün ədəbi kumirləri sırasında çəkir).

“Sizsiz” – valideynlər sağ olduqları zamana müəllifin yaddaşdan baxışıdır. Uşaqlığın xoşbəxt günləri ona uzaq musiqi sədası kimi çatır və doğmalarının təbəssümlərində aydınlanır. O bu səadət haqqında – istəkli valideynlərin əziz övladı olması barədə düşüncələrə dalır. Həmin düşüncələr yalnız bütün bunları birdəfəlik itirəndən və insana yalnız ağrılı nostalji xatirələr qalandan sonra anlaşılır.

Anar valideynlərinin poetik mətnlərini yenidən oxuyanda əvvəllər anlaşılmaz, yaxud görünməz olanlarda təzə nəsə görməyə başlayır. Onların sənədlərini, məktublarını, qeydlərini yenidən vərəqləyəndə valideynlərinin mürəkkəb həyatı ilə bağlı düşüncələri dəyişilir. Burada xeyli ad, sifət, gözlənilməz assosiasiyalar, allüziyalar var. Əsər roman-xatirə olaraq, özündə ən əziz, qiymətli anıları, ədəbi yaradıcılığı, gündəlik həyatla bağlı dolğun cizgiləri, etik kodeksi, insan həyatının dəyəri ilə bağlı traktatı və keçmişi yaxşıya doğru dəyişdirməyin mümkünsüzlüyü haqqında nisgilli düşüncəni əks etdirir. Yalnız Marsel Prust kimi davranmaqla, itirilmiş vaxtın ardınca getmək və bu üsulla onu diriltmək mümkündür.

Məlumdur ki, kiminsə, nəyinsə barəsində danışanda biz həm də özümüz haqqında danışırıq. Anar istər-istəməz burada özünün uşaqlıq qorxularını və gənclik sirlərini, insanları qiymətləndirmə kriteriyalarını əks etdirib. Onun ədəbiyyat və ədəbi qiymətləndirmə haqqında mülahizələrindən indiyədək heç yerdə ifadə olunmamış hərtərəfli yaradıcılıq manifestini yaratmaq olar. Valideynlər barəsində xatirələrdən və oğulun etiraflarından doğulan bu kitab qeyri-adi bir romanacan böyüyüb. Janrına görə roman həm konkret mövzudan, həm də hər şeydən bəhs edir.

Ona görə də elə təsəvvür yaranır, dünyada bircə vacib məsələ qalmayıb ki, burada söhbət mövzusu olmasın. Romanın misilsiz dərəcədə geniş əhatə dairəsi var. Əslində, bu sanki xatirələr okeanıdır. Həqiqətən də burada realizm və idealizm sahilsizdir...

Valideynləri haqqında danışarkən Anar istər-istəməz yenidən öz həyatını yaşayır. Yaddaşında həkk olunan ilk anlardan başlamış itkini hiss etdiyi son günə qədər və itkinin özünə qədərki həyatını... Və bu, sanki qeyri-şüuri olaraq məhz tərcümeyi-halın daha bir variantını yazmaq niyyətidir...

Moskvadan Bakıya qayıtdıqdan sonra Anar “Qobustan” incəsənət toplusunun redaktoru olur, eyni zamanda paytaxtdakı Ədəbiyyat Muzeyi ilə əməkdaşlıq edir. Həmin vaxt o artıq tanınmış yazıçı idi. Bir sıra hekayələri ədəbi tənqid tərəfindən yaxşı qarşılanmışdı, onları Moskvada və bəzi müttəfiq respublikalarda tərcümə etmişdilər. Bu nəsr özündə impressionizm və neorealizm elementlərini birləşdirərək qəti şəkildə həyatı bəsit formada göstərməkdən yayınırdı, ardıcıl şəkildə süjet situasiyalarını və absurdu vurğulayırdı. Bu proses özünü bir çox yazıçılarda göstərirdi. Estoniyada bu proses Arvo Valton, Ennaya Vetemaa, Teeta Kallas, Latviyada Alber Bella, Gürcüstanda Otar və Tamaz Çiladzelər, Rusiyada Vasili Şukşin, Andrey Bitov və Vladimir Makanin, Moldovada Vasile Vasilake, Ukraynada Yevgeni Qutsal, Qriqor Tütünnik, Vladimir Drozd və Yuri Şerbakın adı ilə bağlıdır. Onların əsərlərində fərdiliyin müxtəlifliyi ilə üslubi maneranın və orijinal süjetlərin danılmaz ortaqlığı var – həmin əsərlər hər cəhətdən etik pafosa bürünüb. Bu, tabu mövzuların mövcud olduğu və müəllif səmimiliyinin sərt şəkildə tənzimləndiyi sosializm adlanan cəmiyyətlə fərdlərin ortaq məxrəcidir.

1976-cı ildə Anarın “Əlaqə” povesti meydana çıxdı. “Xruşşov ilıqlaşması” artıq arxada qalmışdı, ancaq onun təravətli təsiri hələ cəmiyyətdən tam çəkilib getməmişdi və sosrealizm mühafizəkarlığı Sovet ədəbiyyatından öz amansız qisasını almamışdı. “Əlaqə” rahat dillə, nizamlı üslubda yazılıb və özündə vacib etik mündəricə daşıyan ədəbi oyunlar üzərində qurulub. İnsanlara yaxın getməyi bacarmayan və istəməyən introvert (özünə qapanmış) tələbə, sakinləri ilə gündəlik ünsiyyətdən əzab çəkəcəyi darkeş otaqlı yataqxanada yaşamaq istəmədiyi üçün özünə kirayə ev axtarır. Nəhayət bəxti gətirir, hətta arzuladığından da yaxşı otaq tapır. Burada onun başına qəribə, mistik və anlaşılmaz hadisələr gəlir. Müəllif binanın 20-ci mərtəbəsində – o sirli məkanda sadəlövh kirayənişini əvvəlcə maraqlandıran, sonra isə qorxudan dəhşətli olaylara birmənalı izahat vermir. Əsərin sonluğu, necə deyərlər, açıq saxlanılıb, hər bir oxucu özü bildiyi kim yoza, gözlənilməz nəticələr çıxara bilər. Sonralar İtalo Kalvino da “Əgər qış gecəsi bir yolçu” əsərində oxucularına romanın sonluğunu istədikləri kimi bitirmələrini təklif etmişdi. Oxucu rəylərindən anlaşılır ki, əsərin son səhifələrində hər kəs romanı özü istədiyi kimi anlayıb. Bu effektli paradoksun populyarlığı təsadüfi deyil: “Oxucu kitabdan öz bildiyini oxuyur”. Yəni, mətndə şifrələnmiş mənanı anlamaq üçün hazırlıqlı və hazırlıqsız oxucu var, axı bu publisistika deyil. Amansız senzuranın tətbiq olunduğu ədəbiyyata sosrealizm başqa imkan yeri qoymurdu. Bu ədəbiyyatda hər şey birxətli inkişaf etməliydi, obrazlarda ziddiyyətli qütbləşmə olmalıydı, təmsildəki kimi bütövlükdə ibrətamiz alınmalı idi. Ancaq “Əlaqə”də tamam başqa strategiya və ədəbi forma mövcuddur.

Və Anar həm də məhz buna görə İbrahimbəyov qardaşları, Ç.Hüseynov, İ.Əfəndiyev, Elçin kimi Azərbaycan ədəbiyyatının novatorlarından sayılır. Bunların sırasında Anar şəhər prozasını daha parlaq təqdim edir. Onun personajları daha çox şəhərin ziyalı təbəqəsidir. Anarın prozasının məkanı müasir meqapolisdir, detalları – qoxusu, topoqrafiyası, arxitekturası, bioqrafik təfərrüatları və personajlarının sosial statusları ilə müəllifə yaxşı tanış olan Bakı şəhəridir.

Anar özü Azərbaycan ədəbiyyatını əla bilən, onun keyfiyyət dəyişikliklərini yaxşı mənimsəmiş diqqətli oxucudur. Müəllifi olduğu “Nəsrin fəzası” məqaləsində o öz həmkarlarının yaradıcılığındakı keyfiyyət dəyişikliklərinin, axtarışlarının geniş panoramını təqdim edir. Onun müşahidələrinə görə, “yeni proza”nın hüdudları məhz 60-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında yeni istedadlı gənc yazıçılar nəsli peyda olanda genişlənib. Bu, həm də onlardan əvvəlki ədəbi nəslin yaradıcılığında da özünü göstərməyə başlamışdı.

“Azərbaycanın yeni proza fəzasına nəzər saldıqda biz hekayə və povest müəllifləri ilə birlikdə Əkrəm Əylislinin uzaq dağ kəndi Buzbulaqda və Məlikzadənin “rayon mərkəzində” olmuşuq, Elçinin nəsrindəki qatarlar, gümüşü furqonlar, elektrik qatarları bizi Bakıya, daha doğrusu, Bakıətrafı kəndlərdə gəzdirib. – Anar yazır. – Çağdaş Azərbaycan nəsrində əhvalatlar-sərgüzəştlər əsasən Elçin prozasının fəzasıdır. Ətraf-ucqarlar isə Rüstəm İbrahimbəyovun fəzasına aiddir”.

Anar nəsrindəki şəhər, müəllifin, özünü əsərlərindəki süjetlərlə, yaratdığı parlaq obrazlar qalereyası ilə üzvi vəhdət halında hiss etməsi isə Elçinin qeydlərində əksini tapıb.

Anar artıq Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyəti olmaqdan əlavə, çoxdan öz xalqının ağsaqqallarından, mənəvi liderlərindən birinə çevrilib. Həmkarı Hidayət Orucov qeyd edir ki, Azərbaycan yazıçısı olaraq qalmaqla bərabər, Anar həm də, tərcüməçilərinin sayəsində, əsərlərinin çevrildiyi bütün xalqların ədəbiyyatlarına da eyni dərəcədə aiddir.

Anar daha çox türk dünyası haqqında yazıb, ona görə də ona məhz türk dünyasının yazıçısı mövqeyindən yanaşmaq lazımdır. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi sədrinin həm də Türkdilli Ölkələrin Yazıçılar Birliyinə sədr seçilməsi təsadüfi deyil. Jurnalistlərdən biri ondan soruşub ki, qloballaşan mürəkkəb dünyada o özünü hansı mədəni tendensiyalara daha yaxın hesab edir? Anarın cavabı belədir: “Mənəvi dəyərlərlə müasir praqmatizmin müdrik vəhdəti, Şərqlə Qərb mədəniyyətinin harmonik sintezi mənim ürəyimcədir. Fikrimcə, məhz bu, dünyada universal əsaslı ədalətin bərpasına, inkişafa, bəşəriyyətin kamilləşməsinə yol aça bilər. “Dünya vətəndaşı” deyilən bir anlayış var. Mən dünya vətəndaşı deyiləm, bu sıraya, məsələn, dünyanın hər tərəfində qastrol səfərlərində olan Rastropoviçi aid etmək olar, mənimsə belə bir imkanım yoxdur. Bunu o mənada deyirəm ki, özümü nə tamamilə Şərq, nə də tamamilə Qərb yazıçısı kimi hiss edirəm. Həm də təkcə yazıçı kimi yox, ümumiyyətlə, dünyagörüşümdə həm bunu, həm onu – hər ikisini harmonik şəkildə sintez eləməyə çalışıram”.

Onun özü barədə bu xarakteristikasını inkar eləmək çətindir. İliyinə qədər milli yazıçı olan Anar – bunun özündə də vacib bir qanunauyğunluq var – ən azı bir o qədər beynəlmiləl yazıçıdır.

Anar öz Azərbaycanına aid olmaqla yanaşı, eyni zamanda həm də bəşəriyyətə məxsusdur. Anarın Sözü bütün sərhədləri maneəsiz keçir.

525 qəzet.-2015.-14 mart.-S.20-21.