Elçinin nağıl dünyası

BU, HƏR YAŞDA İNSAN ÜÇÜN KAMİLLİK AÇARIDIR

Xalq yazıçısı Elçin elmi-nəzəri, publisistik ədəbiyyatlarda haqqında ən genişçalarlı monoqrafiya, esse və məqalələr yazılan çağdaş ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndəsidir. Bu mənada onun yaradıcılığı ilə bağlı yeni fikir söyləmək olduqca çətindir. Elçinin məhsuldar qələmi, ədəbi janrların, demək olar ki, hamısında imzasını uğurla təsdiq etməsi yazıçını daim diqqət mərkəzində saxlayır. Bizim diqqətimizi isə bu dəfə onun son illərdə yazdığı nağıllar silsiləsi cəlb etdi.

Elçinə qədər M.F.Axundzadənin, Ə.Haqverdiyevin, Y.V.Çəmənzəminlinin, Süleyman Rəhimovun, İlyas Əfəndiyevin, Səməd Vurğunun yaradıcılığında zaman-zaman şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinə müraciətlər olunub. Lakin Elçin daha fərqli yolla gedərək, yaradıcılığının binasını folklordan inşa edib. Ədəbi genezisi “Sarıköynəklə Valehin nağılı”ndan, “Geriyə baxma, qoca”dan boy atan bir sənətkar üçün məncə, təbiidir. Çoxcəhətli yaradıcılığı etibarilə nağılvari hekayələr ustası olması da bunun bariz göstəricisidir. Bir sözlə, Elçinin bədii irsi şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələri üzərində qurulmuşdur. Habelə bu ənənə novator keyfiyyətlərlə özünəməxsus şəkildə daim yenilənib, zəngin ədəbi-bədii dəyər və bəşəri ideyalar qazanıb. Onun 2009-2012-ci illər arasında yazdığı nağıllar silsiləsi bunun təsdiqidir. Müəllifin 2014-cü ildə “Təhsil” nəşriyyatında çap olunan “Yeni hekayələr” kitabında 16 nağıl yer alıb. Bu nağıllar bəzən “uşaq nağılları” təəssüratı doğursa da, əslində həm də böyüklər üçün nağıllardır. On altı nağılın hər biri dərin müdriklik ifadə edən didaktik roman tutumuna malikdir. Belə ki, kitabdakı ilk nağıl - “Qoca palıdın nağılı”nda yazıçı qoca palıdın timsalında uzun ömür sürmüş, dünya bağçasının hər üzünü görmüş qoca adam təəssüratı yaradıb. Onun ağac dili ilə söylədikləri bir romanlıq mövzudur. Lakin Elçin öz müşahidələrini, yazıda qarşıya qoydugu məqsədini lakonik şəkildə, qısa süjetlə addımlayaraq, oxucunun fikrini dolaşdırmadan ifadə edən sənətkar olduğu üçün, burada da qələminin xarakterinə sadiq qalaraq, demək istədiklərini nağıl dili ilə - aydın, sadə, yığcam şəkildə çatdırır. Elçinin nağılları həm də folklor nağıllarından novator xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Ənənəvi nağıllardakı sehr burada insan əlinin dəyişdirdikləri ilə əvəz olunub; Qoca palıdı nəriltiylə “Elə bil burda heç vaxt heç bir ağac bitməmiş” kimi kəsib, doğrayıb məhv edən insan əli idi. “Məhkum Qaysı ağacının nağılı”nda qaysını həftəbecər ağaca dönüşdürən də insan - bioloq əli idi. Oleandrın dünyadan həzz alaraq yaşamasına səbəb də insan- bağban idi. Elçinin nağıllarında folklor nağıllarına məxsus atributlar da ixtisarla işlədilib. Nağıllara məxsus tanış sonluq burada fəlsəfi yekunlaşdırma ilə əvəz olunub. “Tarzənin və köhnə tar ilə təzə tarın nağılı”nda sonluqdakı “Amma o yeni tar da əvvəlki kimi çalınmadı və Tarzən fikirləşdi ki, Usta daha qocalıb, yaxşı tar düzəldə bilmir, başqa yaxşı, cavan usta tapmaq lazımdır” ifadəsindəki fəlsəfi yekunlaşdırma heç bir gələn yeni, köhnənin yerini tuta bilməz gerçəyidir. Əslində köhnə ilə yeni müqayisə də edilməməlidir. Burada Tarzənin ata yadigarı olan tarın sədəflərini sökdürüb, özünü isə saraydakı taxta-tuxtalara tay eləməsi insanın əslindən, kökündən sürətlə uzaqlaşmaq, qopmaq istəyindən qaynaqlanır. Həmçinin nağılların hər birində dünyanın faniliyi, insanın vəfasızlığı, zaman və məkan vəhdətinin pozulması yazıçını narahat edir.

Ümumiyyətlə, insanı hər yönü ilə təqdim etmək Elçin yaradıcılığının təbii xislətidir. Çünki Elçin nədən yazırsa yazsın, əsas qayəsi insanın daxili aləmini, psixologiyasını, mənəvi təlatümlərini olduğu kimi əks etdirməkdir. İnsanda insanı kəşf etmək istəyi yazıçının ümum yaradıcılığını bir- biri ilə sintezləşdirir. Məsələn, əgər “Bir görüşün tarixcəsi” povestində Mirzoppanın əslində elə də pis adam olmadığını, onun da daxilində bir insanlıq işartısının mövcudluğu göstərməyə çalışırdısa, nağıllarda yaşı bilinməyən qarğanın bir ev bənövşəsinə yaxşılıq etmək istəyi də, yaxud bağbanın söyüd çubuğuna odun parçası olan oleandrı bərkitməsi də əslində xeyirxahlığı, humanizmi əks etdirirdi. Baxmayaraq ki, qara qarğa sonda yenə də qüssəyə düçar olur, bağbanın söyüdü qorumaq üçün bərkitdiyi odun söyüdün məhvinə səbəb olur. Eləcə də povestdə Mirzoppa Məsməxanımın gününü göy əskiyə çevirir.

Elçin nəinki bədii əsərlərində, hətta tənqidi məqalələrində belə insana bir şeyi təlqin edir: Ey insan, özünə güzgü tut! Tut ki, orada “Usta daha qocalıb, yaxşı tar düzəldə bilmir, başqa yaxşı, cavan usta tapmaq lazımdır” demək yerinə bəlkə, mən tarzən ata yadigarıma düzgün dəyər versəydim, o da məni ucaldar, həqiqi sənətkar edərdi deyə düşünəsən. Yaxud bənövşə sürahinin üstündə təkcə qaldığı üçün darıxırdı. Onda gördüyü təbiət gözəlliyindən doymayaraq daha fərqli mənzərələri görmək istəyi yaranmışdı. Bənövşə bu istəyinə çatdı. Lakin hər əsrarəngizliyin, kama çatan arzunun bir “nalbahası” olmalıdır gerçəyi bənövşəni ömürlük soyuq bir dibçəyə yoldaş elədi. Qarğaya “mən səndən küsmüşəm,-dedi. - Sənə görə yuvamı itirdim...” sözləri insanın özündən küsməli olduğunu göstərir. Ehtirasının qulu olmaq həmişə insanı yerindən, yurdundan edir.

Habelə Elçinin nağıllarında təzadlı bir nüans da var; Öz-özüylə danışmaq, dünyanın gərdişini düşünmək. Üsyan etmək istəyi və bunu bacarmamaq.

“Göy göyərçin soruşdu:

- Sən nə edirsən?

- Mən söhbət edirəm!

Göy göyərçin təəccüblə o tərəf-bu tərəfə baxırdı:

- Sən kiminlə söhbət edirsən?

- Özümlə!”

Zeytun ağacı olan Muxtar (bu adı ona özü qoymuşdu) daim öz-özüylə danışır, düşünürdü. Onu nə təklik qorxudur, nə də canlı bir məxluqa ehtiyac duyurdu. Öz barının hər il boşuna məhv olmasından da narahat deyildi, həyatın axarı ilə razılaşmışdı. Amma əlbəttə ki yazıçı onun nə haqqında düşündüyünü sirr saxlamaqla, əslində onun özünüdərkində də bir insani narahatlıq-təzad olduğunu eyhamla işarə edir.

Ümumiyyətlə, Elçinin bütün əsərlərində bir uyğunluq, ardıcıllıq, sistemlilik var. Bu həm də yazıçının vaxt amilini dəyərləndirməsini göstərir. Məkan - zaman anlayışı, bu məkan və zamana sığmayan insanın həyəcanlarını bir bötüv halında təsdiqləmək yazıçının bədii təxəyyülünün intəhasızlığını göstərir. O, bir yazıçı-tədqiqatçı kimi buna nail olur. Bəs yazıçı zaman, məkan və insanı necə vəhdətləşdirməyə, bir zəncirin halqası kimi birləşdirməyə nail olub? Cavabı belədir: Azadlıq verərək. “Muxtar kişinin və Göy Göyərçinin nağılı” ndakı Muxtar - zeytun ağacıdır və bu adı ona görə özünə seçib ki, muxtar ərəbcə “müstəqil” deməkdir və o adını doğrultmaq üçün özünü azadlığa öyrəşdirib. Yazıçı da nağıldakı zeytun ağacını məhz səhrada yetişdirməklə azadlığın sərbəstlik və genişlik olan yerdə mümkün olduğunu demək istəyir. “Bu dünyadakı üç min ildən artıq həyatında Muxtar kişini darıxdıran bir şey yox idi, təkcə yaraşıqlı gödək dayaqlara bərkidilərək, onu dövrəyə almış o nikel zəncirdən başqa”. Mahiyyətini ehtiva edən azadlıq həmişə fəxarət doğurur. Necə ki, Göy Göyərçin daim özüylə söhbətdə olan möhtəşəm dostu (Muxtar) ilə fəxr edirdi.

Nağıllar bir növ arzulara bənzəyir. Sonu həmişə yaxşı qurtarır. Xeyir şər üzərində qələbə çalır. Elçinin nağıllarındakı xeyirin qələbəsi, əsasən, təhtəlşüurda gedir. Arzulara gəlincə isə bildiyimiz kimi, Elçin həssas yazıçıdır. Həmişə insanın arzu və istəklərinə bir müdrik sığalı ilə əl gəzdirir. “Arzunun nağılı”nda da Arzunun öz adının arxasınca uçmasını göstərməklə, insanın arzularına doğru yol almağının tərəfdarı olduğunu bildirir.Yəni alın yazısını alın təri müəyyən edər. Arzu illərlə əlinə keçən kardon parçalarından özünə qoşa qanad düzəltdi ki, qoz ağacının üstündən uçsun. Nəhayət arzusuna çatdı. “Üzmək istəyən Ağ Qovağın nağılı”nda da əzəli-əbədi arzusu dənizə qovuşmaq olan qovaq dənizə qovuşduğu zaman ölümünü hiss etsə də, xoşbəxt idi. Çünki arzusuna çatmışdı. Arzudan o yana yol yoxdur zatən.

Ənənəvi nağıllardakı göylərdən gələn ilahi qüvvəni, Simurq quşu kimi rəmzləri Elçinin nağıllarında da görmək olur. Göy Göyərçin (göy göyərçinin rəngi deyil, rəmzi təyinatlılığıdır), Şeyxin daim açıq səmaya baxaraq dua etməsi, hətta gözlərinin göy olması, Arzunun asimana qovuşması kimi detallar yazıçının göylər aləmindən elektrikləndiyini, oradakı sirri-xudanı kəşfə çalışdığını açıqca ifadə edir. “Şeyx, adətən, gözlərini yumub dua edirdi, amma hərdən Səma Şeyxi səsləyirdi və bu zaman Şeyx gözlərini açıq göyə zilləyirdi. Göy bəzən açıq-aydın olurdu, bəzən qara buludlar göy üzünü örtürdü, amma bunun fərqi yox idi, çünki Şeyx hara baxdığını bilirdi - Səma ancaq Şeyxin hiss edə biləcəyi bir eyhamla onu səsləyirdi və Şeyx də həmin səmtə baxırdı” (“Bütün dərdlərdən azad qoca Şeyxin nağılı”). Lakin bu göylərin ahənrüba cəzbi yazıçını reallıq kontekstindən uzaqlaşdırmır, onun realist görüşlərini üstələyə bilmir. Necə ki nağılın sonunda Şeyx ancaq Allah dərgahına- göylər aləminə sığınmaqdan bezir, bomboz keçən həyatının sonunun da boz rəngdə puçluğunu qəbul etmir. Anlayır ki, “hərənin də bir sevinci” olmalıdır. İnsan qəmi, sevinci ilə qoşa yaşayanda dəyərli ömür sürmüş olur. Və heç də qayğısız, bütün dərdlərdən uzaq yaşamaq xoşbəxtlik deyil. İnsan fani bəşərin töhfəsidir. Və səadəti özü aramalıdır.

Elçinin nağıllarını sənətkarlıq xüsusiyyətləri baxımından da xarakterizə etmək istəyirəm. Nağıllarda atributivləşmiş giriş yoxdur. Qeyri-adi bir güc gəlib subyekti xilas etmir, divlər, əjdahalar, fövqəlgücə sahib qəhrəmanlar da yoxdur burada. Sonda göydən üç alma da düşmür. Bu nağıllar fəlsəfi, ədəbi-bədii hikmətamiz hekayələrdir. Burada psixoloji essevarilik də var. Məsələn, insanların günahı bacarıqsızlıqlarının nəticəsidir (“Bütün dərdlərdən azad qoca Şeyxin nağılı”) ifadəsi psixoloji təhlil xarakteri daşıyır. Digər tərəfdən, nağıllarda mətləbin - dağlar, daşlar, ağaclar, sular, heyvanlar və bitkilərin timsalında ifadə olunması yazıçının təbiətin öz əslini azdan-çoxdan qoruyub saxlamasındakı gücə söykənişidir. Və ənənədən gəlmə bir metod var ki, insana aid hərəkət və davranışlar digər canlıların üzərinə köçürüldükdə onun fəlsəfi-poetik çaları böyüyür. Bəlkə də ona görə yazıçı daha çox insana xas duyğu və düşüncələri təbiətin, digər canlıların üzərinə köçürüb. Həmçinin Elçinə məxsus Bakı ətrafı kəndlərin portretini cızma məharəti nağıllarda daha da xüsusiləşərək, ən incə, zərif detallara varma ustalığı ilə əvəzlənib.

Nağılların dili uşaq dilini xatırladır. Sadə cümlələr, bəzən təkrarlanan ifadələr, təbiətin təsviri, hətta kitabda hər nağıla uyğun şəkillərin verilməsi də bu əsərləri uşaqların sevimlisinə çevirməklə, onların körpə duyum-düşüncəsinə xariquladə bir yol açır. Mən bu nağılların əksəriyyətini uşaqlara danışdım. Onlar saf düşüncəsi, uşaq məntiqi ilə hətta nağıllar haqqında fikir yürütdülər. Ən maraqlısı Arzunun nağılı oldu onlar üçün. Çünki uşaqlar artıq öz gələcək arzuları haqqında düşünməyə başladılar. Arzunun isə haçansa geri dönəcəyini dedilər. Hətta kürən dələnin getdiyi ağappaq yerin onların dili ilə desək, “Allah babanın yanı” (əbədiyyət evi) olduğunu da bəsit şəkildə anladılar.

Bildiyimiz kimi, altmışıncılar ədəbiyyata küll halında kamil sənətkarlar olaraq gəldilər. Bu mənada altmışıncıların layiqli nümayəndəsi olan yazıçı-dramaturq Elçinin didaktikası əsl hikmət dünyasıdır. Ona görə də bu nağıllar hər yaşda insan üçün kamillik açarı rolunu oynayır.

P.S. Çoxdan düşündüyüm bu yazını məhz Xalq yazıçısı Elçinin doğum günü ərəfəsində bitirməyim də elə bir nağıl təsiri bağışlayır. Buna görə də fürsətdən faydalanıb sevimli yazıçımızı ad günü münasibətilə ürəkdən təbrik edir və yaradıcılıq şövqü arzulayıram.

Rübabə SAHİB

525-ci qəzet.- 2015.- 9 may.- S.19.