Füzuli sehrindən Sufi təliminə

“Qaraçıdan soruşurlar: “Sənin vətənin haradır?” O bu çətin suala belə cavab verir: “Yol”. Qaraçılar yolları bir-birinə calaya-calaya özlərinə vətən düzəldirlər. Onu bilirəm ki, yol müqəddəsdir. Yollar ölkələri, xalqları, şəhərləri, kəndləri insanları birləşdirir. Axı, yollar həm də körpülərdir. Yol mədəniyyətdir.

Müdrik bir həqiqətə əməl edib mən də bir yola çıxmışam. Sufi Aşıq Veysəlin sözləri ilə desək “ Uzun incə bir yola...” Bu yol mənim uşaqlığımdan başlanır: 1970-ci il mayın 16-da qədim və ulu Azərbaycan torpağı Naxçıvanın Şərur mahalında məşhur Kəngərlilər nəslində doğulduğum gündən... Əslində insan ömrü ana bətnindən haqqın dərgahına gedən yoldur”. Bu uzun sətirlər “Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal” (2011) kitabına yazdığım “Uzun incə bir yoldayam” adlı ön sözdəndir. Yollar çoxdur dəniz yolu var, səma yolu var, ömür yolu var, dəmir yolu var... Ən çətin yol ömür yoludur. Bu, 45 illik ömrümdə gəldiyim ən böyük həqiqətdir. Arzum ömrü ayların və illərin sayı üzrə yox, tale kimi yaşamaqdır. Və mənim tale dəftərlərim yazdığım əsərlərdir: Çağdaş poeziya və klassik ədəbi irs (2000), Poetika məsələləri (2002), Füzuli sehri (2003), Füzulinin əruz kanonları üzrə tədris təcrübəsi (2005), Azərbaycan füzulişünaslığının təşəkkülü (2005), Azərbaycan füzulişünaslığı (2007), Fizulivedenie: istoriə i teoriə (2008), Bədii düşüncə: tarixi gerçəklik və estetik ideal (2011), Azərbaycan folklorunun nəşr tarixi problemləri (2011), Azərbaycan füzulişünaslığın qaynaqları (2011), Sufizm (2014), Azərbaycan ədəbiyyatından mühazirə mətnləri (Dərslik), (2014) kitabları və dünyanın müxtəlif ölkələrində çap edilmiş 200-dən artıq məqalə... Elə bilirəm ki, ailə qayğıları ilə yüklənmiş bir qadın, bir ana, mehriban bir övlad üçün bunlar heç də az deyil!

Atam Teymur Əliyev nadir peşə sahibi - azsaylı alimlərdən biri - herpetoloq idi. Anam Aybəniz Kəngərli filologiya elmləri doktoru, gözəl folklorçu, nadidə bir kitabşünasdır. Bacım Günel məsləyini sevən bir mütəxəssis, yaxşı həkimdir. Bütün yaxşı övladlar kimi mən də dünyadan vaxtsız getmiş atamı hər zaman yad edir, anamı dünyalar qədər sevir, şərəfini uca tutur, oğlum Mircəlala dərin məhəbbət bəsləyirəm. Ən uca tutduğum isə inadkar şəxsiyyətim, şərəf və ləyaqətimdir. Mən torpağını, millətini və dövlətini sevən bir vətən övladı Azərbaycan ziyalısı kimi yaşamağımla fəxr edirəm.

Bir ədəbiyyatşünas və pedaqoq kimi tale yolum Füzuli sehrindən Sufi təliminə doğru gedir. Özümü bu iki dərya arasında üzən kövrək bir qayığa bənzədirəm.

Ömür yolumdan və elmi taleyimdən bəhs edərkən ailəmizin xeyirxahları olmuş iki böyük şəxsiyyəti AMEA-nın müxbir üzvü, professor Abbas Zamanov və akademik Bəkir Nəbiyevi minnətdarlıqla xatırlamaya bilmərəm. Bu iki böyük ədəbiyyatşünasla ünsiyyət etmək gənclik yaşlarımdan məndə söz sənətinə məhəbbət yaradıb. Onlar mənə təkcə ədəbiyyat yox, həm də ləyaqət və mərifət dərsi veriblər.

Xoşbəxtəm ki, elmdə yolum dünyanın ən böyük lirik şairi dahi “qəlb şairi” Füzuliyə aşiqlikdən başlanır. 2000-ci ildə görkəmli şərqşünas alim,akademik Rafael Hüseynovun tələbkar rəhbərliyi və əsl ziyalı qayğısı sayəsində “Çağdaş Azərbaycan poeziyasında Füzuli ənənələri” mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişəm. 2001-ci ildən Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində elmi-pedoqoji fəaliyyətə başlamış, xeyirxah ziyalıların diqqəti sayəsində 2005-2012-ci illərdə bu universitetin ən böyük kafedrası olan “Ədəbiyyat və Azərbaycan dili” kafedrasına rəhbərlik etmişəm. İndi həmin universitetin prorektoru vəzifəsində çalışıram. Xoşbəxtəm ki, bu gün bir zaman mənə dərs demiş müəllimlərimlə çiyin-çiyinə çalışıram.

2009-cu ildə AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun nüfuzlu Dissertasiya Şurasında uğurla müdafiə etdiyim “Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi və inkişaf mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasını da ADMİU- da işləyib tamamlamışam. Bu əsər və onun əsasında çap olunmuş “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) monoqrafiyası Azərbaycan ədəbi-nəzəri fikri tarixində azərbaycanlı alimin yazdığı ilk “şünaslıq” əsəridir. Monoqrafiya aşağıdakı sətirlərlə başlayır: “Əslində bu kitaba mükəmməl bir ön söz yazılmalı idi. Fəqət biz düşündük ki, dahi Füzuliyə ön söz yazmaq olmaz. Çünki Füzuli SÖZ-ü bütün sözlərdən öndədir. Füzulidən əvvəl ancaq iki böyük söz yazmaq olar: ALLAH və MƏHƏMMƏD! Allahdan sonra dünyaya söz gəlib, dörd müqəddəs səma kitabı: “Zabur”, “Tövrat”, “İncil” və “Quran” SÖZ-lə yazılıb. SÖZ-ün tanrısıdı Mövlanə Məhəmməd Füzuli! Elə buna görə də :

Sözə xor baxmaq olmaz hər bir söz

Ərşdəndir gəlib hədiyyə bizə.

Ömrümün, taleyimin ən şirin məqamı ərşdən, səmadan, ilahidən enib gəlmiş SÖZ-lə ünsiyyətdə olduğum anlardır. Hələ gəncliyimdən ədəbi sevgiyə təşnə olan qəlbimin qapılarını bədii SÖZ-ün üzünə açmışam, onu bağrıma basmışam. SÖZ məni ucaldıb, yer əzablarından xilas edib, ilahi nurun işığına sarı çəkib. Zirvəsində Füzuli dayanan SÖZ-ün ətəyindən tutub uzun incə bir yolla getməkdəyəm - Füzuli sehrindən Sufi təliminə doğru. Bu mənim həyat yolum, ziyalı yolum, alim yolumdur.

Hər dəfə Füzulinin “Divan”ını əlimə alanda ürəyim nanə yarpagı kimi əsir. Elə bilirəm bütün dünyanı əlimdə saxlamışam. Füzuli poeziyası ilə üzləşəndə hər dəfə imtahan verir kimi həyəcan keçirirəm. Bəli, mən Füzuli aşiqiyəm. Bu eşq, bu aşiqlik olmasaydı Azərbaycan füzulişünaslığında yenilik kimi qarşılanan “Füzulidə hüsn”, “Füzulidə eşq” , “Füzulidə qəm”, “İlahi eşq dastanı : “Leyli və Məcnun”, “Məcnun adını dünya lövhündən göz yaşı ilə silən Füzuli”, “İrfan abidəsi”, “Füzuli gülşəni”, “Sözün sarvanı olan söz”, “Füzuli şeirinin hüsnü” kimi məqalələr yazıla bilməzdi.

Hüsnün olduqca füzun, eşq əhli artıq zar olur,

Hüsn nə miqdar olursa, eşq ol miqdar olur.

deyirdi Füzuli. Hüsn tanrının insana bəxş etdiyi sonuncu imkan, eşq insanı ucaldan ən ali qabiliyyət, qəm insana məxsus ən doğma hissdir. Hüsn nə qədər kamil olsa, eşq o qədər böyük olar, eşq nə qədər böyük olsa qəm o qədər dərin olar - budur Füzuli şeirinin əsas düsturu.

“Mənəm ki, qafiləsaları karivani qəməm” -

deyirdi Füzuli! Mənim uzun, incə, bəyaz ömür yolum - tale yolum, Füzulinin qəm karvanının izi ilə, onun ardınca gedir.

Ədəbi irsin tədqiqi tarixi və təcrübəsi göstərir ki, ənənəyə düzgün istinad etmədən ədəbiyyatda novatorluğa nail olmaq çətindir. Böyük nəzəriyyəçi Y.Qarayev deyirdi ki, əslində novatorluq ənənəyə münasibətin konkretliyidir. Mirzə Cəlilə həsr olunmuş “Milli vicdanımızın qəm işığı”, M.Ə.Sabirdən bəhs edən “Milli yaddaşımızın fəryadı”, Hüseyn Cavidlə bağlı “Romantik faciənin mistik qatı”, “Cəfər Cabbarlının estetik idealı”, Mikayıl Müşfiq poetikasına üz tutan “Bədr olmamış hilal” , Rəsul Rzadan bəhs edən “Qapalı dodaqların söz yanğısı”, Məmməd Araz şeirinin fəlsəfi mahiyyətini açan “ Ağrı yaddaşının harayı”, “Bəxtiyarın sənət aləmi və Füzuli qəmi”, Vaqif Səmədoğlu poeziyasının poetik sehrini araşdıran “İki əsri öldürən şair” kimi məqalələr belə bir konsepsiya əsasında yazılıb. Elə bilirik ki, qeyd olunan məqalələrin adları onların məzmunu haqqında kifayət qədər təsəvvür yaradır. Bu məqalələrdə belə fikirlər yer alır: “ Ədəbiyyatın böyüklüyü xalq ruhunu, xalqın həyat tərzini hansı səviyyədə əks etdirməsi ilə ölçülür”;

- “Mirzə Cəlil Azərbaycan nəsrinin zirvəsidir. Nə ona qədər, nə də ondan sonra nəsrimiz bu zirvəyə qalxa bilmədi”.

- “M.Ə.Sabir zamanın içində yox, fövqündə dayanan, onu bütövlükdə əks etdirən dahi sənətkar idi. Bu Sabir realizmini səciyyələndirən başlıca cəhətdir... “Hophopnamə” bizim milli poetik ensiklopediyamızdır”.

- “Hüseyn Cavidin romantizmi Şərqin və bütün dünyanın ən kamil fəlsəfi cərəyanı olan Sufizm bulağından dirilik suyu içib... “Mən fəqət hüsni-xuda şairiyəm! “Yerə enməm də səma şairiyəm” misraları H.Cavidin bütün çərçivələri söküb-dağıdan, əngin səmalara qapı açan romantik fəlsəfəsidir.

- “Minillik ənənələri olan Azərbaycan şeirinin sübh çağı, gənclik nəfəsi idi Müşfiq. Onun bütün şeirləri özünə oxşayır. Ancaq mənə elə gəlir ki, “Yenə o bağ olaydı” şeiri Müşviqə daha çox oxşayır. Müşfiq məhz bu şeirin içindən boylanıb gələcəyə baxır... Bu , sadəcə şeir deyil. Müşfiqin öz sözləri ilə desək “varlığın eynidir”, poetik obrazların elə kamil vəhdətidir ki, dahi rəssamın tablosundan çıxıb qaçan gözəllik kimi insanın üzərinə yürüyür”.

- “Ağrıya həssaslıq şair qəlbinin əsas xüsusiyyətidir. Harada vətən dərdi, xalq kədəri, millət taleyi varsa, harada insanın vətəndaşlıq haqları pozulursa orada şair qəlbinin yaddaş harayı - ağrı yaddaşı da var, çoxəsrlik irsimizin bədii - fəlsəfi ənənələri məhz ağrı yaddaşı üzərində köklənib”.

İstər doktorluq işimin müzakirə və müdafiəsi zamanı, istərsə də bu əsər “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) adı ilə monoqrafiya halında çap olunandan sonra özümdən əvvəlki qüdrətli füzulişünaslarla mübahisə təriqində irəli sürdüyüm əsas bir ideya - Füzulinin Şərqin qüdrətli sufi şairi olması fikri az qala süngü ilə qarşılandı. Əslində bu, tədqiqatın əsas yeniliklərindən biri - elmi məqsədim idi. Hələ təzkirələri demirik, bütün XX əsr boyu Füzulidən yazan Sovet alimləri ya tərəddüddə olmuş (məsələn M. Quluzadə, F. Qasımzadə) ya da onun sufi olmadığını israr etmişlər (məsələn, B. Çobanzadə, H. Araslı, S. Əliyev). Bizə etiraz edənlərin əsas fikri bu idi ki, sufi adlandırmaqla biz Füzulini heç də ucaltmır, əksinə onun ədəbi- tarixi, poetik - fəlsəfi mövqeyini kiçildirik...

Füzuli orta çağlar türk Azərbaycan sufizminin aliməqam şəxsiyyətidir. Əslində çağdaş ədəbiyyatşünaslığın sufizmə belə yanlış münasibəti bizim bu möhtəşəm bədii-fəlsəfi cərəyana marağımızı daha da artırdı, faktiki olaraq bizi sufizmin çətin, cazibədar aləminə yönəltdi. Nəticədə “Sufizm” (2014) monoqrafiyası meydana gəldi.

Biz bu fikirdəyik ki, Sufizm məxluqun xaliqə mistik məhəbbət yolu ilə qorunması haqqında fəlsəfi təlimdir. Monoqrafiyada sufizmin mənşəyi, fəlsəfi mahiyyəti, sufizmdə mərhələ yaratmış üç böyük şəxsiyyətin - sufizmi islam teologiyası ilə birləşdirmiş İmam Qəzalinin (1058-1111), vəhdəti-vücudun əsasını qoymuş “Əş şeyx əl əkbər” nüfuzu qazanmış İbn Ərəbinin (1163-1240) və 30 yaşında “Gülşəni raz” əsəri ilə “sufizmin açarı”nı kəşf etmiş Şəbüstərinin görüşləri, habelə Əhməd Yəsəvinin, Mövlanə Cəlaləddin Ruminin, Yunis Əmrənin, Əvhədinin, Nəsiminin, Xətainin, Mövlanə Məhəmməd Füzulinin poeziyasını sufi ədəbiyyat kimi nəzərdən keçirilir...

Orta əsrlər, xüsusən də dahi Füzuli poetikası və füzulişünaslıq, habelə XX əsrin Mirzə Cəlil, Sabir, H.Cavid, C.Cabbarlı, B.Vahabzadə, R.Rza, M.Müşfiq, V.Səmədoğlu, R.Rövşən haqqında yazdıqlarım mütavazi yazılar akademiklər Fuad Qasımzadə, İsa Həbibbəyli, Rafael Hüseynov, Teymur Kərimli, professorlar Əlyar Səfərli, Himalay Qasımov, İlham Rəhimli, Məryəm Əlizadə, Tərlan Quliyev, kimi görkəmli ədəbiyyatşünasların diqqətini cəlb edib, onlar mənim barəmdə sanballı məqalələr yazıblar. İsa Həbibbəyli yazır: Təqdim olunan monoqrafiya (“Azərbaycan füzulişünaslığı” - G.Ə.K) Azərbaycanda ədəbiyyat haqqında elmin tarixində şünaslıq səviyyəsində yazılmış ilk sanballı və ümumiləşmiş əsərdir... milli ədəbiyyatşünaslıq elminin ayrı-ayrı mərhələlərindəki inkişaf səviyyəsini, kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərini əks etdirən qiymətli əsərdir”.

Görkəmli filosof, akademik Fuad Qasımzadə “Azərbaycan füzulişünaslığının tarixi inkişaf mərhələləri” adlı doktorluq dissertasiyasına rəyində yazır: Çox güclü bir əsərin təqdimi qənaətinə gəldim. Sevinirəm ki, bu əsəri oxumuşam, feyz almışam desəm daha doğru olar. Müəllifə “Mərhaba, afərin olsun” deyirəm.

Ədəbiyyatşünas G.Əliyevanın “Azərbaycan füzulişünaslığı” (2007) adlı sanballı monoqrafiyası və onun əsasında yazılmış doktorluq dissertasiya füzulişünaslığı elmi sistem kimi araşdıran ilk tədqiqat əsəridir. Etiraf edək ki, müəllif çox ağır , lakin olduqca aktual mövzuya müraciət edib”. Bu mülahizələr isə dövrümüzün görkəmli filoloqu AMEA-nın müxbir üzvü Nizami Cəfərova məxsusdur.

Möhsün Nağısoylunun “Füzulişünaslıq elmi yarandı” məqaləsində isə belə fikirlər yer alır: “Azərbaycan füzulişünaslığı” monoqrafiyasında müəllifin ən böyük kəşfi dünya və Azərbaycan füzulişünaslığının mənşəyini Füzulidən başlamaq ideyasıdır. Tamamilə yeni bir konsepsiya quran G.Əliyeva-Kəngərli özünəqədərki nəzəri metodoloji konsepsiyaları, füzulişünaslığın estetik kanonlarını dağıdır”.

Adlarını qeyd etdiyim görkəmli alimlərin hansı birindən xahiş etsəydim (ənənəvi olaraq) bu yazını yazardı. Fəqət, bir ziyalı və elm adamı kimi keçdiyim qısa, gərgin və narahat ömür və tale yoluna özüm nəzər salmaq istədim. Bu mənim özünüifadəm və uzun incə yolumda geriyə baxıb gördüklərimin müxtəsər tarixçəsi idi. Gələcəkdə məni nələr gözləyir, onu ərşi və fərşi yaradan qadir Allah bilir.

Ömrümün Füzuli sehrindən Sufi məsləkinə gələn yolunu şirin əzablarla dolu tale yolu, şərəf yolu hesab edirəm.

Fikrimcə insanın həyatında iki əsas özünüdərk məqamı var: biri doğulduğu gün, bir də nə üçün doğulduğunu anladığı gün. Həyatda öyrənməyə, nəyəsə nail olmaqa tələsmişəm, təntimişəm. İndi isə ayaq saxlayıb, hara tələsdiyimi, tələsib hara çatdığımı təhlil edirəm.

Düşünürəm ki, tarixi bilinməyən türk bədii SÖZ-ünə xidmət, sözün keşiyini çəkmək, ucalığını- ilahiliyini qorumaq millətə xidmətdir. Müstəqil Azərbaycan dövlətində yaşamağımdan hədsiz qürur duyuram.

45 yaşdan o yanda məni nələr gözləyir onu bilmirəm. Allahın izni ilə əgər mən olacağamsa, onda mənə ayrılmış ömür payını Millətə, Dövlətə və Ədəbiyyata xidmət edəcəyəm.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

525-ci qəzet.- 2015.- 16 may.- S.25