Bütövlük və genişlik

Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrünün tanınmış nümayəndəsi Rüstəm Behrudini gənclik illərindən yaxşı mənada iddialı görmüşəm.

İlk növbədə o, XX əsrin yetmişinci illərində Naxçıvan Dövlət Universitetində tələbə ikən dərslərdə, iclaslardakı yerindən danışmaq iddiası ilə yadımda qalıb. Danışmağı dərsi bilib-bilməməsindən asılı deyildi. İlk baxışda “intizamı pozmaq” kimi nəzərə çarpan bu danışıqda tələbə yoldaşlarından ucada durmaqdan çox, sıradan biri deyil, müəllimləri ilə dialoq qurmaq, hətta bəzən onların tərəf müqabili olmaq iddiası ilə diqqəti cəlb edirdi. Əslində isə bu, Rüstəm Behrudinin köksündəki ədəbiyyat ətrafında öz sözünü demək ehtiyacından doğurdu. İndi otuz beş il əvvəlki illərə qayıdıb həmin anları düşünəndə Rüstəm Behrudinin tələbəlik dövründəki “icazəsiz” danışıqları mənim təsəvvürümdə bədii yaradıcılıq düşüncəsinin ilkin məşqləri təəssüratı doğurur. Danışmaqdan da çox sual vermək və suallarında alacağı cavabın əsas tezisini qabaqcadan səsləndirmək niyyəti onun “söz demək” iddiasının ifadəsi kimi səslənirdi. Bu, Rüstəm Behrudinin “başına bəla gətirə bilən”... şeir adlı yolçuluğunun başlanğıcı idi. Və həmin illərdə yazdığı “XXI əsrə xitab” şeiri də o zaman üçün “xatalı” sayılan yaşadığı dövrandan şikayət notları da olan gənc qələm sahibinin gələcəyə iddialı baxışlarını əks etdirirdi. Öz sözləri ilə desək, çox qısa bir zaman içində ayılıb gördük ki, Rüstəm Behrudi artıq şair olub. Rüstəm Behrudinin “ruhunun yeganə əzabkeşi” olan söz tələbəlik dövründən onun bədənindən şeir yazmaqla çıxmağa başlamışdı.

Rüstəm Behrudi üçün söz yalnız ədəbiyyat yaratmaq deyil, həm də yazdığı şeirlərdən boylanan tərcümeyi-halıdır. Artıq keçən əsrin səksəninci illərində o, “bakirə bir söz dəlisi” olan iddialı cavan şair kimi meydanda idi. Tələbəlik illərində şeirlər yazsa da, içindəki istəyi “illərlə çəkib dara” nəhayət, qarşısı alınmayan bir güçə çevriləndən sonra, səksəninci illərin ikinci yarısında şairlik iddiası ilə “sözün dalınca” həmişəlik yolçuluğa başlamışdır. Nehrə kimi çalxalanan səksəninci illərin sonlarının hadisələri böyük ədəbiyyatda Rüstəm Behrudi şeirinin təkanverici qüvvəsinə çevrilmişdir. Etiraf etmək lazımdır ki, XX əsrin axırlarının siyasiləşməmiş milli azadlıq hərəkatının şeirdə böyük əks-sədasını yaradanların sırasında Rüstəm Behrudinin xüsusi xidməti vardır . Rüstəm Behrudinin 1989-cu ildə yazılmış “Salam, dar ağacı” şeiri müstəqillik ərəfəsi Azərbaycan vətəndaşlıq poeziyasının möhtəşəm proloqu idi. Bu, xalqın milli azadlıq təşnəsi haqqında istedadla və cəsarətlə yazılmış kəskin poetik nümunədir:

Yolunu gözlədin hər səhər, axşam,

Salam, dar ağacı!

Əleyküm-salam.

Əcəllə ölməyə doğulmamışam,

Salam, dar ağacı!

Əleyküm-salam!

Eli yağmalanan, bölünən, bölən,

Çayları quruyan, gölləri ölən,

Haq-hesab çəkməyə gələn mənəm, mən,

Salam, dar ağacı!

Əleyküm-salam!

Ey darın ağacı! Kimdən kəməm, kəm?!

Ya səni yendirrəm, ya sənə yennəm.

Ya da budağında yarpağa dönnəm,

Salam, dar ağacı!

Əleyküm-salam!

Qəbul et, növbəti qurbanın mənəm,

Mənim canım səndə, bil, canın mənəm.

Eylə qürrələnmə, hər yanın mənəm,

Salam, dar ağacı!

Əleyküm-salam!

Rüstəm Behrudi hələ Sovet hakimiyyəti dövründə cavan yaşlarında “Salam, dar ağacı” şeirini yazmaqla azadlıqdan danışmaq qorxusunu böyük ədəbiyyatın canından çıxarmışdır. Məhz həmin illərdə yeni ədəbi nəslin əsl vətəndaşlıq ruhunu daşıyan nümayəndəsi kimi yazdığı “Salam, dar ağacı” şeiri ilə Rüstəm Behrudi azadlıq uğrunda mübarizədən açıq şəkildə və qətiyyətlə danışmağın mümkünlüyünü isbat etmişdir.

Bu, XX əsr ərzində yazılmış ilk “Salam, dar ağacı” şeiri kimi də əhəmiyyətlidir. “Salam, dar ağacı” şeirində Dar ağacı müstəmləkəçiliyin, müstəbidliyin, “qırmızı qaranlıqların” mənfur bir kabusudur. Bu, Azərbaycan ədəbiyyatında Dar ağacına meydan oxuyan üsyankar şeirdir. Bu, Rüstəm Behrudinin hələ tələbə ikən yazdığı “XXI əsrə xitab”ının alt qatında çırpınan poetik notların ədəbiyyat meydanına ayaq açıb gəlməsi, oradan da azadlıq meydanlarında marş səviyyəsində səslənən bədii nümunəyə çevrilməsi demək idi. Üsyankar Meydan ədəbiyyatında “Salam, dar ağacı” şeiri Dar ağacına poetik ittiham meydanı açan, ona hökm oxuyan nadir ədəbiyyat məhkəməsi nümunəsidir. Azadlıq hərəkatı meydanlarında oxunan, dillərdə əzbər olan “Salam, dar ağacı” şeiri xalqın böyük istiqlal naminə, ölümü mərdanə şəkildə qəbul etməklə, qorxmadan mübarizə aparmaqla, idealına çata biləcəyinin mümkünlüyünə inam yaradan mübariz vətənpərvərlik poeziyası örnəyidir.

Milli azadlıq hərəkatı dövrü Azərbaycan şeirində Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeiri ilə müqayisə edilə biləcək poetik örnək göstərmək cətindir. Sovet hökumətinin hələ mövcud olduğu son illərdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin dalğasında Sabir Rüstəmxanlının “Ömür kitabı” meydan hərəkatı dövrü ədəbiyyatının bayrağı, Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeiri isə poetik andı idi. Azərbaycan xalqının müstəqillik uğrunda apardığı mübarizəsinə “Ömür kitabı” poetik-publisist dastanı və “Salam, dar ağacı” şeiri böyük hərəkətverici, təkanverici qüvvə kimi əhəmiyyətli dərəcədə xidmət göstərmişdir. “Salam, dar ağacı” şeiri ilə Rüstəm Behrudinin ədəbiyyata gəlişindəki söz demək iddiası şairlik andına çevrilmişdir.

Bunun ardınca meydana çıxmış “Ölüm, xoş gəldin” şeiri böyük And qarşısında gerçək poetik etirafdır.

“Ölüm, xoş gəldin” şeiri “Salam, dar ağacı”nın davamı deyil, cavabıdır. “Ölüm, xoş gəldin” deməyə hazır olmayan şair “Salam, dar ağacı” - deyə gerçək şeir yaza bilməzdi. Hər ikisi sanki bir nəfəsə yazılmış bu şeirlər eyni ruhun qüdrətinin poetik tərcümanıdır:

Ocaq daşı tərsə dönən

Tərsə çönüb sonra sönər

Qayıdıb özünə dönən

Elim, xoş gəldin, xoş gəldin!

Vaxtında gəlmir gözlənən

Dərdimdir belə sözlənən.

İçində qoru gözlənən

Külüm, xoş gəldin, xoş gəldin!

Dərdimi dil-dil ötməyə,

Sözə bəndəlik etməyə,

Vacib tanrıya getməyə,

Dilim, xoş gəldin, xoş gəldin.

Alçaq da sən, ucada sən,

Cavan da sən, qoca da sən,

Sən hər şeydən ucadasan,

Ölüm, xoş gəldin, xoş gəldin!

Yenə doxsanıncı il şeirlərindən olan “33 yaşımda, yaxud anamın adı Zəhra” şeirlərindəki ölüm-həyat fəlsəfəsinin açılışı Rüstəm Behrudi yaradıcılığının mahiyyətinə işıq salır:

Bu yaşda ölümə tövbə,din dedim,

Ölümü ucaltdım ucalıqlara.

Ölümə ilk dəfə “xoş gəldin” dedim

Çalxalanan bir elin sevdaları başımda

Dar ağacına salam verdim

Otuz iki yaşımda.

Dar ağacına salam verib,

Ölümdən qaçmaq nədir?

Ölümü gəzdirirəm,

Ölüm mənim içimdə.

Axı ölüm-həyatdır,

Həyat-ölüm biçimdə!

Rüstəm Behrudinin “Salam, dar ağacı” şeirində onun yaradıcılığı üçün xarakterik olan milli-mənəvi bütövlük və genişlik anlayışları da öz əksini tapmışdır. Ümumiyyətlə, Rüstəm Behrudi Azərbaycanı böyük türk dünyası ilə birlikdə dərk və vəsf edir. “Salam, dar ağacı” şeiri də Azərbaycanın azadlıq arzusunu türk dünyası xalqlarının böyük ümidləri səviyyəsində bütün genişliyi ilə ifadə edən bilən, mühüm ümumiləşdirmə imkanlarına malik olan mükəmməl şeirdir. Bu mənada “Salam, dar ağacı” şeiri konkret tarixi epoxada yovşan ətirli Böyük Çölün oyanışının və üsyankar ruhunun Azərbaycanda yaranan mərdanə poeziyasıdır. Şeir yazıldığı illərdə Bakıda olduğu kimi Daşkənddə, Alma- Atada, Aşqabadda, Bişkekdə də oxunmuş, azadlıq meydanlarında səslənmişdir. “Salam, dar ağacı” şeiri türk dünyasını siyasi-mənəvi əsarətdən xilas olub, müstəqillik uğrunda mübarizəyə səfərbər edən böyük ədəbiyyat nümunəsidir:

Xəzəri, Baykalı, Aralı gördüm,

Gördüm can üstədir, yaralı gördüm,

Tanrını bəndədən aralı gördüm,

Salam, dar ağacı! Əleyküm-salam!

Qırğızam, özbəyəm, qazax, türkmənəm,

Başqırdam, türkmənəm,

elə görk mənəm.

Sənin gözlədiyin qərib türk mənəm:

Salam, dar ağacı! Əleyküm-salam!

Qeyd etdiyimiz kimi, Rüstəm Behrudi üçün Vətən anlayışının sərhədləri Azərbaycandan Altaylara qədərki məsafələri ifadə edən geniş bir məfhumdur. Onun içində də, şeirlərində də böyük Turan sevdası yaşayır. O, “Turana Vətən” deyir, “bir ucu günbatan, biri gündoğan” olan bu böyük coğrafiyanın şeirini yazır.

Onun bu silsilədən olan ən uğurlu şeirləri “ Obu, Yeniseyi, İdili keçib”, “Altaytək, Ağrıtək dağ aşıb gəzən,” “bölünə-bölünə yox olub itən”, “Tanrı dağlarına qədər uzanıb gedən” yovşan ətirli, ağzı atəş kimi boz qurdu ulaşan, “On uyğur , Doqquz oğuz elini” özündə cəm edən “sevgili bir yurd”un hayqırtısıdır, at kişnərtisidir. Rüstəm Behrudinin şeirləri oğuz-türk ellərinin bütövlük düşüncəsinin və genişlik çırpıntısının bənzərsiz poetik əks-sədasıdır. O, “mənim Buntürk, Saq babam, Hun babam, Oğuz babam”- dedikdə ayrılıqların yox, bütövlüyün və genişliyin dərinliyini və miqyasını nəzərə çarpdırır. Son yüz ilin Azərbaycan şeirində Rüstəm Behrudinin yaradıcılığında olduğu qədər heç bir sənətkarın əsərlərində türk dünyasının taleyi bu qədər dərinlikdə və genişlikdə öz əksini tapa bilməmişdir. Rüstəm Behrudi alma-mater kimi tərənnüm etdiyi Turanın genişliyi ilə birlikdə tarixi proseslərdəki çətinliklərini, bəzi yanlışlıqlarını da ədəbiyyat mövzusuna çevirib, müasirlərinə ibrət dərslərini çatdırmağı şair-vətəndaş borcu olaraq yerinə yetirir. O, Turan dünyasının ən müxtəlif səbəblərdən “yadlara qızıl taxt ucaldaraq” bölünməsinin səbəbini “mənəmlik” duyğusu ilə, fərqli niyyətlərə xidmət edən hərbi-siyasi məqsədlərlə əlaqələndirir. Burası da son dərərcədə əhəmiyyətlidir ki, Rüstəm Behrudi 1990-cı ildə türk dünyasına həsr olunmuş şeirlərini yazıb, tarixin keşməkeşli səhifələrini diqqət mərkəzinə çəkəndə hələ tarix kitablarımızdan “pantürkizm” və “xalqlar dosluğu” sözləri çıxarılmamışdı:

Göy Tanrı, Qara xan, Oğuz, Güntəkin...

Tənəsi içdiyim bir anddan gəlir.

Mənim ruhumdakı bu üsyan, qiyam,

Tanrıqurt Metedən, Gürşaddan gəlir.

Buna görə də Rüstəm Behrudi hərəsi bir tarixi səhifə açan Teymurləngi, Xətaini, İldırım Bəyazidi, Sultan Səlimi haqq-ədalət divanına çağırmaqla oxucusunu keçmişin acı dərslərindən ibrət çıxararaq irəli baxmağa çağırır. Bunun əksinə olaraq, Rüstəm Behrudi Böyük çöl ruhunu tam ifadə edən Atillanı və Dədə Qorqudu bütövlük və genişlik rəmzi kimi son nəfəsinədək vəsf edir. O, yurdunu və elini qorumaqla Qalın Oğuz eli üçün canını fəda etməyi böyük and kimi qəbul etmiş Beyrəyin qanlı köynəyini türk dünyasının döyüş bayrağı kimi mənalandırır. O, Hun türklərinin qüdrətli hökmdarı və sərkərdəsi Atilladan da böyük tarixi şəxsiyyət olmaqla bərabər, həm də “nə vaxtsa dünyaya gəlib” insanlığa mənəvi bütövlük və genişlik bəxş edəcək ideal olaraq söz açır.

Bütün bunlarla birlikdə, Rüstəm Behrudinin yaradıcılığındakı Turan anlayışı dünyanın reallıqları, yeni dövrün prinsipləri nəzərə alınmaqla hərbi-siyasi deyil, mənəvi-ruhi birliyi əks etdirir. Turan-onun üçün “üz tutduğu tarixin” ibrət kitabı, ortaq köklərin bütövlüyünün rəmzi, etnik tarixi-coğrafi genişliyin göstəricisidir. Şairə görə Tanrı dağına and içmək ümumiyyətlə Vətənə, ideallara, torpağa ən üstün andın ifadəsidir. “And içsəm nəyəsə inanma heç vaxt, ağacdan, çiçəkdən, yarpaqdan özgə” misralarında şair torpağa və məmləkətə bəslədiyi dərin münasibəti nəzərə çarpdırır. O, “mən içdiyim andlardan yuxarıdayam “ - deyərkən də ideala sədaqətin münasibətlərdən ucada dayandığını bəyan edir. Bununla belə, Rüstəm Behrudi onu da aydın görür və dəyərləndirir ki, böyük türk dünyasında “ hər xalq özünə layiq torpağın sahibidir, hər xalq özünə layiq yurd seçib, yuva qurub”. Ona görə də Rüstəm Behrudinin türk dünyasına həsr edilmiş şeirlərində Azərbaycan faktoru xüsusi çəkiyə malikdir. Daha doğrusu, Rüstəm Behrudi ümumiyyətlə dünyaya,o cümlədən də türk dünyasına Azərbaycandan baxır.

Rüstəm Behrudi şeirlərində Azərbaycan ağırlıqlı türk dünyasını tərənnüm edir. Türk dünyası haqqındakı şeirləri geniş baxışlara malik bir Azərbaycan şairinin qavrayışında ifadə olunan üfüqlərin poetik ifadəsidir.

Avropanın və Asiyanın digər ölkələrinə həsr etdiyi şeirlərində də planetar baxış milli düşüncənin süzgəcindən keçərək obrazlı şəkildə mənalandırılır.Buna görə də onun Vətən anlayışı ümumi (türk dünyası, yaxud dünya) ilə xüsusinin (Azərbaycanın) nəinki ayrılmaz vəhdətindən, hətta zərurətindən yoğrulmuşdur. Rüstəm Behrudi şeirlərində ölkə anlayışını şair Füzuli və ya Göyçə, Qarayazı kimi yer adları ilə yanaşı, həm də “əyilməyən çinarlar”, yaxud “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarından gələn “qarşı yatan qara dağ” məfhumu ilə, qan yaddaşına hopmuş mifoloji təsəvvürlərlə ifadə edir. O, hələ Sovet hakimiyyət illərində Vətəndən bəhs edərkən yazmışdı ki, “sən qızıl almasan devlər əlində”. Rüstəm Behrudinin 1985 -ci ildə qələmə alınmış “ Vətən” şeiri isə Azərbaycan ədəbiyyatında milli - mənəvi bütövlüyün və etnik-coğrafi genişliyin vüsətini özündə əks etdirən fərqli və əhəmiyyətli poetik örnəkdir:

Qarşı yatan qara dağı-yaylağım,

Düzənləri, ormanları oylağım.

Əyilməyən çinarları-bayrağım,-

Vətən!

Ağ alnıma Araz qara yazıdı,

Varaq, yol uzaqdı- qar ayazıdı.

Kərkükdü, Göyçədi, Qarayazıdı,

Vətən!

Hər ağrılar, hər acılar ötəndi,

Əl uzatsam, Ərzuruma yetəndi,

Füzulinin məzarı da Vətəndi-

Vətən!

Rüstəm Behrudinin şeirlərində Gürşad obrazı mənəvi-ruhi varlığın və bütövlüyün rəmzi kimi çıxış edir. Şairin nəzərində Gürşad onu- yerlə-göylə bağlayan, müqəddəslik nümunəsi ola bilən, sevgi və azadlıq haqqındakı mətləblərini ifadə edən ümumiləşmiş obrazdır. Gürşad-geniş mənada Rüstəm Behrudinin estetik idealının təcəssümü olan sürətdir.

Gürşad-Rüstəm Behrudi üçün günahkar bədəndə əziyyət çəkən təmiz və uca ruhun ideal obrazının poetik ifadəsidir. Gürşadın adının əksər məqamlarda Tanrı dağları ilə birlikdə çəkilməsi də bu obrazı böyük ideallarının təcəssümü kimi ilahiləşdirmək-müqəddəsləşdirmək mənalarını ifadə edir: “Tanrı dağda Gürşad ilə mən də sənnən qoşacağam”, “ Mən Gürşadın ruhuyam, dözmədim Tanrı dağdan” misraları Rüstəm Behrudinin Gürşadı “yeddi rəng bir mənadı daha”-deyə bilməyəcəyi qeyri-adi bir ucalıq kimi təsəvvür və tərənnüm etdiyini göstərir. “Ey Gürşad, gəl qəlblərə dol, “Qəlblərə dol, and yeri ol, Kim səni görsə bircə yol, İmandan, dindən keçəcək” - misraları da Gürşada “and yeri” səviyyəsində poetik münasibəti aydın şəkildə mənalandırır. Aşkar şəkildə görünür ki, şair danışdıqda-məişətdə işlədilən andlardan çox idealı simvollaşdıran uca And yerinə inanır “Mən Gürşadın ruhuyam” desə də “Nə yapsam günah, səhv ilə, keçdiyin yola əhv elə” sözləri ilə Rüstəm Behrudi ona- idealına inandığını ürəkdən bağlı olduğunu, ümid etdiyini, hesabat verdiyini də ifadə edir.

Bütövlükdə Gürşad obrazı Rüstəm Behrudinin sevgi və azadlıq idealının daşıyıcısıdır. Bundan başqa, Gürşad-lirik poeziyada simvolik bədii obraz yaratmaq baxımından da Rüstəm Behrudi şeirinin özünəməxsusluğunun ifadəsidir. Doğrudur, dünya və Azərbaycan şeirində az da olsa buna bənzər örnəklər vardır. Lakin bu, Rüstəm Behrudinin Gürşadıdır: sevgidən və inamdan da uca Gürşad! Gürşad - “Çiçəklər -başdaşım, göy üzü-qəbrim; yarpaqlar kəfənim, ağac tabutum”, yaxud “əcəllə ölməyə doğulmamışam”- deyən, “gecələr könüldən qurd kimi ulamaq keçən” , yalqızlığda özünü tapmış darıxan lirik mənin özü ilə idealları arasındakı elçisidir, ona dərin ümidlərinin daşıyıcısıdır:

Təkcə sən bilirsən mən kiməm axı,

O nur da, Gürşad da sənə bəllidir.

Mənimtək o nuru görüb sevmiyin

Ruhuma ən böyük bir təsəllidir.

Bu mənada Gürşadla Rüstəm Behrudinin yaradıcılığındakı Şaman obrazı arasında yaxınlıq vardır. Gürşad - Rüstəm Behrudinin dualarındakı ümidlərin, işığın, idealın bədii obrazıdır. “Şaman duası”- Rüstəm Behrudinin müasir Azərbaycan ədəbiyyatında möhkəmləndirdiyi motivdir. Şaman duası Rüstəm Behrudi üçün türk dünyasının varlığını ruhunda yaşadan, onun ucalığını və bütövlüyünü hər şeydən uca tutan, böyük gələcəyə doğru ümidlərini ifadə edən poetik monoloqdur. “Şaman duası” ahəngində poetik təhkiyəni də yeni dövr Azərbaycan şeirinə Rüstəm Behrudi gətirmişdir. Bu, əslində Dədə Qorqud şeirlərindəki ritmin poeziyadakı yeni improvizasiyasıdır. Rüstəm Behrudi ən müasir mətləbləri Dədə Qorqud təhkiyəsi əsasında “Şaman duası” ilə özünəməxsus poetik səviyyədə səsləndirmək vəzifəsini layiqincə yerinə yetirmiş, nəticədə özünün fərdi üslubunu yarada bilmişdir. “Şaman Daştəkənin sonuncu duası” şeiri artıq məhz Rüstəm Behrudinin poetik sözüdür.

Eşit , ey tanrı, dözümüm,

Bizi lap yordu, vaxtıdır.

Varıban getmək gərəkdir,

Göndər Boz qurdu, vaxtıdır.

Bədoy atları çapdığım,

Qan bahasına yapdığım,

Vətən deyib tanıdığım,

Torpaq bir gordu, vaxtıdır.

Nəyim var can kimi dadlı?!

O da tanrım, döyüş aldı.

Bi igid göndər - ağ atlı,

Hifz et bu yurdu, vaxtıdır.

Rüstəm Behrudinin yaradıcılığında peyda olmuş İblis motivi onun tənhalıq şeirlərinin üzvü tərkib hissəsidir.

Özüynən tənha qalanda, yalqızlıq hisslərini yaşayanda üz tutub ürəyini boşaltdığı iblis şairi ənənəvi mövzularından bir qədər kənara çıxara bilən, təsəvvürlərini genişləndirən məfhumdur. Bu mənada Rüstəm Behrudinin İblisi ədəbiyyatda yüksək klassik səviyyədə əksini tapmış “cümlə xəyanətlərə bais” olan iblisdən fərqli olaraq, çox da vahiməli bir məfhum deyildir. Şairin fikrincə, “hər kəsin şeytanla ortaq anı var”. Rüstəm Behrudiyə görə, ümumiyyətlə insan “yarı iblis, yarı mələkdir”. Əgər insanın gözündəki pərdə çəkilərsə, orada hər kəs öz içindəki iblisi görə bilər. Bu mənada Rüstəm Behrudi iblisi mürəkkəb bir məfhum olmaqdan uzaqlaşdıraraq adiləşdirmişdir. O,ədəbiyyatda İblis xoxunu sındıra bilmişdir. Buna görə də Rüstəm Behrudi o fikirdədir ki, həyat var olduqca qiyamət gününə qədər insanlığın bətnində iblis yaşayacaq və nəhayətdə cəhənnəmə tək gedəcəkdir. İblis mövzusunda yazdığı şeirlərində Rüstəm Behrudi də “cəhənnəmdən qovulmuş iblis” motivindən istifadə edərkən:

Söylə, ən gözəli nədi dünyada

Baxtın verdiyindən beş əlli tutmaq?

Dərdiynən barışıb bu yer üzündə

Qalb unudulmaq?Yoxsa ki, yerdən

Başını götürüb gedib unutmaq?

Suallarına Cavab axtarmış, bir qədər dərinliklərə baş vurmalı olmuşdur. Ancaq bütövlükdə Tənhalıq dərgahında iblislə danışmaq, bölüşmək, onun da yalqızlığı ilə barışmaq Rüstəm Behrudinin İblisini fərqləndirir. Buna görədir ki, o,şeirlərində “İblis mələkdən gözəldir”, hətta “mən iblisə qardaş”-deyir.

Rüstəm Behrudinin “ İblislə qol-boyun” adlı şeir yazması cəmiyyətin tarazlı inkişafında, “qınından çıxan” haq yolu uğrunda mübarizədə “qanadlarından qan süzülən” iblisin də varlığının reallığının qəbul edilməsi zərurəti nəzərə çarpdırılır. Bu, ədəbiyyatdakı ənənəvi xeyirlə şərin mübarizəsi motivinin ifadəsi demək deyildir. Şairə görə, bəşəriyyətin harmoniyası naminə onsuz insanın içində onunla bir yerdə olan iblislə mələyin dinc yanaşı yaşadılması daha çox fayda verə bilər. Onun fikrincə, İblis xofu olmazsa, “dua, tövbə, savab, günah” tərəziləri itən təkbaşına həyat “sərsəm” kimi mövcud olar. Bütövlükdə İblis haqqında yazılmış şeirləri ilə, Rüstəm Behrudi dünya ədəbiyyatının əbədi motivi olan bu mövzunun üzərindən mövcud pərdəni çəkmiş, ona yeni məna verməyi bacarmışdır. İblisə həsr olunmuş şeirlərində Rüstəm Behrudi şair-filosof kimi çıxış edir. Ümumiyyətlə, Rüstəm Behrudinin yaradıcılığında insana və cəmiyyətə fəlsəfi baxışın poetik ifadəsi üstün mövqedədir. Onun üslubunda fəlsəfə şeirdən çıxarılan ümumiləşmiş nəticədən çox, şeirin açarıdır. Rüstəm Behrudinin yaradıcılığının tam mahiyyətini açmağın yolu onun şeirlə ifadə olunmuş fəlsəfəsini aydınlaşdırmaqdan keçir. Ölüm-ruh-həyat, İblis-mələk münasibətlərinin təzadı və ya vəhdəti Rüstəm Behrudinin poetik fəlsəfəsinin ümumiləşmiş mahiyyətini özündə əks etdirir. Bu, çoxəsirlik ənənəsi olan Azərbaycan fəlsəfi lirikasının təzə səhifəsidir.

İlin fəsillərinə həsr edilmiş şeirləri Rüstəm Behrudinin özünəməxsus poetik ovqatını mənalandırmağa xidmət edir. O, qışdan soyuqluq, ilk bahardan oyanış, yay fəslindən qızmar mühit, payızdan isə ayrılıq kimi söz açır. Bundan başqa, fəsillərdən hər birinin poetik baxımdan mənalandırılmasında da Rüstəm Behrudi original təşbehlər və epitetlər işləməklə təbiətə bənzərsiz şairanə münasibətini meydana qoyur. Onun təqdimatında qış-“soyuq ulduzların sevgisi” kimi mənalandırılır. O, ilk bahar yağışlarını yalnızlığın göz yaşlarına bənzədir.Şair yaz fəslini “açan almaların qırmızı çiçəklərinin” rəngində görür. Onun üçün yay fəsli darıxdırıcı qızmar cəhənnəm kimidir. Bu, şübhəsiz ki, tənhalığın yay fəslindəki assosiasiyasıdır. Rüstəm Behrudini Azərbaycan ədəbiyyatına cəlbedici payız şeirləri silsiləsi gətirmişdir. Şair bir neçə baxışdan payızın çalarlarını axtarmışdır. O, “dörd fəsilə sığmaz halını” əslində bir fəsildə-payızda tapmışdır. Rüstəm Behrudinin özünü “Sonbaharın övladı” adlandırması, tez-tez “Sonbahardan gəlmişəm” sözünü səsləndirməsi sadəcə onun payızda dünyaya gəlməsini, tərcümeyi-hal faktını deyil, ruhundakı romantik payız çalarlarını, ayrılıqları və bütövlüyə can atmaları ifadə edən obrazlı bir qavrayışdır. Onun payız şeirlərinin romantikası da, poetikası da fərqli və düşündürüçüdür:

Sevəcək hər şeyi payız bir azdan,

Neyləsin bahardan yanmamışlar?

Geikib payızda açan gülləri,

Sonuncu xəbərdi köçəri quşlar.

Buludlar sonuncu xəbərdir dolub,

Göydən ismarışdı yağan yağışlar.

Köçən durnalarla,dönər dumanla,

Divanə könlümün payızı başlar.

Qoymaz oğlum, qızım, qadınım məni,

Bir salan yarpağa qoşulum gedim.

Qoymazlar qoşulum durnalar ilə,

Bu yerdən köçəri quş olub gedim.

Gedim mən üz tutub olacaqlara,

Ruhumu köçürüm özümə bir də.

Mən qaçım özümdən, görüm, ilahi,

Dönə bilərəmmi özümə bir də.

XX əsrin səksəninci illərinin yaddaqalan şeirlərindən olan “Söz necə mənə oxşayır” şeiri Rüstəm Behrudinin özünü təbiətdə tapmasının bənzərsiz poeziyasıdır. Daha çox cəmiyyət hadisələrindən yazan Rüstəm Behrudi təbiətə həsr olunmuş şeirlərində də incə mətləbləri böyük istedadla poetikləşdirir. “Gör necə mənə oxşayır” şeirindəki, təbiətdəki dəqiq və aydın müşahidələrin poeziyası sözün böyük mənasında əsl şairlik istedadının gerçək göstəricisidir:

Qışda yer üzünə ələnib yağan,

Məzar daşlarını itirən ilk qar,

Bir yaz gecəsində səhərə kimi

Təpədən dırnağa açan gilənar,

Ay Allah, gör necə mənə oxşayır...

Dağda bizim kənddə,qardaş payızda

Baş tutmaz tələsib ikinci dəfə

Açan almaların o çiçək qəmi;

Payız gecələri ay işığında

Çılpaq ağacların qərib görkəmi

Ay Allah, gör necə mənə oxşayır...

Yağışı yağmayan yay axşamları

Ləçəklər qurusa, arı azandı...

Sarala-sarala sozalıb batan

Günəş də üfüqdə tale yazandı

Nədi bu oxşayış mənnən nə bilim?

Bu günəş gör necə mənə oxşayır;

Ay Allah, o tale mənim taleyim.

Rüstəm Behrudi lirik-fəlsəfi şairdir. Onun şeir yaradıcılığında publisistika elementləri yoxdur. Lakin Rüstəm Behrudinin kitablarında publisistika nümunələri də az deyildir. Rüstəm Behrudi şeirlərində lirik-poetik və fəlsəfi düşüncələrini, publisistikasında isə əsasən mənəvi-ictimai fikirlərini ifadə edir. Rüstəm Behrudinin şeirləri də əsasən ictimai mətləblər üstündə köklənmişdir. Onun yaradıcılığında sırf sevgi şeirləri çox azdır. Hiss olunur ki, o, poetik şəkildə lirika üstündə ifadə edilməyə sığmayan ictimai mətləbləri publisistika vasitəsi ilə təqdim edir. Rüstəm Behrudinin publisistikasında da ictimai-fikirlər sadəcə hadisələri və təfərrüatları təsvir edən cümlələrlə deyir, çox vaxt həm də obrazlı ifadələrlə mənalandırılır.

Əksər publisistika nümunələri də şeirləri kimi yığcamdır. Bütün bunlara görə Rüstəm Behrudinin bir çox publisistika nümunələri mənsur şeir təsiri bağışlayır. Bu mənada onun publisistikasında əksər hallarda şeir parçalarının olması məqalədən poeziyaya keçidi yox, mövzunun publisist həllinin obrazlı şəkildə şeirləşməsi təəssüratı yaradır. Yaxud da Rüstəm Behrudinin ayrı-ayrı şeirlərindən seçilmiş bəndlərdən publisistikasında istifadə olunması şeirlə axıradək deməyin çətin olduğu eyni notları publisistika vasitəsi ilə dərinləşdirərək davam etdirməsi ehtiyacından yaranır. Hətta Rüstəm Behrudinin bəzən şeirləri ilə eyni adda məqalələr yazması poetik baxımdan obrazlı şəkildə mənalandırılan həmin mövzuya daha qüvvətli ictimai fikir demək cəhətdən yenidən qayıdışın təzahürüdür.

Onun bəzi publisistika nümunələrini nəğmə, məktub adlarıyla təqdim etməsi bu yazıların məqalə cildində “şeir” olduğuna işarə kimi səslənir. “Baş daşından çiçək gözəldi”- deyənlərin nəğməsi” silsiləsinə daxil olan mətnlərdən ikisi şeir, dördü isə şeir kimi səslənən publisistikadır. Burada publisistikanı şeirdən yalnız vəzn və qafiyənin olmaması fərqləndirir. “Ölüm doğulacaq uşaq kimidi. Kim doğulmadı ki, ruhum mənim.

Hər kəsin ölümü öz bədənindədi. Kim nə vaxt doğulacağını bilmədiyi kimi, öldüyünü də bilmir, ruhum mənim.

Olmayan olandan daha gözəl, gedən qalandan daha xoşbəxtdi, ruhum mənim. Olmayan olmağa, gedən qayıtmağa can atır həmişə. Canatanlardan ibarətdi bu dünyada hər şey”.

“Payız yağışına islanmış sözlər” publisistika silsiləsi məktublardan ibarətdir. “Nəğmə”lərə müqayisədə “məktublar” bir qədər həm də janrın xarakterindən doğan sentimentaldır. “Məktublar” bir çox hallarda Gürşada məhəbbətdən yağan göz yaşlarını xatırladır: “Bax, elə bu gecəyə və gecənin içində məndən uzaqda sahilə sığınmaq istəyən ləpələnən dənizə yağan yağış içində köçəri quş kimi uçan sözləri isladır... Sən ağacın, otun, çiçəyin dərdini, mən ağacın budaqlarının, otun qoxusunun, çiçəyin ləçəklərinin dərdini çəkən adamam. Biz eyni dərdin bütöv və yarımçıq adamlarıyıq. Bütöv olmağın və yarımçıqlığın qorxusu var içimdə. Mənim ölümüm bir dəlinin xoşbəxtliyi, sənin xoşbəxtliyin bir divanənin ölümüdür. Divanələr günlərinin üstünə yağış yağan payız kimi...Payız təpədən dırnağa ayrılıqdı...Payızdı. Sözlərimdən yağış yağır... Mən son bahar adamıyam. Məni səndə açıb, məndə solacaq çiçəklərə bağışla”.

Yaradıcılığının əsas motivlərindən olan tənhalıq düşüncələrinin publisist ifadəsinə həsr olunmuş yazılarda ictimai motivlər güclənmişdir. Bu silsilədə insanın, günahın, tövbənin, ölücünün, ağılın, divanəliyin mahiyyəti haqqında aydınlaşdırıcı mülahizələr öz əksini tapır. Bu məqamda Rüstəm Behrudi idealist filosof kimi görünür: “Tövbə-qayıtmaqdı. Tövbə günahı yumaz. Hər bir günahın çəkiləsi bir əzabı var... Tövbə-yeni bir günah işləmək istəyi, yeni bir günaha yol qoymaq hiyləsidi. Tövbə-günahı zaman ölçüsünə sığdırmaqdı...Yalnızlıq və tənhalıq ən böyük tövbədi. Tənhalığa çəkilən adam günah işlədə bilməz. Çünki tənhalığa çəkilən adamın andları duaya, hönkürtüsü pıçıltıya çevrilir.

Rüstəm Behrudinin “Ruhumuzun sərhədləri”, “Mən də bir vaxt adam idim”, “Paylaşılan yalnızlıq-yalnızlıq deyil” publisistika silsilələri təsirli və mənalı esselərdir. Esselər daha bədii və obrazlıdır. Kamal Abdullaya yazılmış “Kədərli seçmələr, yaxud seçilmişlərin kədəri” yazısı tanınmış yazıçının “unutmağa kimsə yox” fəlsəfəsində ifadə olunan tənhalığın həmrəylik essesidir. Alim Qasımova baxış haqqındakı düşüncələrinə həsr edilmiş “Səs-tənhalığın rəsmidi” essesində ilahi səsi ilə “göy üzünün boşluğuna” rəsm çəkən böyük sənətkarın obrazı canlandırılır. Vaqif Cəbrayılzadədən bəhs edən “Vaqif, sənə deyiləsi sözlərimə yağış yağır” essesi məzmunlu bir poetik-publisistika nümunəsidir. “Son bahardan oğluma məktublar” silsiləsindəki esselər ictimai-məzmunu, qayəsi, mahiyyəti və hədəfləri etibarilə Rüstəm Behrudinin təkcə publisistikasının yox, ümumiyyətlə yaradıcılığının əsas tezislərini səsləndirir. Fikrimizcə, qızı Ayselə üz tutaraq yazılmış “Görüntü” essesi də “Son bahardan yazılmış məktublar”ın tərkib hissəsi olub, bir daha Rüstəm Behrudinin yaradıcılıq qayəsini aydınlaşdırır: “Gələcəyə yüyürməkdən gözəl şey yoxdu bu yer üzündə”. Bu işıqlı və nikbin motivin essesinin Rüstəm Behrudi yaradıcılığının səsinə çevrilməsi, onu artıq kifayət qədər orijinal şəkildə mənalandırdığı ölüm-ruh-iblis dairəsindən ayırıb, həyat eşqinin fəlsəfəsini, bu günlərin sabit və nikbin ritmlərini daha qabarıq ifadə edən əsərlərin cazibəsinə dəvət edir. Bəli, Azərbaycanda müasir inkişaf proseslərinin, günəşi yaradanların böyük ədəbiyyatı doğulmalıdır.

Yaradıcılığının sönməz poetik enerjisi, yeni həyata və insana baxışlarındakı dərinlik və müasirlik, xüsusən, ən yeni şeirlərindəki Vətən notları, indiki qayğıların əks-sədası Rüstəm Behrudinin “sonsuz zaman içindəki” düşüncələr selinin yer kürəsi dayanacağından bizim günlərin “gələcəyə yürüyən” böyük ədəbiyyatının yaradılması proseslərinin içərisində olduğunu göstərir. Rüstəm Behrudinin böyük vətəndaş yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılıq ideallarına dərin inam və ehtiram bəslənməsinin, qüdrətli sənətkara üz tutaraq “Ustad Mirzə Cəlilə” epiqrafı ilə şeirlə yazmasının cövhərində dayanan iki əsas mətləbdən birincisi milli azadlıq, digəri isə yüksək vətəndaşlıq mövqeyidir.

Rüstəm Behrudinin “Ölüm, xoş gəldin” şeiri dahi Cəlil Məmmədquluzadənin məşhur “Ölülər” tragikomediyasından, kefli İsgəndərin od püskürən monoloqundan diksinib oyanmış xalqın seçdiyi siyasi-mənəvi əsarətdən xilas olmaq yolunun mərdanə poetik etirafıdır. Milli azadlıq ideyaları dalğasında ədəbiyyatda möhkəmlənmiş Rüstəm Behrudinin şeirləri yeni epoxada Məlikməmməd kimi işığa, irəliləyişə, milli-mənəvi bütövlükdən etnik-coğrafi genişliyə qədərki bütün uca dəyərlərin daha da inkişaf etdirilməsinə xidmət edir. 1986-cı ildə yazılmış Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr etdiyi “Daha gülə-gülə ağlamaq olmur” adlı publisist poemasında da böyük demokrat ədibin apardığı ümummilli mübarizədən doğan müasir vəzifələr yüksək vətəndaşlıq səviyyəsində təqdim olunur. Bu poema Cəlil Məmmədquluzadə və Vətən mövzusunda yazılmış mənalı, düşündürücü böyük poetik monoloqdur. Cəlil Məmmədquluzadədən bəhs edilən poemalar sırasında Rüstəm Behrudinin “Daha gülə-gülə ağlamaq olmur” poeması yüksək idealı orijinal əsər kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. “Daha gülə-gülə ağlamaq olmur” publisist poeması Cəlil Məmmədquluzadənin dilindən müasir dövrə xitabdır:

Kefli İsgəndərə deyin bugünkü,

Nazlını, Zeynəbi nə gözlər sabah,

Sonra da yollanım şərab dalınca,

Baxıb keyf eləsin Şeyx Nəsrullah.

Vədələr verilir: Kimdə hünər var,

Bugünkü qızımın xətrinə dəyə.

Elə bil Kəbini yazıq Zeynəbin

Təzədən kəsilib Xudayar bəyə.

Qılıncda kəsər yox, de qın neyləsin,

“Özümüz” deyilik, budur əngəli.

Bəlamın birisi söz yox özgədən,

Böyüyü, ay ustad, özümdən gəlir.

Mənim işim başqa, istəyim özgə,

İndi şair çoxdur qəm ovutmağa.

Mən isə bu günün “Ölülər”inin

Gəlmişəm ruhuna ayna tutmağa.

Rüstəm Behrudi “Ata dili” şeiri ilə Cəlil Məmmədquluzadənin “Anamın kitabı” dramındakı “Atanın öz əli ilə yazdığı kitabı”n milli-mənəvi bütövlük ideyasını seçilmiş mövzu əsasında fərqli baxışlar ilə yenidən dilə gətirmişdir. “Ata dili” şeirində böyük Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin öz sözləri ilə desək “beşikdə yad millətlərin südünü əmmiş, vətənimizdən yadırğamış və millətimizin ruhundan xəbərsiz”lərin Ana dili deməyə haqqının çatmadığı ideyası irəli sürülür. Şairin fikrincə, anası əcnəbi millətlərdən olub, yad tərbiyə alanların milli-mənəvi dəyərləri axıradək qoruyub saxlaya, yaşada və daşıya bilməmələri cəmiyyəti ciddi çətinliklərlə üzləşdirir. Bütövlükdə Cəlil Məmmədquluzadə irsinə və ideallarına müraciət Rüstəm Behrudiyə ədəbiyyatda yüksək vətəndaş sözü deməyə də geniş imkan yaradır.

Qeyd etdiyimiz kimi, Rüstəm Behrudinin otuz illik bədii yaradıcılığı bütövlük andı üstündə köklənmiş geniş bir tarixi-coğrafi genişliyin ədəbiyyatıdır. Görkəmli şair və ictimai xadim Oljas Süleymenova açıq məktub kimi 1984-cü ildə yazılmış “Hər şey ayrılıqdan başladı” şeiri Rüstəm Behrudinin həm tarixi-coğrafi genişlik anlayışının miqyasını, həm də bütövlük andının mahiyyətini və həmrəylik ideyasını əhəmiyyətini dolğun şəkildə ifadə edir. O, eyni zamanda, oxucusunu “qızıl alma timsalı Vətən” üçün, dövlət müstəqilliyimizin daha da möhkəmləndirilməsi yollarında həmişə Məlikməmməd misalı səməndər quşuna çevrilməyə çağırır. Rüstəm Behrudinin poeziyası min illərin ruhunu və yeni əsrin çağırışlarını vəhdətdə əks etdirən mənəvi bütövlüyün və genişliyin kamil sənət nümunəsi olaraq tarixi missiyasını davam etdirməkdədir.

İsa Həbibbəyli

525-ci qəzet.- 2015.- 12 sentyabr.- S.22-23;26