Dram Teatrı yeni islahatlar dövründə

142 illik zəngin tarixi olan Azərbaycan teatrı dedikdə, bizcə əsasən Akademik Milli Dram Teatrının keçdiyi mürəkkəb yaradıcılıq yolu nəzərdə tutulmalıdır.

Milli dramaturgiyanın banisi M.F.Axundzadənin "Təsnifatı" özül rolunu oynayaraq xalq teatrının ənənələrinə və mövcud dramaturgiya qaydalarına müvafiq işlənmişdir. Bu əsərlərin ilk qələm təcrübəsi olduğuna inanmamaq çox çətindir. Axundzadə dramları həm milli rejissuranın, həm də "aktyor məktəbləri"nin inkişafında və formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Onun pyesləri olmasaydı bəlkə heç milli dramaturgiyamız da olmazdı və ya olsaydı da, tam fərqli şəkildə meydana çıxardı. Məhz Axundzadə komediyalarından sonra peşəkar dramaturgiya yaranmağa başladı.

Milli teatrşünaslıq elminə qiymətli töhfələr vermiş görkəmli teatrşünas-alim Cəfər Cəfərov hələ 1968-ci ildə çap olunmuş 2 cildlik "Əsərləri"nin I cildində yazırdı. "Axundov əsərlərinin səhnə tarixi göstərir ki, bu əsərlər Azərbaycan teatrının, birinci növbədə Əzizbəyov adına teatrının (Akademik Milli Dram Teatrı) inkişafına olduqca səmərəli təsir göstərmiş, onun yolunun, məqsədinin, metodunun müəyyənləşməsində son dərəcədə mühüm rol oynayaraq, milli səhnə sənətinin ən üzvi, ən ayrılmaz bir parçası olmuşdur".

Ölkədə fəaliyyət göstərən 27 Dövlət Dram və Musiqili teatrların birincisi hesab olunan Akademik Milli Dram Teatrı Axundov ənənələrinə söykənərək hər zaman olduğu kimi bu gün də axtarışlarla zəngin olan yaradıcılıq yolu keçməkdədir. İlkin dövrlərdə bu teatrın yaradıcılığına digər millətlərin nümayəndələri başçılıq etsələr də, 1932-ci ildən başlayaraq Yusif Yulduz, Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımov, Hüseynağa Atakişiyev, Həsən Turabov, Əliabbas Qədirov bu sənət ocağının bədii rəhbəri olmuşlar. Adil İskəndərov, Mehdi Məmmədov və Tofiq Kazımov rejissurası, hər biri ayrı-ayrılıqda, milli teatrının inkişafında mərhələ rolu oynamışdır.

Adil İsgəndərovun romantik, Mehdi Məmmədovun romantik-realist, Tofiq Kazımovun realist-novator rejissurası milli teatrda romantik, realist və lirik-psixoloji aktyor məktəblərinin inkişafına təkan verib. Bildiyimiz kimi, baş rejissor teatrda yaradıcılıq istiqamətini müəyyənləşdirən şəxsdir. Lakin sənət məbədgahımızın baş rejissor və bədii rəhbərsiz işlədiyi dövrlər də az olmayıb.

Adətən belə dövrlərdə teatrın yaradıcılığında müəyyən geriləmələr nəzərə çarpıb və səbirsizliklə yeni baş rejissorun yolu gözlənilib.

2011-ci ildən Milli Akademik Dram Teatrı fəaliyyətini baş rejissorsuz və bədii rəhbərsiz davam etdirsə də, nə yaxşı ki, yaradıcılıqda heç bir geriləmələr nəzərə çarpmadı. Əksinə məhz bu illərdən başlayaraq teatr əsaslı dəyişikliklərə köklənərək, Tofiq Kazımov dövründə olduğu kimi axtarışlara və daha çox gənclərlə işləməyə üstünlük verdi. Məhz bu illərdə teatrda mükəmməl layihələr, maraqlı tamaşalar, möhtəşəm rejissor yozumları, baxımlı aktyor ifaları diqqət çəkməyə başladı.

Teatrın çox böyük perspektivlərə hesablanmış inkişaf yolu, söz yox ki, məhz 2011-ci ilə təsadüf edir.

Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 2009-cu il 18 may tarixində 227 saylı sərəncamı ilə "Azərbaycan Teatrı 2009-2019-cu illərdə" Dövlət Proqramını imzaladı. Vaxtında qəbul edilmiş bu möhtəşəm Proqram Mədəniyyət və Turizim Nazirliyinin qarşısında çox böyük vəzifələr qoydu. Respublika Teatrları, o cümlədən, Milli səhnə məbədgahı olan Akademik Milli Dram Teatrı bu vacib sənəddən irəli gələn çoxşaxəli fəaliyyətini müəyyənləşdirdi.

Bu səhnə ocağında geniş miqyaslı təmir-tikinti, quraşdırma işlərinə başlanıldı. 2011-ci ildə bu işlər sona çatan kimi teatrda struktur islahatlara start verildi. Bu mürəkkəb iş 2011-ci ildə teatra yeni direktor təyin olunmuş əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq doktoru, professor İsrafil İsrafilova həvalə olundu. Hər zaman teatrın təəssübünü çəkən tanınmış ziyalı sənət ocağına direktor təyin olunan gündən nizam-intizam qaydalarını möhkəmlətdi. Çünki hər şey nizam-intizamdan başlayır. Görkəmli teatr islahatçısı K.S.Stanislavski deyirdi ki, teatrda dəmir nizam-intizam qaydaları olmalıdır. Teatrın sonrakı inkişaf mərhələsində aktyor heyətinin formalaşdırılması prosesinə başlanıldı. Aktyor heyətini formalaşdırmadan teatrın repertuar zənginliyinə nail olmaq olmaz. Hər iki proses paralel aparılmalıdır. Bir əsr yarıma yaxın tarixi olan qocaman sənət məbədgahında illərin sınağından çıxmış yaradıcılıq ənənələri qorunmalı, səhnə sənəti dünya standartları səviyyəsinə yüksəldilməli, geniş əhatə dairəsinə malik olmalıdır. Bütün bu mürəkkəb və ağrılı proseslər çox da asanlıqla həyata keçirilmir. Teatr canlı bir orqanizm olduğu üçün burada illərlə kök salmış və yaradıcılığın inkişafına mane olan köhnə qaydalarla işləmək olmazdı. Zamanın inkişaf axarında hər yerdə olduğu kimi səhnə sənətində də islahatlar aparılmalı idi, zamanla ayaqlaşmağı bacarmayan teatr ətrafında peşəkar tamaşaçı yığa bilməz.

Bu bir həqiqətdir ki, tamaşaya baxmağa gələn iki növ tamaşaçı mövcuddur: peşəkar və təsadüfü. Peşəkar tamaşaçı teatrın bütün tamaşalarını izləyən, yaxşını pisdən ayıran, az qala teatr tənqidçısınə çevrilən tamaşaçıdır. Təsadüfi tamaşaçı isə, bu teatra zörən gətirilən və ya gələn tamaşaçıdır.

Məlum məsələdir ki, yeniliyə yol açmaq zaman-zaman maneələrə tuş gəlib, onu qəbul etməyənlər olub. Beləliklə, az bir zamanda teatrda dəmir intizam yaradıldı. Bəzi neqativ halların qarşısı alındı. Stereotiplərdən qurtulmaq bir o qədər asan olmur.

Çətinliklə olsa da, teatrda əmək və yaradıcılıq intizamı möhkəmləndiriləndən sonra, aktyorlarla əməkdaşlıq münasibətləri, bütün dünyada olduğu kimi, müqavilə əsasında quruldu. Sovet dövründən bizə miras qalan qaydalar dağıdıldı. Aktyorun aylıq maaşının oynadığı rollar müqabilində hesablanmasına qərar verildi. Aktyor artıq öz üzərində işləyib, rol almaq marağında olduğunu anladı. Teatrda aparılan növbəti islahat rejissorların fəaliyyətinin qonorar sisteminə keçirilmə, müəllif və tərcüməçilərlə qarşılıqlı əməkdaşlıq münasibətlərinin yaradılması oldu.

Bütün bu adı çəkilən islahatlar Dövlət Proqramına müvafiq olaraq Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəhbərliyi altında həyata keçirildi.

Teatrda aparılan köklü islahatlar tezliklə öz bəhrəsini verməyə başladı. Ötən 2011-2014-cü illər ərzində teatrda müxtəlif janr və üslubda 39 dram əsərinə səhnə həyatı verildi, onlardan 17-si Dövlət sifarişi ilə, qalan 22-si isə teatrın daxili imkanları hesabına ərsəyə gəldi. Bu rəqəmləri illərə bölsək, çox maraqlı bir mənzərə yaranar.

2011-ci ildə hazırlanmış 9 tamaşadan 4-ü Dövlət sifarişi ilə, 5-i daxili imkanlar hesabına,2012-ci ildə hazırlanmış 11 tamaşadan 7-si Dövlət sifarişi ilə, 4-ü daxili imkanlar hesabına, 2013-cü ildə hazırlanmış 8 tamaşadan 3-ü Dövlət sifarişi ilə, 5-i daxili imkanlar hesabına, 2014-cü ildə hazırlanmış 11 tamaşadan 7-i Dövlət sifarişi ilə, 4-ü daxili imkanlar hesabına ərsəyə gəlib.

2015-ci ilin 6 ayı ərzində hazırlanmış 4 tamaşa da tamaşaçıların diqqətindən kənarda qalmamışdır.

Teatr hər mövsümünü ənənəvi olaraq görkəmli dramaturq İlyas Əfəndiyevin "Qarabağnamə" tamaşası ilə açır. Nə qədər ki, doğma torpaqlarımız düşmən taptağındadır, teatr bu ənənəyə sadiq qalacaqdır.

Teatrın rəngarəng və əhatəli repertuarında klassik, yerli və xarici müəlliflərin əsərləri ilə yanaşı, müasir yerli və xarici müəlliflərin də əsərləri yer alıb. Repertuara salınmış dram əsərlərində müxtəlif yaş kateqoriyaları və maraq dairələri nəzərə alınmışdır. Teatrın repertuarında milli klassik nümunələrdən birincisi, söz yox ki, M.F.Axundzadənin "Sərgüzəşti Vəziri-Xani Lənkəran", C.Məmmədquluzadənin "Anamın kitabı", H.Cavidin "Əmir Teymur", A.Şaiqin "Danışan gəlincik" və "Qaraca qız", "Kitabi-Dədə Qorqud" əsəri əsasında "İlahi oyun", xarici dram nümunələrindən M.Frişin "Don Juan və həndəsə", B.Brextin "Kuraj və uşaqları", E.D.Filipponun "Kabuslar", S.Şendilin "Qanlı Nigar", V.Saqarelinin "Xanuma", V.Hüqonun "Qadın məhəbbəti", F.Bruknerin "Napaleon", R.Kuinin "Zorən şorgöz", V.Şvartsın "Kölgə", müasir milli dramlardan İ.Əfəndiyevin "Qarabağnamə", "Boy çiçəyi", Elçinin "Qatil", "Teleskop" və "Şekspir", A.Məsudun "Qatarın altına atılan qadın", Ə.Əmirlinin "Şah Qacar", H.Mirələmovun "Gəncə qapıları", H.Həsənovun "Qürbətdən gələn məktublar", K.Abdullanın "Şah və Şair", V.Səmədoğlunun "Generalın son əmri", Ə.Əsgərovun "Oliqarx", Y.Oğuzun "Nadir şah", M.Musabəylinin "Tıq-tıq xanım və onun yeni dostları", xarici dramaturqlardan F.Durrenimattın "Yaşlı qadının gəlişi", M.Vişnekin "Qoca kloun tələb olunur" əsərləri teatrın repertuarını bəzəyir. Repertuarın zənginliyini və geniş əhatə dairəsi teatrın həmçinin, aktyor heyətinin inkişaf perspektivinə də hesablanıb. Teatr repertuarını zənginləşdirməklə bərabər, həm də müxtəlif beynəlxalq festivallarda, o cümlədən, Gürcüstanda, Belarusda, Makedoniyada, Rusiyada keçirilən müxtəlif formatlı tədbirlərdə ölkəmizi uğurla təmsil edərək, mükafatlara layiq görülmüşdür. Onu da qeyd etməliyik ki, külli miqdarda vəsait aparan bu tədbirlər teatrın daxili imkanları hesabına həyata keçirilir.

Bundan əlavə Akademik Milli Dram Teatrı Dövlətin gənclər siyasətinə uyğun olaraq istedadlı cavanları yaradıcılıq prosesinə cəlb edərək, onlara hər cür imkanlar yaratmışdır.

2011-2014-cü illərdə hazırlanmış 39 tamaşadan 25-nə gənc rejissorlar quruluş vermiş, cavan aktyorlar və rəssamlar yaradıcılıq işinə cəlb edilmişdir. Bu özü özlüyündə çox böyük bir göstəricidir.

Teatrda həmçinin gənc teatrşünasların laboratoriyası və aktyor studiyası təşkil olunmuşdur.

Qocaman sənət ocağı Dövlət Proqramına uyğun olaraq dünya teatr prosesinə də uğurla inteqrasiya olunur. Müasir dövrün tələbləri budur. Dünyada baş verən teatr hadisələrindən xəbərdar olmadan inkişaf etmək olmaz. Teatr həmçinin bu illər ərzində ölkəmizin ayrı-ayrı bölgələrində qastrol səfərlərində də iştirak edərək, yerli əhalini yeni tamaşaları ilə tanış etmişdir.

Milli Akademik Dram Teatrı Moldova teatrı ilə də yaradıcılıq əlaqələrini davam etdirmişdir. Teatrın kollektivi Kişinyov şəhərinin E.İonesko teatrında H.Mirələmovun "Xəcalət" əsərini tamaşaya qoymuş, M.Eminesku teatrının səhnəsində V.Şekspirin "12-ci gecə" əsərini nümayiş etdirmişdir. Moldovanın tanınmış rejissoru P.Vutkereni milli səhnəmizdə Elçinin "Şekspir" əsərinə quruluş vermişdir.

Teatr Dövlət proqramına uyğun olaraq vaxtaşırı müxtəlif layihələrə qoşularaq, milli səhnə sənətimizi uğurla təmsil edib.

Biz yazımızda bilərəkdən daha çox statistik rəqəmlərə yer verdik ki, bu müddət ərzində görülən işlər göz önündə canlansın. Çünki çox qısa müddətdə, böyük işlər görülüb. Əlbəttə, hazırlanan tamaşaların araşdırılması aparılsaydı daha yaxşı olardı. Çünki tamaşaçıların əksəri layiqli tənqidini gözləyir. İsrafil İsrafilov teatra direktor təyin olunduqdan sonra sənət ocağının siması və hüsnü dəyişdi. Tofiq Kazımovun layiqli tələbəsi kimi İ.İsrafilov ortaya mükəmməl işlər qoydu. Yaradıcılıq ab-havasına təravət gətirdi. İlyas Əfəndiyevin "Boy çiçəyi" və "Qarabağnamə", Elçinin "Mənim ərim dəlidir", "Teleskop" və "Şekspir", H.Mirələmovun "Xəcalət", Ə.Əmirlinin "Şah Qacar", "Dədə Qorqud" əsərlərinin motivləri əsasında "İlahi oyun" və sair əsərləri mükəmməl rejissor yozumları, obraz bütövlüyü və maraqlı aktyor ifaları ilə diqqət çəkir.

Bu illər ərzində Azər Paşa Nemətovun, Mərahim Fərzəlibəyovun, Bəhram Osmanovun, Mikayıl Mikayılovun və başqalarının hazırladığı tamaşalar geniş uğur qazana bildi.

Azər Paşa Nemətovun hazırladığı tamaşalarda zəngin fantaziya, müəllif ideyasını dolğunlaşdıran mizan-hərəkət toplusunun az qala riyazi hesablanması, tamaşanın bütün hissələrinin vahid nöqtədə birləşməsi, əsərin daxili plastlarının kəşfi maraqla qarşılanır. Bu tamaşaların məna çalarları tamaşaçını düşüncələrə qərq edir. Azər Paşa Nemətov obrazları gözlənilməz rakuslarda kəşf etməkdə mahirdir. Mərahim Fərzəlibəyov da quruluş verdiyi tamaşalarda ilk növbədə məntiqli fantaziyaya üstünlük verib, tədricən müəllif ideyasının gözlənilməz məqamda açılmasına çalışır. Bu obrazların xarakteri təklif olunan vəziyyətə uyğunlaşsa da, dəyişkənliyini də qoruyub saxlayır. Bu tamaşalarda görünənin görünməyən hissəsi maraq doğurur. Sanki bu tamaşalarda dramatik hadisələr okeandakı aysberqləri xatırladır. Görünən hissənin kiçikliyi nisbətində, görünməyənin əzəməti hiss olunur. Tamaşalarda insan duyğularının burulğanı, forma və məzmun vəhdəti ilə tamaşaçılarda xoş duyğular oyadır.

Bəhram Osmanovun tamaşaları klassik üslubda insan mənəviyyatının tərənnümü də adlana bilər. Bu tamaşalarda müəllif ideyasına müvafiq fantastik elementlər olsa da, daha çox real görüntülərə üstünlük verilir. Sanki teatrın sərtliyi daha çox reallığa söykənir. Bu söz yox ki, rejissorun fərdi düşüncəsinə əsaslanır.

Mikayıl Mikayılov teatrda nisbətən gənc nəsli təmsil edir. Onun tamaşalarında gənclik eşqi, aşıb-daşan fantaziya, hadisənin plastikada çözümü, obrazın mətndən əlavə hərəkət-mizan toplusunda təsviri və təqdimi əsas olur. Bu tamaşalarda görüntünün rəng və səslərdə həllinə diqqət verən rejissor, həm də pantomim teatr elementlərinin qabarıqlaşdırılmasına diqqət çəkir.

Söz yox ki, teatrda tamaşa quran digər rejissorlar da maraqlı işləri ilə, milli teatr prosesinə qatılırlar, biz bu yazımızda bir neçə rejissorun adını çəkməklə kifayətləndik. Məqsədimiz, 2011-2015-ci illərdə Akademik Mili Dram Teatrında gedən mükəmməl yaradıcılıq işlərini işıqlandırmaq idi. Bütün bu mürəkkəb proseslərə teatrşünas-alim, 40 illik dəyərli dostumuz İsrafil İsrafilov başçılıq edib.

Teatr yeni mövsümü yeni təyin olunmuş baş rejissor və bədii rəhbərlə - Xalq artisti, professor və görkəmli sənətkarımız Azər Paşa Nemətovla açacaq. Uğurlu olsun!

Elə bilirik ki, 2011-ci ildən bu günə qədər teatrda yaradılmış yaradıcılıq atmosferi yeni təyin olunmuş bədii rəhbərin işini xeyli asanlaşdıracaq. Belə ki, İ.İsrafilov bu günə qədər teatrın inkişafında əvəzsiz xidmətlər göstərərək vaxtı ilə görkəmli sənətkarların çalışdığı sənət ocağında yaradıcılığı yeni və müasir müstəviyə yüksəldə bilmişdir.

Biz inanırıq ki, Azər Paşa Nemətov İsrafil İsrafilovun başladığı böyük islahat işlərini layiqincə davam etdirəcəkdir. Əminliklə deyə bilərik ki, İsrafil İsrafilov və Azər Paşa Nemətovun müştərək fəaliyyəti teatrın daha yeni bir inkişaf mərhələsi olacaq.

Aydın AĞAZADƏ

525-ci qəzet.- 2015.- 17 sentyabr.- S.7.