Ardı gələn dəfə və ya dünyanın ilk günü

Murad Qoçuoğlu şeirlərinin həyatını yaşayan şairdir. Hər şeirində oxucunun danışmağı üçün yer saxlayır.

Yəni oxucunun həmin yerdən başlamağına bir abzas yer qoyur. Elə şairlər var ki, yaradıcılığı çevrə kimi qapanır və oxucunun danışmağı üçün gizli mətləblər saxlamır, hamısını izah edir, oxucunu danışdırmır.

Murad yazır:

Qonşu harayına yetməyənlərin,

Xeyrinə, şərinə getməyənlərin,

Ataya oğulluq etməyənlərin,

Vətənə oğulluq keçir könlündən.

Vətən, bağışla bizi.

(“Vətən, bağışla bizi”)

Sanki Murad əllərini oda toxundurub və sonra cəld geri çəkib. Mətləbin, mənanın yerini bizə nişan verib: "Mən göstərdim yerini, indi arxasını özün danış" -deyir.

Murad 80-cı illərin sonunda ədəbiyyata gəlib. Şeirdə baş verən forma və məzmun dəyişikliyi göz önündədir. Klassik və həm də vətənpərvərlik hissi aşılayan bu şeirin sonuna Murad sadəcə yeni bir sətir - "Vətən, bağışla bizi" mirasını artırmaqla şeirdə yeni forma yaradır və sovetizmə mənsub olan ənənəvi stixiya bir anda dəyişir. Şairin mövcud vətən anlayışına alternativliyi müasirlik kimi özünü təqdim edir. Çünki vətən qarşısında günahını etiraf eləmək o vaxtlar çətin məsələ idi.

Murad epik heca şeirinin görkəmli nümayəndəsidir. Min illik heca şeirini öz hisslərinin ritmini verməklə yeni şair ünvanını yaradıb. Çox asanlıqla bu ünvanın qapısını döymək olar və içəridən, min illərin arxasından gəlirmiş kimi sehirli bir səs eşidərik.

Çəkdiyim əziyyət getməsin hədər,

Qoy daşa dəyməsin oxum, Allahım!

Mənə öz rəhminlə mərhəmət göstər,

Pislik eləməkdən qorxum, Allahım!

(“Məni günahlardan qoru, Allahım”)

Müstəqillik dövr ədəbiyyatımızda forma və məzmun dəyişikliyi əsasən sərbəst şeirdə baş verib. Amma heca şeirinin qəliblərində məzmun dəyişklyi eləmək şairdən hünər istəyirdi. Həm də bu dəyişiklik gərək şairin içindən gəlsin. Murad şeirlərində belə dəyişikləri zaman-zanan edib. Amma bu, qabarıq şəkildə görünmür.Yuxarıdakı şeirə diqqət etsək, görərik ki, ilk baxışda gözə dəyməyən bir həqiqət kül altında köz kimi qalıb. Allaha bu cür xitab tamamilə ilə yeni bir baxışdır, demək, Murad qəlibi sındırıb. İndiyə kimi deyirdilər ki, ey Allah, bir görk elə, bəndələrini qorxut. Muraddan isə tamamilə fərqli bir xitab: Mənə mərhəmət göstər, pislik eləməkdən qorxum. Nə qədər adi və ali bir həqiqət. Bu şeirdə mərhəmət hissi ən ali qanun kimi önə çəkilir. İstər dini, hüquqi, sosial və başqa məsələlərdə mərhəmət idarəedici bir stimil rolunu ifadə edir. Şeirin mətləbi xalq düşüncə tərzi ilə, xüsusən folklorla sıx bağlıdır.

Folklar təkçə dil arnomenti deyil , həm də hadisə, əhvalatdır. Keçmiş zamanlarda şahların sadə insanlara, xüsusən də oğrulara etimadı və tanınmış pedoqoqlar: Uşinskinin , Kamenskinin pedaqoji əxlaq məsələlərində dayanan mərhəmət hissi Muradın şeirlərində yeni bir aspektə, yeni bir dialoqda, özü də şərq düşüncə sistemində, obrazlı şəkildə meydana gəlir.

Muradın şeirlərində məna ilk baxışda üzdə deyil, hazırlıqlı oxucu lazımdır ki, sözün və alternativliyin dərinliyində və yaxud hadisə və misraların paralelliyində mənanı seçə bilsin.

Murad istər təbiət, istər cəmiyyət, bir sözlə, bioloji, sosioloji və filoloji məsələlərdə həmişə insan axtarışındadır. İnsan onun əbədi və əzəli obrazıdır. Müharibə, sevgi, qocalıq, ehtiyac, dəlilik, ahıllıq dövrlərini yaşayan insan Muradın şeirlərinin baş qəhrəmanıdır. Şeir labarotoriyasında şair insanı sintez, təhlil edir, onun müxtəlif yaşam vəziyyətlərini göstərir və insanı onu yaradan Allahın bir qütbündə, ibadətində tərənnüm edir. Allahdan kənarda insan yoxdur. Bu stixiya belə qütbləşir. Allah, insan, sevgi, zəhmət və torpaq. Bu məfhumların enerjisində şeir axını var və Murad həyatın şeir mənbəyini çox dəqiq bilən şairdir. Baxın, insan yağan qar dənəciyinə əllərini açır və heyrətlənir.

Uçurdu, uçurdu azad quş kimi,

Qayıdıb ovcuma düşürdü yenə.

Bəlkə ovcumdakı qar dənəciyi,

Səmanın sirrini deyirdi mənə.

(“Bu gecə ruhları bağışladılar”)

Bu heyrət min ildir var. Səmanın sirrini qarın soyuqluğunda, təmizliyində axtarmaq həmişə olub. Ələ düşən qar dənəciyi hamının başına gələn bir hadisə kimi qədimdir. Bəs bu hadisəyə şair kimi Muradın əlavəsi nədir? Muradın "bəlkə" sözü ilə başlayan keçmiş zamanın rəvayəti ilə (de-yir-di) sonuclanan təəssüf hissi şeirin yeniliyidir. Çünki artıq dənəcik əlimizdə yoxdur. Bu, təkcə təbiət hadisəsi kimi yox, sosial bir məsələ kimi də gündəmdə qalır. Əlimizdə qar dənəciyi əriyəndən sonra yaranan təəssüf hissi şeirin əsas ideyasıdır.

Necə ki, Hüseyn Arif deyirdi:

Zirvədə zirvənin qədri bilinməz,

O gözdən itəndə hayıf deyərlər.

Və yaxud

Əli Kərimin "O göz yaşların" şeiri ilə Muradın bu şeiri arasında səmavi əlaqə var. Əli Kərim deyir:

Ağlatdım mən səni, nəyə gərəkdir,

Demirəm bağışla, ya gül, üzümə.

Bağışlanmağımsa, yersiz bəzəkdir,

Onsuz da çəkdiyim bəsdir özümə.

Şeirin sonrakı bəndlərində deyilir ki, sənin o göz yaşların buxarlanıb qalxdı havaya, sonra gah yağışla birgə, gah qarla birgə qayıdır üstümə, qayıdır yerə. Bu şeirdə əsas məsələ budur. Muradın şeirində isə göyün heyrəti yerə düşür, amma biz həmişə o sirri öyrənməyə gecikirik. Əli Kərimdə, Hüseyn Arifdə çevrə qapanır, Muradda isə çevrə açıq qalır.

Muradın şeirləri şaquli istiqamətdə deyil, əsasən "yaylım" şəklindədir. Sadəliyin altında mürəkkəblik yaşayır bu şeirlərdə. Bürkünün bətnində soyuq var, soyuğun canında bürkü. Murad şeirlərində "var"la "yox"un kontekstini elə verir ki, əslində Füzuli demişkən: "Var" olan yoxdur, "yox" olan var. Yəni materiyanın, görünənin (insanın) mahiyyəti əslində başqa yerdədir.

Yaxşı yadımdadır, ötən əsrin 80-ci illərində Murad "Yazıçı" nəşriyyatına xeyli sayda şeirlərini göndərmişdi.

O vaxt İmişli rayonunda yaşayırdı. "Yazıçı" nəşriyyatının böyük redaktoru gözəl şair Müzəffər Şükür Murada məktub yazmışdı ki, şeirlər münsiflər tərəfindən müsbət rəy alıb və bir az də şeir əlavə etsən, dövlət hesabına nəşriyyat sənin kitabını çap edəcək. Mənim təkidlərimə baxmayaraq, Murad kitabının arxasınca getmədi. Aradan nə qədər illər keçib. Murad çoxsaylı kitabların redaktoru olsa da, öz kitabını indı çapa hazırlayır, kitaba yuxarıda qeyd etdiyim məsələyə və digər həyat münasibətlərinə uyğun olaraq bir ad qoyub: "Bir az gecikəndə". Çox maraqlı addır. Mənə elə gəlir ki, nəyəsə bir az gecikəndə həyat başqa bir məcraya yön alır. Muradın bu mövzu ilə bağlı bir şeiri də var.

Duysam da qəlbinin sızıltısını,

Neyləyim, ovuda bilmədim onu.

Kövrək ürəyinin pıçıltısını,

Dinləyib, mən həmdəm olardım sənə,-

Gecikdim.

Vaxtı ilə, elə indi də dillərdə əzbər olan, daim xatırlanan Muradın "Dəli olmayanın ağlı yoxdur" şeiri həyatın problematik situasiyalarına uyğundur, kimsə, nə vaxtsa işi düz gəlməyəndə və bir az haqsızlıqla üzləşəndə tez bu şeirə "əl atır".

Deyirsən dəliyəm, sən deyən olsun,

Mənsiz də dünyada ağıllı çoxdur.

Dünya belə gəlib, belə gedirsə,

Dəli olmayanın ağlı yoxdur.

(“Dəli olmayanın ağılı yoxdur”)

Muradın bu şeirinin yazılma tarixi qədimdir, yəni 80-ci illər, sovetizm irticası, ədalətsizlik, istər millət, istər fərd baxımından sosial bərabərsizlik və sair məsələlər... Bir zamanlar (elə indidə) Azərbaycan ədəbiyyatına "Dəli" şeirləri dolu kimi yağırdı. Ancaq Muradın bu şeirə əlavə elədiyi ciddi bir fakt var. Ağıl məsələsi (“Dəli olmayanın ağılı yoxdur”). "Dəli və ağıl" məsələsi artıq sosial anlayışın təzahür məsələsidir. Dəli və ağıl məsələsinin yanaşı qoyulması artıq cəmiyyətdə qeyri bərabərliyin hökm sürdüyünün dəqiq diaqnozudur.

Ölümün həyatı, şirinliyin acısı və yaxud acının şirinliyi, dəlinin ağlı məsələləri həyat, cəmiyyət proseslərinin canlı gedişatıdır.

Muradın şeirlərində ədəbi fakt var, həyat faktlarının qoyuluşu və düzülüşü şeirin onurğasıdır. Seirin beyni və onurğası, bazisi və usqurumu yoxdursa, o şeirin yaşamaq haqqı yoxdur. Bir sözlə, həyat faktları şeirin yaşamağını stimullaşdırır. Aşağıdakı iki misrada böyük bir həyat faktı gizlənib. Hər zaman bu faktın yanından keçmişik, hər zaman bu həyat faktını həm oxumuşuq və həm də görmüşük. Amma bu iki misradakı qədər onu dərk etməmişik.

Zirvəyə qalxmağa can atan kəslər,

Özünü zirvədən atanı görməz.

(“Görməz”)

Şeirin əsas missiyası nədir? Həyat hadisələrini yol nişanları kimi işarələmək. Sağa və sola dönmək, durub gözləmək və ya keçmək. Burda bir "olmaz" işarəsi var, yəni can atmaq qadağandır işarəsi. Zirvədən özünü atanlar, həmin zirvəyə özləri çıxmayanlardır, kiminsə yedəyində, ətəyində dırmaşanlardır, ona görə də onları zirvə saxlamır.

Xalq şairi Məmməd Araz bir şeirində dediyi kimi:

Bu fikirdən qəlbim yaman xallanır,

Çox ünvanda qaçaq tərif yallanır.

Bir ağılın budağından sallanıb,

Neşə-neçə ağlı dayaz yaşayır.

Layiq olanları zirvə özü başına çıxardır. Şeirin mahiyyəti elə bundadır.

Muradın şeirlərinin qafiyə sistemi, sintaksisi və morfologiyası zəngindir. Şeirin dili axıcı və yumşaqdır.

Şeirin içindəki adam dünya hadisələrinə vaqifdir. Xətib Təbrizi deyirdi ki, "Ey ölüm, gəl həyat öldürdü bizi".

Murad isə ölümin sirrini öyrənməyin daha optimal variantını tapır. Dirikən ölənlər əsas səbəbi göstərə bilərlər. Dirikən ölmək nədir? Bu maraqlı ifadə insan həyatının sosial-ictimai mahiyyətini və həm də ölüm qəddarlığının kuliminasiyasını sərgiləyir. Əslində bu ölümün ölümüdür.

Düşürür yəhərdən bu köhlən bizi,

Qorxudur bu torpaq, bu kəfən bizi.

Nədir bu dünyada öldürən bizi,

Onu diri ikən öləndən soruş.

(“Soruş”)

Həyatda diriykən ölənlər çox sirlərdən xəbərdardır. Xəstəlik ölümə səbəb deyil əslində. Əsas mahiyyət və gerçəklik diri-diri ölməkdir. Yenə ictimai məzmun məsələsi ortaya çıxır.

Murad Qoçuoğlu Şərq poeziyasının estetikasında boy atan və qərb modernizmin qəbul edən söz adamıdır. Amma bu modernizm forma ilə anlaşılmır, məzmun dəyişikliyi ilə mahiyyətə varır. Şərq ürfan estetikası Muradın şeirlərində haysız-küysüz, sakit və həzin, qəbiristanlıq səssizliyi ilə meydana gəlir. Bu anlayış Muradın istedadının və ilhamının enerjisindədir. Şərq fəlsəfəsi və ürvan səltənəti sakitcə ruhun daxili enerjisi kimi səmavi sehrin dərinliyinə hopur.

Yol gəlirəm, gün doğandan bu yana,

Yol getdiyim gün batana, salam var.

Gündoğanla günbatanın arası,

Tanrım, şükür, gör nə boyda qalam var.

(“Bilmirəm”)

Təkcə bu bəndi Murad Qoçuoğlunun bütün yaradıcılığına epiqraf kimi yazardım. Bu şeir müstəqillik dövr ədəbiyyatında ürfanla bağlı çox sevdiyim üç şeirdən biridir. Bəli, insan Gündoğan və Günbatan arasında Allahla həmrəy, onunla həmsöhbət, onun əmrlərinə qul və yaratdıqlarına aşıqdır. Aşiqin hər iki tərəfə salamı var. Burda yalnız bir söz verilir və alınır: Onun adı "Salam"-dır. Gündoğan və Günbatan arası...

Uzun bir əzan səsi, dəvə karvanı, həzin qaibanə bir səs, göydəki ay işığına dolaşmış insanlar, carıx və əsa, saqqal işığı, qum təpələri və qum xırçıltısı... Əgər mən Muradın bu şeirindən film çəkəsi olsam, şübhəsiz, bu tərtibatlardan istifadə edərdim. Çünki bütün bunlar şeirin mahiyyətindən doğur.

Əsl şeir odur ki, oxucuyla reaksiyaya girə bilsin. Daha dəqiq, oxucuya nəyisə xatırlatsın, oxucu nə vaxtsa onu görmüş olsun. Muradın şeirləri keçmişi xatırladır həmişə. Onun şair həqiqəti real həyatdır. Fikir verin, uğursuzluğun başlıca düsturudur aşağıdakı misralar.

Xəyalında düz yollarsa,

Dayan, qayıt, getmə uzaq.

Özgə yolda gözün varsa,

Bu yol səni tez yoracaq.

(“Yola çıxdın”)

Yol burda məcazdır, yolun yerinə çoxlu sayda ismlər qoymaq olar. Özgə yolda gözü olmaq məsələsinin cəzasını Murad göstərir. Mən bilmirdim ki, özgə yolda gözü olmağın hansı tənəzzülü var? Murad o saat faktı ortaya qoyur. Getdiyin yol səni tez yoracaq.

Murad Qoçuoğlu insanı tədqiq edir, ölümün fəlsəfəsini açır şeirlərində. Vaqif Bayatlı həyatda itirdiyi dostlar üçün yazırdı. "İndi onlar torpağın altını qızdırmış olarlar, rahat girəcəm yerimə". Məhsəti Gəncəvi deyirdi ki, sənin ayaqladığın bu torpaq ya qadın yanağındır, ya da bir şah dəbilqəsi.

İndisə Murad yazır:

Demə ömür bir an imiş,

Gəlib keçir ildırımtək.

Məzarımın qapısını,

Min il sonra kim döyəcək.

(“Min il sonra”)

Məzar və onun qapısı... O qapının kimin döyməsi dünya felidir, dünya həqiqətidir. Muradın həqiqətləri özündən qabaq yazılanların yeni bir formada, yeni bir quruluşda isbatıdır.

Murad hər şeirində yaratdığı metafora ilə cəmiyyətə müdaxilə edir. Kəramət Şükürovun bir lal uşağa əsr olunmuş şeirində incə bir nüans var. Uşağın dilini bilməyənlər deyirlər ki, anasını çağırın. Xalqdakı deyim: lalın dilini anası bilər. Və lalın anası gəlir. Oğlunu qucaqlayıb deyir:

Nədir, nə deyirsən anası ölmüş?

Muradda isə:

Danışanlar susub daha,

Qəm eləmə, lal yiyəsi.

Köhlən atlar dırnaq saldı,

Harda qaldın nal yiyəsi? - deyir

(“İnsafa gəl”)

Yenə ictimai məzmun, sosial fakt. Qəribə bir təsəlli, susanlara ironiya hissi... lalın yiyəsinin kefi və sair təktərkibli fikirlər və cümlələr.

Poeziya zamanın bir an ayaq saxladığı yerdir. Muradın şeirlərində bu cür "dayanacaqlar" boldu. Həmin dayanacaqlarda oxucuların "tünlüyü" göstərir ki, Murad da "təkrar fikir istehsalı" yoxdur. O, nə yazırsa hamısını yenidən başlayır. Bu yenilik hissi ən çox şairin xarekteri ilə bağlıdır. Muradın şeirlərində yenə abzaslar, həyat işarələri, dramaturji elementlər, qarşılaşdırma, xaotik, qarışıq xətlər versiyaları, həndəsi silsilələr, rəqəmlərin bədilliyi, təbiətə qovuşmaq, ağacların ahı, sosial mesajlar boldur. Muradın yeni və qoca dünya ilə maraqlı söhbətidir bu şeirlər. Murad şeirlərini quruluşca bitirsə də, məna cəhətcə tamamlamır. Bütün şeirlərinin ardını gələn dəfəyə saxlayır. Əslində o şeirlərin ardı bizdədir. Bizdə yaratdığı assosasiyadadır. Tumurcuğun ardı yarpaq və çiçək, çiçəyin ardı meyvə olduğu kimi ("Yarpaq sevəndə çiçək olur, çiçək sevəndə meyvə" Taqor) Murad Qoçuoğlunun da şeirlərinin ardı ya film, ya nəğmə, ya da dünyanın daha yeni sevgilərlə davam etməsidir.

Necə ki, yağışın və qarın ardı bulaq, bulağın ardı çay, çayın ardı dəniz, dənizin ardı okean, okeanın ardı yenə bulud olur, bax, mənim də yazımın ardı mən biləli böyük salonlarda şair dostuma bağışladığım çiçəklər, əllərimdə bənövşələr tək çatlayan səslər olacaq və ya süjetli şeirlərinə çəkəcəyim bir film, ya bir nəğmə, ya da günlərin bir günü 2015-ci ilin əvvəlki ilk gününə dönüşümüz olacaq. Deyək ki, 1-ci ilin birinci gününə, doğrudan da, həyatda həmişə can atdığımız bir çox şeylərə bir az geciksək də, dünyanın həmişə ilk günü var. O ilk gündə görüşənədək.

Qəşəm NƏCƏFZADƏ

525-ci qəzet.- 2015.- 18 sentyabr.- S.8.