Moskva döyüşləri

Qəzetimizin müxtəlif nömrələrində Xalq yazıçısı Anarın “Yaşamaq haqqı” əsərinin bəzi fəsilləri dərc olunub. Keçən şənbə bu yazıdan “Qara Yanvar” fəslini dərc etdik. Bu sayımızda 1990-cı ilin Yanvar hadisələrinə həsr olunmuş başqa bir fəsli oxuculara təqdim edirik.

Fevralda biz – SSRİ Xalq deputatları – Moskvaya yola düşdük. SSRİ Ali Sovetinin sessiyası Yanvar hadisələrinin baş verdiyi qış tətilindən sonra öz işinə başladı. Qara yanvar haqqında həqiqəti ölkəyə və dünyaya çatdırmaq üçün daha nüfuzlu və əhəmiyyətli tribuna Ali Sovetin sessiyası idi. Biz yaxşı dərk edirdik ki, 19-20 yanvar hadisələrinə hüquqi qiymət tələb edəndə, dərhal baş vermiş talanları bizim gözümüzə soxacaqlar. Artıq deyildiyi kimi, 19-20 Yanvar aksiyasından demək olar ki, tam sükutla keçən Mərkəzi informasiya vasitələri 13-14 yanvar hadisələri haqqında öz versiyalarını ətraflı şəkildə bütün dünyaya püfləyib şişirdə-şişirdə çatdırmışdılar. Ona görə də 9 aprel 1989-cu ildə Tiflisdə törədilmiş qanlı divana münasibət bizim faciəmizə münasibətdən fərqli idi. Vəziyyətdən mərdanəliklə çıxmaq tələb olunurdu. Həqiqətə sadiq qalmaq şərtilə. 13 fevralda, sessiyanın açılışı ərəfəsində E.Qafarovanın mehmanxanadakı nömrəsində toplaşdıq. Qərara gəldik ki, bizim adımızdan, 19-20 Yanvar hadisələrinin təhqiqatı üzrə Azərbaycan Ali Sovetində yaradılmış komissiyanın sədri akademik Midhət Abbasov çıxış etsin. Mən əmin idim: iclas başlayan kimi erməni deputatlar tribunaya cumacaqlar, 13-14 yanvar hadisələrinə istədikləri donu geydirəcəklər və təklif edəcəklər ki, o günlərdə həlak olanların xatirəsi anılsın. Belə olan təqdirdə 19-20 Yanvar qurbanlarının xatirəsini yad etmək barədə bizim təklifimiz birinci təklifə qarşı qəsd kimi səslənə bilərdi. Bununla yanaşı 13-14 yanvar hadisələrindən sükutla keçmək, yalnız qoşunlar şəhərə girəndən sonra həlak olanların xatirəsini yad etmək çağırışı ilə təklifi məhdudlaşdırmaq olmazdı. Qanlı Yanvarda bütün həlak olanların xatirəsini yad etmək – yeganə məqbul rəy bu ola bilərdi və təklif də bizdən gəlməli idi. Mən bu barədə düşüncələrimi bizim deputatlarla bölüşdüm və onlar mənimlə razılaşdılar. 14 fevralda, səhər iclasının əvvəlində Tofiq İsmayılov israrla və qətiyyətlə (sədarət ona mane olmağa cəhd etsə də) bizim təklifi irəli sürdü və bütün deputatlar, o cümlədən, hərbi libas geyinənlər, yerlərindən qalxdılar və Bakı qurbanlarının xatirəsini bir dəqiqəlik sükutla yad etdilər.

O gün, sessiyanın tətildən sonrakı ilk günü – mən dörd dəfə çıxış etdim. O çıxışdan məndə yalnız ikisinin video-kaseti qalır:

– Bakıda dəhşətli faciə baş verib, – dedim. – Talanlardan sonra Bakıya on min hərbi qulluqçu yeritmək üçün beş gün kifayət elədi. Amma bu aksiyanı sanksiyalaşdırmaqdan ötrü Ali Sovetin 540 üzvünü bir yerə toplamaq üçün bu müddət bəs deyilmiş. Biz burda oturmuşuq, sakitcə müzakirə edirik, Bakıda isə göz yaşları axır, qan tökülməkdə davam edir. Bu məsələ müzakirə olunacaqmı? Bizim seçicilərin rəyi birmənalıdı: əgər bu məsələyə etinasız yanaşılacaqsa, Ali Sovetin işində iştirak etməyək (zalda səs-küy)...

Fasilədən sonra, saat 12-də iclas yenidən başlandı və sədrlik edən A.Lukyanov Midhət Abbasova söz verdi və o da Bakı faciəsinin bütün həqiqətlərini əks etdirən məruzə ilə çıxış etdi. Məruzədə ordunun şəhərə zorla soxulması, dinc vətəndaşların öldürülməsi təcavüz və Azərbaycan xalqına qarşı cinayət kimi dəyərləndirilir, beş maddədən ibarət konkret təkliflər irəli sürülürdü.

Elə həmin gün saat 16-da Rüstəm İbrahimbəyov çıxış etdi. Belə ki, onun nitqinin məzmunu Bakıda baş verən hadisələrlə bağlı ən vacib məqamlarda kütləvi informasiya vasitələrinin yalan məlumatlarına toxunurdu.

Sonra R.İbrahimbəyov Azərbaycan deputatları adından tələb etdi ki, bizdəki bu vəziyyət hər iki palatada birgə müzakirə edilsin və bu məsələyə kompleks halında yanaşılaraq siyasi qiymət verilsin.

Sədrlik edən: (M.Qorbaçov).

–Yaxşı, beləliklə, Bakıda 19-20 Yanvarda olmuş hadisələrə siyasi qiymət vermək məsələsi qaldırılır.

Yerdən səs: – Bəs 13 yanvar hadisəsi?

M.Qorbaçov:

–13 yanvar haqqında məsələ qaldırılmır (zalda səs-küy). Təkrar edirəm, onlar (azərbaycanlı deputatlar-A.) bu məsələdən yan keçirlər, amma bu o demək deyil ki, mən bu məsələni qaldırmıram.

Anar Rzayev:

–Yoldaşlar, burada artıq dedilər ki, Sumqayıt hadisələrinə qiymət vermək lazımdı. Amma axı, Sumqayıtdan başqa, Ermənistanın Qukarq rayonunda da faciə baş vermişdi. İndi söhbət Bakı yanvarından gedir. Biz məsələni belə qoyuruq: Azərbaycan deputatları, Azərbaycan ictimaiyyəti Bakıda 13-14 yanvar talanlarını sərt şəkildə, qeyd-şərtsiz pisləyir. Əgər bunu müzakirə etmək lazımdırsa, biz bu məsələnin müzakirəsinə və günahkarları ifşa etməyə hazırıq. Amma bununla belə talanlarla adekvat cavab olmayan 19-20 Yanvar da müzakirə edilsin və pislənilsin. Talanların günahkarlarını yox – 13 yaşlı uşağı, kor rus insanını öldürüblər, “təcili yardım”ın həkimini – yəhudini, qoca qarını cəzalandırıblar... Doğrudanmı bütün bunlara görə heç kim məsuliyyət daşımır? (Stenoqramdan).

İclasdan sonra R.İbrahimbəyov, H.Turabov və mən Qorbaçova yaxınlaşdıq və cəhd göstərdik ki, Bakı aksiyasının acılarını təfsilatı ilə ona çatdıraq. O cavab verdi: “Ne nado delat iz armii kozla otpuşeniya”.

–Nə qədər günahsız insanlar həlak olub,- dedik.

–Ordu işə qarışmasaydı, yüzlərlə yox, minlərlə, onminlərlə insan həlak olardı, – Qorbaçov belə cavab verdi:

Mən:

–Şübhəli yanaşmadı-dedim- min nəfəri xilas etmək üçün yüzünü öldürmək lazımdı, onda sabah yüz min naminə, min nəfəri, bir milyon naminə yüz min nəfəri qırmaq olar. Ancaq biz bir dəfə tarixin bu dərsini keçmişik.

Qorbaçov heç bir cavab vermədi, onunla yanaşı durmuş Primakov tənə ilə başını buladı.

Ordunun ünvanına səslənən ittihamlara Qorbaçovun xüsusi, həssas münasibəti onunla bağlı idi ki, ordu onun hakimiyyətinin yeganə dayağı idi. Yenidənqurma naminə partiya idarəçiliyinin əsas strukturlarını dağıdaraq, rejimin fundamental əsaslarını sarsıdaraq, aşkarlıqdan ötrü tənqid üçün geniş imkanlar açaraq Qorbaçov sanki şüşənin ağzını açıb cini buraxmışdı və indi demək olar ki, ölkədəki vəziyyətə nəzarət edə bilmirdi. Bu səbəbdən də onun orduya loyal münasibəti zərurətdən doğurdu. Qorbaçovun səhvi ondan ibarət idi ki, o Avropada ümumi ev, öz doğma ölkəsində isə ümumi türmə inşa etmək istəyirdi. Əgər Ordu həqiqətən də ölkənin müdafiəçisi qismində özünü doğrultmuşdusa da, (XX əsrin ikinci yarısında ölkəyə heç bir hücum olmadığı halda o kimdən müdafiə etməliydi) hazırda onun davakar davranışına, dünyanın bir çox ölkələrində – o cümlədən, Şərqi Avropada, Asiyada, Afrikada “jandarm”, olmasına, öz ölkəsində isə türmə nəzarətçisi obrazına bəraət qazandırmaq olmaz. Əgər Orduya ölkənin rəmzi kimi yanaşıb onun nüfuzdan salınmasını istəmirsənsə onu da düşünməlisən ki, tarixin müxtəlif şəraitlərində ordu müxtəlif cür səciyyələnər. Moskvanı, Stalinqradı qoruyan, 45-in mayında Berlini alan Ordu vətənpərvərlik, rəşadət rəmzi idisə, Əfqanıstana girən ordu isə – rüsvayçılıq örnəyidir. Osvensim məhbuslarını azad edən silahlı adam başqadır, silahla QULAQ məhbuslarına gözətçilik edən adam – başqa; bunlar XX əsrin tarixi faciələrinin fərqli personajlarıdır. 56-cı ildə Budapeştə, 68-ci ildə isə Praqaya girən Sovet qoşunlarının hərbi texnikası, topu-tüfəngi ilə 1945-ci ildə Budapeştə və Praqaya daxil olan Sovet qoşunların hərbi texnikası, top-tüfəngi arasında fərq inkişaf etmiş texnikanın fərqi deyildi, fərqli olan bu qoşunların tamamilə əks Xeyir və Şər daşıyıcısı olmalarıydı... Yenidənqurmanın millətlərarası münaqişələrində həlak olan əsgərlərin analarının dərdini bölüşəndə, elə həmin əsgərlərin gülləsindən Bakıda, Tbilisidə, Vilnüsdə həlak olanların analarını da başa düşmək lazımdı.

Bizim məsələlər Ali Sovetin qapalı iclasında müzakirə olundu. Bizlərdən Elmira Qafarova, Tofiq İsmayılov, Arif Məlikov, Rüstəm İbrahimbəyov və Anar çıxış etdilər. Əgər “DTK-nın sədri Kryuçkov və o zamankı DİN naziri Bakatin çıxışlarında müəyyən ölçü həddinə əməl edirdilərsə, müdafiə naziri Yazov əvvəldən axıradək təhrif olunmuş faktlarla danışırdı. Bunu sakitcə oturub dinləmək mümkün deyildi. Yazov Şəhidlər Xiyabanını məsxərəyə qoyanda və “orda öz evində ürək tutmasından ölən qocaları da dəfn ediblər, heç bir uşaq da həlak olmayıb” deyəndə səbrimiz tükəndi və biz, bütün Azərbaycan deputatları buna etiraz olaraq elə yerdən nazirə sözümüzü deyib zalı tərk etdik. Bizi dilə tutub qaytarmağa cəhd edirdilər.

Mən bizi iclas salonunu qayıtmağa çağıran polkovnik Petruşenkoya:

– Əgər Sizin nazir həyasızcasına yalan danışırsa, biz necə zala qayıda bilərik, – dedim.- Siz ki, Bakıda olmusunuz, hər şeyi öz gözünüzlə görmüsünüz.

Axşam öyrəndik ki, biz salondan çıxandan sonra Yazov tribunadan düşər-düşməz tələsik (vaxtından əvvəl) fasilə elan edilib. Biz bəyan etdik ki, yalnız Qorbaçovla görüşəndən sonra sessiyanın işində iştirak edə bilərik.

Buna qədər də dəfələrlə Qorbaçovla görüşməyə cəhd etmişdik. O cümlədən, 14 dekabr 1989-cu ildə Azərbaycandan olan deputatlarla görüşüb fikir mübadiləsi aparması üçün Baş katibə yazılı surətdə müraciət etmişdik.

Parlamentdən çıxmağımızdan bir neçə gün sonra bizə məlumat verdilər ki, səhər iclasından qabaq Qorbaçov bütün Azərbaycan nümayəndəliyi ilə görüşə 35-40 dəqiqə vaxt ayırıb. Biz bu qısa zaman kəsiyində ona nəyi izah edə bilərdik ki, üstəlik ondan lazımi cavabı da ala bilək? Deputatlığımız müddətində yaxından bələd olduğum, ictimai-siyasi xadim kimi yüksək dəyərləndirdiyim səriştəli və prinsipial insan olan dostum Tofiq İsmayılovla məsləhətləşdim. Tofiqə dedim ki, Qorbaçovla görüşdən qabaq, onun yaxın silahdaşı Aleksandr Yakovlevlə əlaqə saxlayıb görüşsək, hər şeyi ətraflı danışsaq yaxşı olar. Bəlkə o bizim mövqeyimizi münasib şəkildə Qorbaçova çatdıra bildi. Tofiq mənimlə razılaşdı. Səhərisi biz Yakovlevə zəng vurduq və o bizimlə görüşü axşam saat 6-ya təyin etdi. Biz beş nəfər – Tofiq İsmayılov, Eldar Salayev, Vəli Məmmədov, Süleyman Məmmədov və mən – MK-ya gəldik. Yakovlevlə ətraflı söhbət iki saat sürdü. Əsasən, Tofiq və mən danışırdıq. Biz Yakovlevə Azərbaycan haqqında çox şeylər söylədik. Hətta onun keçmiş və yaxın tarixinə də ekskurs etdik, bizim xalqın demokratik ənənələrindən, Şərqdə ilk dəfə məhz Azərbaycanda demokratik respublika yaradılmasından, bu respublikanın parlamentində müxtəlif partiyaların və millətlərinin nümayəndələrinin təmsil olunmasından bəhs etdik. Təbii ki, biz əsasən bütün tarixi, siyasi, iqtisadi və qanuni aspektlərdə Dağlıq Qarabağ problemindən danışdıq. Qanlı Yanvar hadisələrinin bütün dəhşətlərini anlatmağa çalışdıq. Yakovlev diqqətlə dinlədi, mövqeyimizə, səviyyəmizə, nümayəndəliyin siyasi mədəniyyətinə böyük məmnunluğunu ifadə etdi: “Etiraf edim ki, Sizin görüşmək istəyinizi biləndə, bir qədər tərəddüt keçirdim, – dedi, – məsələlərin gərginləşəcəyini düşünüm, fikirləşdim ki, siz inadkarlıq edəcəksiniz və söhbət alınmayacaq. Amma bizim aramızda tam anlaşma yarandı, bax, bu yaxşıdır. Mən Qarabağ məsələsi ilə bağlı sizin mülahizələrinizlə tamamilə şərikəm. Hələ iki il qabaq Silva Kaputikyanı və Zori Balayanı qəbul etmişdim. Onlar Qarabağ haqqında öz versiyalarını ifadə etdilər. Onlara verdiyim cavabın əsas mahiyyətini bu gün də təkrar edə bilərəm: Qarabağ əhalisinin iqtisadi və mədəni-mənəvi ehtiyacları təmin olunmalıdır, amma Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan zorla qopardılması və onun Ermənistana verilməsi haqqında söhbət belə ola bilməz. Məsələnin belə qoyuluşu çox böyük fəlakətlərə səbəb ola bilər. Onlar Qorbaçovla görüşmək istədiklərini bildirdilər. Qorbaçov onları qəbul etdi. Mən də ona öz rəyimi söylədim. Bu günlərdə Mixail Sergeyeviç o söhbəti xatırladı və dedi ki, mən haqlı imişəm: həqiqətən də, indi tamamilə aydındır ki, Qarabağın statusunun dəyişdirilməsi haqqında məsələnin qoyuluşu hansı fəlakətlər gətirdi...”

Yakovlevin dediyinə görə, Bakıda Qanlı Yanvar hadisələri onu da, Qorbaçovu da çox həyəcanlandırıb. Qorbaçov hərbi aksiyaya yol vermək istəmirmiş, amma məcbur olub, özü də böyük tərəddüddən sonra bu qərarı qəbul edib. Yakovlev dedi ki, bu səbəbdən də sizin xalq onu qəddarlıqda ittiham edəndə bu ona əzab verir, üzür. Biləndə ki, Bakıya ehtiyatda olanları göndəriblər, o hiddətləndi, onların Bakıdan çıxması üçün dərhal göstəriş verdi.

– Onlar artıq öz qara əməllərini törətmişdilər, – dedim.

(Xatırladıram ki, “rezervistı” (ehtiyatda olanlar) deyilən hərbi qurum, əsasən Rostovun, Stavropol və Krasnodar diyarlarının milliyyətcə erməni olan əhalisindən ibarət idi. Və bu həmin ehtiyatda olanlardı ki, SSRİ Xalq deputatlarından biri onları belə xarakterizə edib: sərxoş “partizanlar”, azğınlaşmışlar, kimə gəldi qarasına güllə atanlar...”).

Səhər iclasına yarım saat qalmış Qorbaçov Azərbaycan deputatlarını qəbul elədi, ilk öncə özü danışdı, sonra əvvəlcədən şərtləşdiyimiz kimi Tofiq İsmayılov vacib məsələləri ortaya qoydu. Amma hələ bir çox şeylər söylənməli idi. Qorbaçov özü də gördü ki, danışıq bitməyib və böyük fasilə zamanı (saat 2-dən 4-ə qədər) bizim nümayəndələrlə görüşəcəyinə söz verdi.

Gündüz saat ikidə Midhət Abbasov, Adilə xanım Namazova və mən prezident kabinetinə yollandıq. Qəbul otağında gözləyəndə içəridən çıxan Yakovlev bizimlə görüşdü, dedi:

– Siz nə söyləmişdinizsə, hamısını Mixail Sergeyeviçə çatdırdım. Məndən asılı nə varsa, hamısını etdim.

Bir qədər sonra kabinetdən üç Baltik respublikasının nümayəndələri çıxdı. Biz istər-istəməz öz vacib işlərini birgə həll eləyən baltların həmrəyliyinə həsəd apardıq. Əgər Qafqaz respublikaları da ümumi problemlərin həllində, düyünlərin açılmasında bu cür birlik nümayiş etdirsəydilər hər şey necə gözəl olardı. Heyhat! Yenidənqurmanın lap əvvəlindən biz öz torpağımızı təcavüzkar qonşudan qorumaq zorunda qaldıq.

Bizi kabinetə dəvət etdilər. Qorbaçovdan başqa A.Lukyanov, Millətlər Sovetinin sədri R.Nişanov və prezidentin köməkçisi Şahnazarov burada idilər.

Adilə xanım Namazova həlak olmuş məktəbli Larisa Məmmədovanın anasının məktubunu Qorbaçova çatdırdı; bu həmin məktəbli qızcığaz idi ki, Yazovun dediklərinə inanılsa, o ümumiyyətlə olmayıb. Axı nazir “öldürülənlərin arasında uşaq yoxdur”,- deyə yalan danışmışdı.

Midhət Abbasov DTK, DİN və ittifaq prokurorluğunun mühüm sənədləri onun başçılıq etdiyi komissiyaya təqdim etməsi barədə məsələ qaldırdı və Qorbaçovdan müsbət cavab aldı.

Qorbaçov sərhədlərin dəyişdirilməsinin yolverilməz olması barədə Yakovlevin bir gün qabaq ortaya qoyduğu mövqeyi təsdiqlədi və qeyd etdi ki, o lap əvvəldən Kaputikyana və Balayana xəbərdarlıq edib ki, Qarabağın Ermənistana verilməsi barədə söhbət ola bilməz və Şahnazarov da dəfələrlə Ermənistanın (!-A.) nümayəndələri ilə görüşüb, ölkə rəhbərliyinin nöqteyi-nəzərini (!-A.) onlara başa salmağa cəhd göstərib. Amma görürsünüz, onlar öz iddialarından əl çəkmirlər. Bizim mövqeyimiz birdəfəlik və həmişəlik aydındır. Dağlıq Qarabağ Azərbaycana aiddir və belə də qalmalıdır. Amma elə etmək lazımdır, hər iki xalqın haqları qorunsun ki, heç kim özünü sıxışdırılmış hiss etməsin.

Mən dedim:

– Mənə sual verirlər: nə üçün yoldaş Qorbaçov Sov.İKP MK-nın plenumunda respublikalararası sərhədlərin dəyişdirilməsinə qarşı olduğunu ifadə etdiyi halda, Ermənistanın partiya rəhbəri Suren Arutunyan yenidən bu məsələni qaldırır və Qorbaçov ona qədər Litva katibi Brazauskasın sözünü kəsdiyi halda, Arutunyanın sözünü kəsmir? Mənə belə suallar veriləndə, deyirəm ki, Qorbaçovun əvəzinə cavab verə bilmərəm, amma əgər şərait yaransa, bu barədə onun özündən soruşaram.

Qorbaçov:

– Mən yenə təkrar edirəm, – dedi,- biz respublikalar arasında sərhədlərin hər hansı bir şəkildə dəyişdirilməsinə yol verməyəcəyik.

Qorbaçovla baş tutan keçmiş görüşlərdə və onun iştirakı ilə keçən sessiyada biz dəfələrlə Dağlıq Qarabağla bağlı haqlı hüquqlarımızı bəyan etmişdik, amma indiki halda qərara aldıq ki, bu dəfə daha artıq diqqəti Yanvar faciəsinə cəlb edək.

Yakovlevin dünən söylədiyi kimi hiss olunurdu ki, Qorbaçova onu qəddarlıqda ittiham olunması çox təsir edib, möhkəm yer eləyib.

– Bəli, mən bilirəm, – o köks ötürdü, – orda məni cəllad, cani, Çauşeski adlandırırlar...

– Bunu uşaqlarını, qardaşlarını, atalarını itirən insanlar söyləyirlər,- dedim.

O yenə təkrar etdi ki, günahların ordunun üstünə atılmasına yol verməyəcək. – Əmr verilib, əsgərlər də atəş açıb.

– Kim əmr verir versin, mən heç zaman silahsız insanları qadınları, uşaqları, qocaları güllələyə bilməzdim, yəqin elə siz də – dedim.

O susdu. Sonra söhbəti 13-14 yanvar hadisələrinə yönəltdi.

Mən dedim:

– Nazir Bakatin öz çıxışında göstərdi ki, o günlərdə talançıların sayı beş mindən artıq olmayıb, eyni zamanda, – bunu da Bakatin qeyd etdi, – Bakıda daxili qoşunların sayı 12 min nəfər idi. Deməli hər talançıya qarşı iki yarım milis düşür. Bəs onda nə üçün onlar talaların qarşısını ala bilməyiblər?

Qorbaçov gözlərini mənə zilləyir.

– Doğrudan da, nə üçün? – Ölkənin Prezidenti və Baş komandanı məndən(?!) soruşur bunu. Bu yerdə bir böyük sual və bir böyük də nida işarəsi qoymaqdan başqa bir iş qalmır...

ANAR

525-ci qəzet.- 2015.- 24 yanvar.- S.10-11.