“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Müsəlman sosialistləri fraksiyasının bəyannaməsi

(Məruzəçi Əhməd Cövdət Pepinov cənabları)

Əfəndilər!

Müsəlman Sosialistlər İttifaqı və müsəlman sosial-demokrat “Hümmət” firqəsi tərəfindən yoldaşlarımız Səfikürdski və Şeyxülislamov tərəfindən müfəssələn bəyan edilən nöqteyi-nəzərimizi aşağıdakı deklarasyon şəklində nəzərinizə yetirmək niyyətindəyəm.

Biz müsəlman sosialistlərinin parlamana girməkdən məqsədimiz parlaman ideyasını, hökumətin məsul olmasını, yeridilən siyasətin açıq və aşkar tutulmasını, cümlə hürriyyətlərin bərpa edilməsini və Məclisi-Müəssisanın tezliklə çağrılmasını bu kürsüdən müdafiə etməkdir.

Bu məqsədlə biz hökumətin yeridəcəgi siyasət həqqində şu surətlə bəyan ediyoruz.

Firqə və fraksiya nümayəndələrindən mürəkkəb müştərək bir hökuməti qəbul ediyor və onun proqramı demokratik əsaslara müvafiq olmasını arzu ediyoruz.

Gələcək hökumətin əvvəlinci vəzifəsi Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlalını bütün qüvvəsilə müdafiə etmək, Azərbaycan demokrasiyasının qazandığı bu müqəddəs həqqi var qüvvəsilə mühafizə etməkdədir. Biz inanıyoruz ki, azəri türklərinin istiqlalı təyin və təsdiq olduqdan sonra “yalançı milliyyətçilik” ortadan qalxar və şimdiki əsrin məhsulu olan sinif ayrılığı və sinif mübarizəsi qolaylıqla bizim də cəmaətin içinə girər ki, bu da ümumi demokrasiyanın xeyrinədir.

Fəqət istiqlaliyyəti mühafizə etmək öz kabinetinə girib də qapanmaq degil. Bir çox tarixi, mədəni və ən ziyadə ekonomik əsaslar Zaqafqaz millətləri və cümhuriyyətləri və əski Rusiya torpağı üzərində əmələ gəlmiş hökumətlərini biri-birilə sıxı münasibatda bulunmaya məcbur ediyor. Buna binaən biz əvvəla Zaqafqaz Cümhuriyyətlərinin biri-biri ilə həm siyasi və həm də iqtisadi cəhətdən sıxı bir rabitədə bulunmalarını arzu edəriz. Bundan maəda Rusiyada əmələ gəlmiş müstəqil parçaların bir-birilə yaxınlaşıb da hər tərəf üçün mənfəətli ittifaq yapmağın da tərəfdarıyız. Xarici siyasətimizi gözdən keçirdikdə qonşularımız ilə olan münasibətimizin heç də yaxşı olmadığını və Avropa millət və dövlətlərilə lazım olan münasibatə girilmədigini görüyoruz.

Şimali Qafqaz Cümhuriyyəti ilə ən sıxı münasibatın saxlanmasını arzu edəriz.

Bizə dost və mehriban olan demokratik Gürcüstan Cümhuriyyəti ilə siyasi və iqtisadi ixtilafların bərtərəf edilməsini, ixtilaflı məsələlərin ədalət üzrə həll edilməsini və tez bir zamanda ən səmimi münasibətin qurulmasını arzu edəriz.

Yaxın qonşumuz olan Ermənistan Cümhuriyyəti ilə şimdiyə qədər heç bir münasibatə girilməmiş və mövcud olan münasibat isə pək gərgin, heç də dostanə degil, halbuki hal və vəziyyət bizim ilə Ermənistan arasında həqiqi bir dostluğun bərpa edilməsini tələb ediyor. Bu iki cümhuriyyətdə yaşayan millətlər ən ziyadə erməni və türklərdir. Əgər bu hökumətlər arasında hüsni-münasibət olmazsa, orada yaşayan millətlərin arasında da dostluq olamaz. Və əksinə arada həll edilməmiş ərazi məsələsi vardır. Böylə ixtilaflı məsələlər silah gücü ilə həll olunmayacaq. Dünyanın ən qüvvətli dövlətləri milyonlarca qurban verdikdən sonra böylə ixtilaflı məsələlərin silah gücü ilə həll olunmayacağını dərk etdilər. Kiçik millətlər üçün bu bir dərsi-ibrətdir. Buna binaən böylə ixtilaflı məsələlərin silah gücü ilə həll olunamıyacağını qət edib anlaşma və uzlaşma ilə həll etməyə çalışmalıdır. Buna görə biz hökumətdən Ermənistan ilə sıxı münasibətə girişməsini və bu cümhuriyyət ilə ən dostanə münasibatın vəz edilməsinə çalışmasını tələb ediyoruz.

Başqa hökumətlər ilə də dostanə münasibatə girmək hökumətin vəzifəhlərindən olmalıdır. Fəqət Avropa millətləri ilə münasibat peyda etmək üçün oraya bir parlaman heyətinin göndərilməsini münasib görüyoruz.

Daxili işlərimizə keçdikdə biz ən əvvəl bütün böyük və əhəmiyyətli işlərimizi həll etməgə həqq və səlahiyyətli olan Məclisi-Müəssisanı dörd əsaslı üsul üzrə tez bir zamanda çağrılmasını tələb ediyoruz. Bu işin parlaman kəndi əlinə almasını istəriz.

Şimdiyə qədər məmləkətdə qanuni bir həyatın olmadığını, keyf və təzyiqin, xüsusən ayrı-ayrı cərəyanlara və millətlərə qarşı hökm sürdügünü etirafla gələcək hökumətdən daxildə qanun dövrünün qurulmasını və inqilabın zəhmətlərindən olan cümlə hürriyyətlərin iadə edilməsini tələb ediyoruz. Mart və sentyabr hadisatını istintaq etmək üçün xüsusi bir parlaman istintaq komisyonunun seçilməsini və qeyri-siyasi firqə ilə bu yolda işləməsini lazım biliyoruz.

Qəvi bir hökumətin olmasını arzu edəriz. Fəqət biz bunu inqilabdan əvvəl mövcud olan müəssisələrin yenidən qurulması ilə, köhnə adamları dirildib köhnə formaları iadə etməkdə görmüyoruz. Köhnə idarə bütün puçluğunu göstərdi, onun dalınca qaçmaq həyatı anlamamaqdır. Biz idarələrin cəmaətə yaxın olmasını, cəmaətə etimad etməsini istəriz. İdarələrdə bulunan bir çox yaramaz ünsürlərin kənar edilməsini və sağlam bir idarə qurulmasını tələb ediyoruz.

Bu axır illərin bütün ağırlığı ən ziyadə fəhlə və kəndlilərin boynuna düşmüşdür. Bunların halı pək ağır və pərişandır. Buna görə də bu siniflərə yardım etmək gələcək hökumətin borcudur.

Bütün Azərbaycanda 8 saatlıq iş müddəti qəbul olunmalıdır. Şimdiyə qədər inqilab əsnasında fəhlələr ilə yapılan müahidələr kəndi qüvvətini saxlamalı və fəhlə müəssisələri və təşkilatları yapılmaq üçün heç bir məmaniət olmamalı və qeyri-maddi və yardımlarda bulunmalıdır.

Topraq qanunu daha Zaqafqaz “Seymində” bütün müsəlman fraksiyalarının iştirakilə qəbul edilmişdir. Fəqət şimdiyə qədər hökumət onu tətbiq etməmişdir. Biz təklif ediyoruz ki, torpaq komitələri təşkil olunsun və qəbul olunmuş topraq qanunu tətbiq olunmaya başlansın.

Cəmaət təşkilatlarının artması üçün bütün qüvvətimizi sərf etməliyiz. Və bunun üçün köhnə qəbul olunmuş “Zemstvo” qanununu tezliklə tətbiq etməli və zemstvo təşkilatlarının tezliklə vücudə gəlməsinə çalışmalıdır.

Mövcud olan hökumət müəssisələri pək çox, pək böyük və pək də ağırdırlar. Bu müəssisələrin bəzilərini qaldırmaq bir çoxlarının da ştatlarını azaltmaq lazımdır. Cəmaət bu ağır və bahalı idarələrə tab gətirə bilməz. İdarələri yüngülləşdirmək və ucuzlaşdırmaq lazımdır.

Maliyyə işlərimiz pək qarışıq və dolaşıqdır. Gələcək hökumət bu işləri düzəltmək və sistemə qoymaq məcburiyyətindədir. Daxildə ticarəti canlandırmaq üçün iqtisadi müahidələr yapmalı və hüdudlarımızı açmalıyız.

Müdafiə edəcəgimiz məsələlərdən biri də qadınlarımızın həqq və səlahiyyəti kişilərlə bərabər olmaqdır. Bizim qənaətimiz bunadır ki, iştə bu əsasların qəbul və tətbiqi cümhuriyyətimizi bu ağır günlərdə aydınlığa çıxara bilər. Bu yolda Azərbaycanın zəhmətkeş kəndli və fəhlələrinin bizə yardımçı olacaqlarına inanıyoruz.

Yaşasın Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti!

Yaşasın Qafqaz millətlərinin dostluğu!

Yaşasın cəmiyyəti-əqvam!

“Azərbaycan”, 15 dekabr 1918, №65

Mühəvvəl - tapşırma

Mərcu - müraciət edilmiş

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında Xan Xoyskinin cavabı

Dünki nömrəmizdə Məclisi-Məbusan rəisi həzrətlərinin Rəisi-Vükəla Fətəli xan Xoyski həzrətlərinə yazdığı məktubu dərc etmişdik. Xan Xoyski həzrətləri buna cavabən Məclisi-Məbusan rəisi həzrətləri namınə işbu məktubu göndərmişdir.

Möhtərəm Həsən bəy!

Dün tərəfinizdən göndərilən məktubu aldım. Məktubda xəbər veriyorsunuz ki, bənim millət yolundakı sabiq fəaliyyətimi nəzərə alaraq və parlaman fraksiyalarının da bəni intixab etmək üçün verdikləri rəyləri mücibincə, bən parlaman əndində məsul yeni müştərək kabinə təşkilinə dəvət ediliyoram.

Bənə göstərilən işbu ali etibardan səmimən məmnunam. Fəqət cismən zəifligimdən naşi işbu məsələyi öhdəmə götürməkdən acizəm. Məəmafiə mən daima millət yolunda lazım gələrsə çalışmağı vəzifəyi-mənəviyyəmdən ədd edəcəgəm.

Fürsətdən bilaistifadə rica ediyorum ki, bənim səmimiyyət və iradətimi qəbul edəsiniz.

Xan Xoyski

Gürcü nümayəndəsi Tsıxaqayanın nitqi

Böyük Fransa inqibalı hürriyyəti-şəxsiyyəyi-bəşəriyyə əsasını elan etmişsə, böyük cahan müharibəsi əzilmiş olan bəşəriyyətin 50 aylıq müsibətilə müqəddəs hürriyyəti-şəxsiyyəyi-milliyyə, təyini-müqəddərati-milliyyə əsaslarını meydana atmışdır. Bu gün cavan Azərbaycanın ən yaxşı nümayəndələri haman hüququ felən tətbiq və öz dövlətinin binasını müntəzəmən qurmaq üçün paytaxtlarında yığışmış olduqları bayram günündə bən gəlmişəm Azərbaycan parlamanının möhtərəm əzası, Azərbaycan ərazisində yaşayan gürcülər namindən mühüm tarixi zamanın hüluli münasibətilə səmimi şadlığımızı bəyan edəm və sizin sıranıza daxil olaraq quruluş işlərində iştirak edəm. Ümum qonşular ilə dostanə əlaqə, ümum cümhuriyyət vətəndaşları miyanında bilafərq məzhəb və millət müsavati-hüquq hüsuli, fəhlə və kəndlilərin mənafeyinə böyük əhəmiyyət vermək üzrə həyati-daxiliyyəyə aid bir çox məsələlərin həlli, ümumi müsavi, müstəqim, gizli və mütənasib seçki üsulilə Məclisi-Müəssisan dəvəti və sairə kibi mühüm məsələlərin həlli qarşısında bulunuyoruz.

Bütün bu məsələlərin həllində cümhuriyyət rəhbər müəssisələri gürcü nümayəndələri şəxsində həqiqi bir yoldaş bulacaqlardır. Qoy məsuliyyətsiz ənasirlər ehtimamilə hasil olan vəziyyət bizim fəaliyyətimizə mane olmasın. Həqq bizim tərəfimizdə olduğuna etiqadla bütün cahan demokratiyasının həqq və hüquq ləhinə səs verəcəgi böyük Avropa Məhkəməsinin qərarını rahətlə bəkləyəcəgiz. Vətəndaş parlaman əzası! Bən etiqad ediyoram ki, cavan dövlət gəmimiz ğələyanə gəlmiş beynəlmiləl ehtiras dənizindən səlamət keçərək, uca qaldırmış olduğu azad Azərbaycan Xəlq Cümhuriyyəti bayrağı ilə sahili-nicatə yetişəcəkdir.

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 2 aprel.- S.21