Yaddaş güzgüsündəki keçmiş

... Keçmişdən qaçmaq olar, keçmişi gizlətmək olar, amma keçmiş bir gün yaddaşında oyanıb səni xatırlamağa məcbur edəcək...

Hər dəfə ovcuna baxanda qara tutun izlərini görürdü. İzlər də adi izlər deyildi, elə bil hamının gözü qarşısında alnındakı alın yazısı sürüşüb ovcuna düşmüşdü. Bu yazı Misir heroqlifləri kimi qarmaqarışıq idi, nə illah eləsə də oxunmurdu...

Ovcundakı yazını oxuya bilməsə də, yaşadı və ağrılı-acılı bu yaşantıları uzun illərdən sonra yetişmiş tut dənələri kimi ruhundan kağıza çırpdı...

Yazıçı-dramaturq Əli Əmirli “Ağdamda nəyim qaldı?” avtobioqrafik romanıyla təkcə öz keçmişini yox, əslində, Qarabağın bir parçasını ədəbiyyatımıza gətirdi. Bu keçmiş həyat kimi canlı, səsli-küylü, rəngli və kədərlidir...

İndi mənim yaddaşımda Novruzlunun, “Dəyirman həyəti”nin timsalında bütöv bir Ağdam, o Ağdamda tut dənələrini ovcuna yığıb forslu şəhərli qadına uzadan, ürəkaçıqlığı ilə “Ala, ye!” - deyən yeddi yaşlı bir uşaq var. Uşaq bilmir ki, bu xeyirxahlığı ona baha başa gələcək, bu tut dənələri onun taleyini büsbütün dəyişəcək, üstündən əlli il keçsə belə, həmin günü həyəcan qarışıq heyrətlə xatırlayacaq...

“... Niyə bir elə uşağın içində o qadına tutu məhz mən aparmalıydım, şirədən qaralmış ovcumda? Bu nə jestdi belə? Doğrudanmı dünya, həyat təsadüflər üzərində qurulub? Buna mənim şübhəm var. Bəlkə, bu, mənim həyatımın fabula başlanğıcı idi?..”

Yaddaşını hər dəfə silkələyəndə qorxulu xatirələr, səslər tökülürdü ömrünə...

“... Dayım gur səsi ilə mamamı səslədi:

- Az, Sitara, bu gədəni verərsənmi aparım bizə?

- Niyə vermirəm, ə?! Saa mənim bu canım da qurbandı!

- Az, həmişəlik aparıram ey, oğulluğa istəyirəm.

Mamam heç, deyəsən, duruxmadı da.

- Ə, balalarımın hamısı sənin o bircə qaraltına qurbandı, qağa!..”

Taleyi dəyişmək, yeddi yaşlı uşağı peşkəş eləmək, qurban vermək bu qədərmi asandı?! Roman doğma ata-anası ola-ola dayısına övladlığa verilən uşağın taleyindən bəhs edir. Yeddi yaşlı uşağın düşdüyü yeni “Dəyirman həyəti” də elə dəyirman kimi sirli, müəmmalı, söz-söhbətin bitib-tükənmədiyi, vaxtın üyüdüldüyü bir yerdir. Adamların göz-gözə, iç-içə yaşadığı bu məhəllənin öz qanunları, öz adət-ənənələri, öz yaşam tərzi var.

Yeni ailəsi isə qarışıq ailə modelidir. Təzə mamanın - keçmiş aktrisanın övlad sevdası tez alışdığı kimi, tez də ötüb keçir. Evin kötüyü Zinyət arvad keçmişin xiffətini çəkir, keçmişlə yaşayır, Ağdamda Qacar rolunun məşhur ifaçısı artist Mamed səhnəylə həyat arasında gəzişmələr edir. “Papam” bölməsi bütövlükdə bu koloritli adamdan bəhs edir. Yeddi yaşlı uşaq şəhərli Mamasının buyruqlarını yerinə yetirir, nənəsi Zinyət arvadın dörd oktavalıq öskürəklərini, qatı açılmamış söyüşlərini eşidə-eşidə balaca çiyinlərində evin yükünü çəkir, hərdən də kinomexanik Qəzənfərin gətirdiyi hind filmlərinə baxa-baxa gələcəyi xəyal edir...

Avtobioqrafik romanında, təbii ki, yazıçı öz taleyini yazır, amma bu taledə janrlar qarışıb. Dram, faciə, komediya, melodram səhnələr də az deyil. Bu janrların hər biri uşağın taleyində baş rolda olmağa iddialıdır. Amma dünyanın işini kim bilir, uşaq yaşlarında oddan-alovdan keçmək, ayrı-ayrı adamların, ailələrin həyat dramlarının şahidi olmaq, vaxtından əvvəl böyümək, bəlkə də, bütün bu “olacaqlar” gələcəyin böyük yazıçısı üçün ilk “ustad dərsləri” idi. Hər halda bunu da taleyin ayağına yazaq...

“Ağdamda nəyim qaldı?” romanı canlı romandır, o qədər canlıdır ki, sözün rəngini, adamların səsini, hadisələrin gərginliyini, yayın istisini, qışın soyuğunu, söyüşün, qarğışın qara nəfəsini, alqışın hərarətini hiss edirsən. Elə bil Ağdamın beynəlmiləl məhəlləsində italyan filminə baxırsan.

Roman ayrı-ayrı yarımbaşlıqlarla qələmə alınıb. Hər yarımbaşlıqda bir insan, bir ailə dramı gizlənir. “Boccalı”dan başlayıb, “Mənim ailəm”lə tanış olursan, “Şəfiqə”ni “Ana” obrazında görürsən, “Novruzlu toyları”nın səsini eşidirsən, “Dəyirman”da ayaq saxlayıb zamanın keçdiyini hiss edirsən, “Papam”, “Qacar” bölməsində aktyoru səhnədə və həyatda izləyirsən, “Dəyirman həyəti”ndə çeşid-çeşid adamların həyat hekayəsini dinləyirsən, “Faynşteynlər və digər qonşular”, “Quba tətilləri”, “Nənəmlə mən” və bir-birimdən maraqlı yarımbaşlıqlar altında bütöv, bitkin, maraqlı, həm də çox maraqlı romanın əsirinə çevrilirsən.

Mənə elə gəlir ki, Əli Əmirlinin yazıçı qələmi ilə dramaturq qələmi heç bir əsərində bu qədər birlik nümayiş etdirməyib, iki janr bir əsərdə bu qədər bir-birinə güzəştə getməyib. Romanda hadisələr, dialoqlar həyatın özü qədər canlı və gözəldir.

Bu yerdə mütləq deməliyəm ki, ədəbiyyatımızda avtobioqrafik janrın gözəl nümunələri olsa da, heç bir əsərdə yazıçı oxucuya qarşı bu qədər səxavətli, səmimi, açıq deyil. Keçmişlə bağlı heç kimin bilmədiklərini üz-üzə, göz-gözə oxucuya etiraf etmək yazıçıdan böyük ürək və cəsarət istər.

“Ağdamda nəyim qaldı?” romanı Azərbaycan dilinin bütün incəliklərini, gözəlliklərini, çoxçalarlılığını üzə çıxaran bir əsərdir. Bu roman, əslində, şirəli, koloritli, çoxqatlı dilimizin nadir abidələrindən biridir.

“...Mehribanlıq məqamında Nənəmə kitab oxuyurdum. O zamanlar “Kəlilə və Dimnə” çox populyardı, Papam almışdı o kitabı. Nənəmə həmin kitabdan hekayələr oxuyurdum. Məmnuniyyətlə qulaq asırdı, o vaxtacan ki, gözləri yavaş-yavaş yumulur, ağzı aralanır və xırda-xırda xoruldamağa başlayırdı.

Nənəm Molla Nəsrəddinin lətifələrini daha çox bəyənirdi. Mən oxuduqca xımır-xımır gülür, “Başıma xeyir!”, “Yaxşıca deyir!”, “Qareer aybını örtsün!” kimi ifadələrlə eşitdiklərinə münasibətini bildirirdi...”

lll

“Ağdamda nəyim qaldı?” romanının daha bir üstün cəhəti: hər obrazın öz xarakteri, hər obrazın öz danışıq üslubu, öz vərdişləri var. Zinyət arvad, Mamed, Şəfiqə, Sitarə, Surayya, Manya, Knarik, Qəzənfər və daha kimlər, kimlər... Bu obrazların heç biri yazıçı tərəfindən ideallaşdırılmayıb, olduğu kimi qələmə alınıb, elə o səbəbdən də köhnə tanışlar kimi oxucuya doğma və tanışdır. Bu obrazlar arasında Nənənin - Zinyət arvadın obrazı 3 D formatında çəkilən film kimi hərtərəflidir. Həyatının bütün çalarları; xarakteri, səsi, barışmazlığı, dini görüşləri, doğulduğu yurda, torpağa bağlılığı əsər boyu boy göstərir, Nənə obrazı kökləri torpağın dərinliklərinə işləmiş yüzillik ağac kimi əzəmətli görünür.

Qeyd etdiyimiz kimi, “Dəyirman həyəti” beynəlmiləl məhlədir. Bu məhlədə yeddi azərbaycanlı, bir yəhudi, dörd erməni ailəsi yaşayır. Bütün əsər təbii və gerçək boyalarla təsvir edildiyindən hər xalqın nümayəndələri olduğu kimi oxuculara təqdim olunur. Yəhudilər talelərinə yazılan kədərlə, ermənilər ruhlarındakı əbədi əyintilərlə, azərbaycanlılar hədsiz xeyirxahlıqları və ürəyiaçıqlıqları ilə yaddaş güzgüsündə görünür.

Romanda bütün obrazlar bitkindir, zamandan-zamana uğurla keçən yazıçı hər obrazın taleyindən sonacan soraq verir. Şəfiqə boşanıb öz evinə qayıdır, Zinyət arvad dünyasını dəyişir, Papa növbəti dəfə evlənir, əsərin qəhrəmanı orta məktəbi bitirib 28 manatla arzularının şəhərinə - Bakıya yollanır...

“Ağdamda nəyim qaldı?” avtobioqrafik romanı yaddaşdakı doğma daşdı, vətən, torpaq, yurd haqqında insanın içini titrədəcək xatirələr romanıdır. 60-70-ci illərin Ağdamı, Ağdamın, azad, bəxtəvər günləri, o illərin insanının həyat tərzi, düşüncəsi, musiqi zövqü, arzusu və istəyi zərif detallarla, ustalıqla qələmə alınıb. Torpağa, yurda məhəbbət əsərin içindən ana xətt kimi səssizcə ötüb keçir.

“...Dünyaya göz açdığım Novruzlu kəndinin özündə çox kiçik, amma daha doğma bir vətənim də vardı. Bu, kəndin lap girəcəyindəki Boccalı məhləsi idi...”

Roman belə başlayır. Hər şey o kiçik və doğma vətəndən başlayır. Əgər insan o doğma vətənini - keçmişini itiribsə, o keçmişi yaddaşında, xatirələrində qorumalıdır, nəyin bahasına olursa-olsun qorumalıdır.

Bu romanı yazmaqla Əli Əmirli insanlara “keçmiş - insanın genetik yaddaşıdı, kimsə ona toxuna bilməz, kimsə keçmişini redaktə edə bilməz!” mesajını yolladı.

Amma bunlar hamısıdırmı? “Ağdamda nəyim qaldı?” Qarabağa qayıtmaq üçün yaddaş körpüsüdür. Bütün körpülərsə əvvəlcə yaddaşda salınır. Əli Əmirli yazıçı kimi bunu bacardı. Qarabağı qaytarmaq üçün əvvəlcə yaddaşımızı oyatmalıyıq, tut kimi xatirələrimizi çırpmalıyıq, dilimizdəki doğma kəlmələri ölməyə qoymamalıyıq və sözün işığında, sözün ruhunda əriyib torpağımıza qarışmalıyıq...

... dünyanın gözü qarşısında alın yazısı sürüşüb ovcuna düşən günahsız insanlar yaddaş güzgüsündəki keçmişini axtarırdı. Hardansa səs gəlirdi, ya yağış yağırdı, ya tut çırpılırdı...

Təranə VAHİD

525-ci qəzet.- 2016.- 2 aprel.- S.17