Allaha inam, od və büt

Çağdaş ədəbiyyatımızın görkəmli simalarından sayılan, istedadlı yazıçı Hüseynbala Mirələmovun yaradıcılığına yaxından bələdəm.

Yazıçının onlarca, diqqəti cəlb edən, həm müasir, həm də tarixi mövzularda yazdığı roman, povest, dram və hekayələri, eyni zamanda bioqrafik mövzulu əsərləri oxucuların qəlbinə hakim kəsilib. Bu əsərlər təcrübəli qələm sahibinin müqəddəs amalına çevrilib. O, həm də kövrək xatirələrlə zəngin olan bir çox sənəd əsərlərinin müəllifidir. Onun yazdığı əsərlərin çoxu ulu xalqımızın, mənəvi dəyərlərimizin ruhundan qopub cilalanan layiqli sənəd nümunələridir. Bu əsərlər göstərir ki, yazıçının mövzu dairəsi çox-çox genişdir. O real həyat hadisələrinə söykənir. Qələmə aldığı hər bir əsər oxucu ruhunu silkələyir, mənəvi dünyamızın dərin qatlarından xəbər verir. Zahiri effektdən uzaq olan, yüksək talantlı yazıçının əsərlərinin qanı içinə təpmiyib, nə varsa üzdədi, həyat materialları ilə zəngin və dolğundur. Yazıçı seyrçi deyil, realistdir. İstərdim, onun bu günə qədər yazıb-yaratdığı kamil sənəd əsərlərinin bir neçəsini diqqətə cəlb edim: “Yanar qar”, “Güllələnmiş heykəllər”, “Durnalar qayıtdı”, “Son arzu”, “Tənha durna uçuşu”, “Gəlinlik paltarı”, “Qırxıncı otaq”, “Xəcalət”, “Cəza”, “Gəncə qapıları”, “Qırmızı yumurtalar”, “Sonuncu Fateh” və əsərləri var. Eyni zamanda “Heydər Əliyev”, “Zərifə Əliyeva”, “İlham Əliyev” kimi çox sanballı əsərləri milli ədəbiyyatımızın xəzinəsini zənginləşdirir. Səfər təəssüratları mövzusunda da bir neçə əsəri vardır. Onun aydın nümunəsi “Çində möhtəşəm on gün”dür. Nəhayət, xalqımızın böyük oğlu, hökmdarı və şairi Şah İsmayıl Xətainin həyat və yaradıcılığından bəhs edən “İki şah, iki sultan” tirogiyası da tezliklə oxucu dünyasının mənəvi incisinə çevriləcəkdir.

Biz yazıçının təzəcə çapdan çıxmış “Od və Büt” əsərini, qısa da olsa, təhlilə cəlb etmək istərdik (“Azərbaycan” jurnalı, 2016, №2). Əsər poetik bir deyimlə başlayır, yanan dağ parçası göyləri qarsır, yer-göy ot tutub yanır, sanki məşər alovu dünyanı yandıracaq, kül edəcək. Həran şəhəri od içində ilan kimi qıvrılır. Lut iki qızı - Aliyə və Saliyə ilə birlikdə arvadı Valiyənin əlindən tutub hay-həşirlə, təlaş içində şəhərdən çıxıb qaçmağa üz qoyurlar. Lut tez-tez dillənir: “Geriyə baxmayın, ardımca gəlin” - deyir. Bütün şəhər Allahın qəzəbinə gəlmişdi. Valiyə qaça bilmirdi, inadkarlıq edirdi, Lutun “arxaya baxmayın” sözü ona səthi təsir bağışlayırdı. Ev-eşiyi, doğma yurd-yuvası od-alov içində qıvrılırdı. Alov onu arxadan qarsırdı, o çığırırdı. “Lut, məni xilas edin” - deyirdi. Xilas ola bilməzdi, çünki o dönüb arxaya baxmışdı.

Bəri başdan deyim ki, mən əsərdə cərəyan edən hadisələrə dərindən nüfuz etmirəm. Bu kiçik bir məqalədə təhlil edilən hadisə deyil. Hadisələr dinamik şəkildə inkişaf edir. Məmləkətin və Həran şəhərinin hökmdarı Nəmrud şah bütpərəstdir, qaniçən, başkəsən bir cəlladdır. Sarayında mindən artıq büt-heykəl var. Bu bütlər şahın obrazıdır, ona sitayiş edir, bütlərin hesabına vergi yığır, Allahı tanımır, sanki firon kimi göylərə qanlı ox atır. Əsər iki istiqamətdə cərəyan edir. Bir tərəfdə Azər baba, onun oğlu İbrahim, qardaşı oğlu Lut dayanır. Nəmruddan fərqli olaraq Azər nəsli Allaha ibadət edirlər, Allahın varlığına inanırlar. Digər qütbdə Nəmur və onun əsabələri, tərəfdarları dayanır. Onlar Allah əvəzinə cansız bütlərə sitayiş edirlər, Allah görür, susur, səbr edir... Hadisələrin necə inkişaf edəcəyinə göz qoyur.

Əsərin qəhrəmanı İbrahimdir. O, açıq gözlü, aydın fikirli, Allaha ibadət edən, təkallahlılığa varlığı qədər inanan bir insandır. Allah öz hökmünü verir, dinsizləri od selindən keçirir, onları alovlar içində kül edir. Şəhər yerlə-yeksan olur. Bu əsl möcüzə idi. Bu faciə İbrahimə görə idi. Nəmrud İbrahimi imtahana çəkir, şəhərin mərkəzində iri, dairəvi tonqal qalatdırır. Göstəriş verir ki, İbrahim yandırılmalıdır. Haraya şəhərin bütün allahsevərləri yığışmışdır. Allah İbrahimin inam və etiqadına görə yenə görk eləyir. Artıq Azər baba bu cəhənnəm mənzərəsini seyr eləyirdi, dözürdü, ümidli və inamlı idi. Artıq Nəmrud öz cəzasına çatır, kükrəyən alovlar, odlar Nəmrudun şəhərini yerlə-yeksan edir. İbrahim xilas olur və şəhərdən çıxır. Bundan sonra, fövqəl-sirlər başlayır.

Əsərdə hadisələrin sürətlənməsi Lutla Nəmrudun mübahisəsi əsasında törənmiş, şiddətlənmişdir. Nəmrud Luta deyir: “Sənin dediklərini əmin İbrahim öyrədir, siz onu başa salın”. Lut isə “əmim sizə nə deyir ki, o, sizi başa salır ki, daşdan-kəsəkdən Allah olmaz, Allah təkdir, şəriki yoxdur”.

Bundan sonra Nəmrud cəhənnəm alovundan sovuşan tək-tük tərəfdarlarını da qoyub qaçır. İbrahim yanmır. Bütün əhli-əyalı ilə Nəmrudun qan çanağından çıxıb sakit bir ölkəyə üz tutur. Yaşamaq üçün ata-baba yurduna bənzəyən yer axtarır. Uzun səhra yolları, ağır fəlakətlər onu yormur. Nəmrud təqibindən qaçan İbrahim Hərandan uzaqlaşır. Nəmrudun oğlu Mərud bu müthiş hadisələri heyrətlə seyr edir və duyğular əsirinə çevrilir.

Əsərin ən dəyərli yerlərindən biri İbrahim və onun ətrafının yolunda yaradılan əngəllər, çətin keçilməzliklərdir. Çünki Nəmrud yenə namərdliyə əl atmışdı. Ölkədən asan çıxış yollarını bağlatmışdı. Məcbur olan İbrahim tayfası “İlanlar vadisi”ndən keçməli idi. Ancaq bura ölüm yüklü dəhşətli və amansız bir yoldur. İbrahim bu yolu qətiyyətlə keçməli idi. Ətrafının etirazlarına baxmayaraq İbrahim inadından dönmür, Allahın inamına söykənir. Bu vadi əfi ilanlarla dolu idi, onların qarşısını almaq, zəhərlərindən qurtulmaq hər insana nəsib olmazdı. İbrahim əmr edir ki, yağlı qoçlardan kifayət qədər kəsin, əyninizi soyunun, onu yağla isladın, məşəl düzəldin, hətta qoyun quyruqlarını ayaqlarınıza dolayın. İşığın və alovun təsirindən vahiməyə duşən ilanlar bir-birinə dolaşa-dolaşa qayaların, kol-kosların dibinə sığınırlar. İşıqlardan ilanların gözləri qamaşır. İnsanlar sağ-salamat “İlanlar vadisi”ndən keçirlər. Bu da qüdrətli Allahın mərhəməti sayəsində baş tutur. Bu zülm və cəhalət çox çəkmir. Bir neçə il sakit bir ölkədə - Validə həyat sürən İbrahim tayfası ölüm-dirim sınağından cəsarətlə keçir. Lakin vətəndən gedərkən bu çətin və amansız səfərdə ölənlər və xəstələnənlər çox olur.Nəmrud bu ölkə ilə dəfələrlə qanlı müharibələr aparmışdı.

Ölkədən çıxmazdan öncə İbrahim Nəmrud tərəfindən “Cəsədlər dərəsi”ndə ölümlə üz-üzə qalmışdı. Məqsəd bu dərədəki Nəmrud tərəfindən öldürülmüş, quzğunlar tərəfindən gözləri çıxarılmış, canavarların qanlı dişində didim-didim olan ölü insanları İbrahimə göstərmək, onun ürəyinə xof salmaq idi. Nəmrud burda İbrahimi öldürə bilərdi, İbrahim daxili əzablar çəkirdi və yenə də, yenə də Allaha sığınır, ona dualar edir ki, bu məkrli niyyətdən qurtulsun və haqqın qalib gəlməsinə inanırdı. Büt Allahlar onu qəzəbləndirirdi. Əmin idi ki, gec-tez bütlər tar-mar olacaq.

Əsərdə Lut obrazı çox qabarıq verilib. İbrahimin əmisi oğlu acıq edib ondan aralanır, yayda soyuq, qışda isti qarşı tərəfində təbii göl olan kahada uzun illər qızları Aliyə və Saliyə ilə ömür sürürlər. İnsanlardan uzaq, vahiməli bir yerdə yaşamaq, həm də mənəvi cəhətdən korlanmaq dərəcəsinə gəlirlər. Bazardan qayıdarkən Aliyəni hovuzda çimən görür. Aliyə misilsiz gözəldi, suyun üzündə ay parçası kimi görünür, qeyri-adi dərəcədə sanki suya da yaraşıq verirdi. Onun lüt bədənindən hovuz işıqlanır. Qız mələk simalıdır. Şərabın və gözəlliyin təsirindən Lut birdən-birə elə bil ağlını, huşunu itirir, ikinci qız Saliyə yatmışdı. Ehtiras ona güc gəlir. Hər ikisi bir-birinə sarılır. Aliyənin bakirəliyi pozulur. İlk öncə bu hadisə oxucunun başını fırladır, ikrah hissi doğurur. Lut ata kimi gözdən düşür. Ancaq yazıçı mahircəsinə bu qeyri-adi səhnəni rəssam tablosu kimi çəkir, özünəməxsus boyalarla insan həyatının bu ziq-zaqlı anlarını sənətin dili ilə rəng-rəng cilalayır. Düzdür, bu hadisə çirkablı suya bənzəyir, lakin mifik cəhətdən bu realdır. Yazıçı reallığa, o dövrün əxlaqi məzmunsuzluğuna əmin olub bu ağrılı səhnəni oxucu ilə bölüşür.

Nəmrud zülmündən qurtarmaq üçün ölkədən baş götürüb tərki-vətən olan İbrahim və onun sədaqətli tayfası çox əzablar çəksə də nəticədə tayfası Hərana qayıdır. Ölkədən gedərkən yolda susuz, fəlakətli səhralarda bir çox ailə və tayfa üzvlərini, şəxsən arvadı gözəl Saranı itirir, ancaq ümid və inamını itirmir. Bir daha Allaha sığınır, niyyətinə nail olur. Sara ölüm ayağında İbrahimə vəsiyyət edir. Bu son dərəcə təsirli bir səhnədir. Sara ölüm ağayında olduğunu bilir. Buna görə də, İbrahimə vəsiyyət edir ki, cavan xadimə Hacərlə ailə qursun. Bu səhnə bədii cəhətdən gözəl işlənib, oxucu təsirlənir, vəfalı Saraya rəhmət oxuyur.

Azər babanın, Elzarın, Əyalın, Vavil hakiminin obrazları kamil işlənib. İbrahimin xeyir-duası ilə Sədduma gedən, orda qayda-qanun yaradan Lutun obrazı zərgər dəqiqliyi ilə qələmə alınıb, yazıçı bu obrazları sevə-sevə yaradıb. Nəmrud Lutu öz sarayında saxlamaq, onu ram etmək istəyirdi. Lut baş əymədi, saraydan baş götürüb qaçdı. Nəmrudun məqsədi Lutu büdpərəstliyə cəlb etmək idi.

Cazibədar gözəl olan Əyalın və Lutun, Nəmrudun sevgi səhnəsi də poetik şəkildə işlənib. Əyal Lutun sevgilisidir. Ona atəşin bir məhəbbətlə sevir, əyala görə ölüm belə onları ayıra bilməz. Fəqət, Nəmrud alçaqlığı, hiyləsi, ehtirası, əyyaşlığı onların bu məhəbbətinə qılınc çalır. Əyalı özünə məşuqə etmək, onu hərəmxanasına qatmaq istəyir. Hətta ona əl atır, ehtirasdan pal-paltarını dartıb cırır, lakin Əyal əyilmir. Təmiz və müqəddəs eşqini ləkələməkdən uzaqdır. Əyalı hər vəhş ilə qolları arasına alıb onu özünə tabe etmək istəyən Nəmrud istəyinə nail ola bilmir. Əyal üst başı cırılmış halda sarayı qurd kimi dövriyyə alan keşikçilərin arasından çıxa bilir. Əyal qeyrətlidir, mərddir, ölümün gözünə dik baxır. Lut və onun məhəbbəti əlçatmazdır, alidir və həqiqidir. Əyal öz müqəddəs sevgi hisslərini sinəsinə sıxıb özünü sarayın qülləsindən atır. Bu vaxt Lut Əyalın başı üstündə görünür. Onun qanlı əllərini sinəsinə sıxıb: “Sən niyə belə etdin, Əyal? Mən səni qurtaracaqdım” - deyir. Ölüm onları ayırır.

Əlbəttə, əsərdə belə təsirli, ruhu silkələyən hadisələr və obrazlar çoxdur. Bunların hamısı haqqında müfəssəl danışmaq olmur. İbrahim ata-baba yurduna, Hərana qayıdır, yeni bir həyat başlayır. Yeri gəlmişkən, belə bir rəvayət var ki, Həran şəhəri Türkiyənin indiki Urfa şəhərinin yerində olub. Vaxtilə yuxularda görülən hadisələr indi çin çıxıb. İbrahimin köçü Hərana çatır. Allah onun istəklərini çiçəkləndirmişdi. Onun və ətrafının Allah inam və etiqadları həqiqət idi, Allah var, o şəriksizdir. O külli kainatın memarı, nəfəs və can verənidir. Bütlərdən Allah yaradan hər kəsin axırı Nəmrud ömrü kimi puç olacaqdır.

Əsər nikbin sonluqla bitir. Həran ölkəsi Nəmrudun oğlu Məruda qismət olur. Şəhərdə bütlər qırılır. Bütlərə pərəstiş edənlər pərən-pərən olub dağılırlar. Nəmrud öldürülür, Allah hər şeyi görk eləyir.

Mən sadəcə olaraq əsərin bəzi məqamlarına toxundum. Tələbkar oxuculara bələdçilik etmək istədim və dedim ki, əziz oxucular “Od və Büt” romanını oxuyun. Peşman olmazsınız. Mənəvi dünyanıza yeni duyğular hakim ola bilər. Mən əsərdən, az da olsa, faydalandım. Siz də əsəri oxuyun. Mənəvi zövq alaraq, əsərin müəllifi talantlı yazıçımız Hüseynbala Mirələmovu xatırlayın, ona yeni yaradıcı uğurlar arzulayın!

Ənvər ƏHMƏD

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 9 aprel.- S.19