Ədəbiyyatşünaslığımıza böyük töhfə

PROFESSOR TEYMUR ƏHMƏDOVUN 5 CİLDLİK "SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ" HAQQINDA

(Əvvəli ötən sayımızda)

Professor Teymur Əhmədov N.Nərimanovun dramaturgiyasını təhlil edərkən bu əsərlərin milli dramaturgiyamızın yeni, orijinal keyfiyyətlərlə zənginləşdirdiyini üzə çıxarmaqla yanaşı, dramatik konflikt və bədii həllini şərtləndirən amillərə də nəzər yetirir.

Eyni zamanda N.Nərimanovun dramaturgiya ilə bağlı nəzəri görüşlərinin təhlili onu bir nəzəriyyəçi kimi təqdim etməyə imkan verir. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Allahşükür Qurbanovun cildə yazdığı "Ziyalılıq məsuliyyəti" adlı ön sözdə professor T.Əhmədovun həyatına, yaradıcılığına (elmi, ədəbi, bədii və s.) hərtərəfli nəzər salınır. Ümumiyyətlə, cildin hər birinə ön söz əvəzinin yazılması kitabın içindəkilərini və tədqiqatçının yaradıcılığını qiymətləndirmək baxımından maraq doğurur.

Nəriman Nərimanov mövzusu yalnız birinci cildlə məhdudlaşmır, üçüncü cilddə də davam edir. Bu, bir tərəfdən professor Teymur Əhmədovun onun şəxsiyyətinə nə qədər önəm verdiyini göstərirsə, digər tərəfdən bu böyük dramaturq və yazıçının yaradıcılığının fasiləsiz araşdırma obyekti olduğunu, daim tədqiq olunma zəruriliyini göstərir. "N.Nərimanovun yaradıcılıq yolu" monoqrafiyasının daxil edildiyi cildin ön sözü yerinə akademik Cəmil Quliyevin "Zəhmət və istedadın vəhdəti", professor Xeyrulla Məmmədovun "Ədəbiyyatşünas alimin yaradıcılığı" adlı yazıları da dərc edilmişdir. Professor X.Məmmədov həmkarı haqqında yazdıqları onun yaradıcılığının xarakterini və mahiyyətini ifadə edir: "Teymur böyük həyat təcrübəsinə, geniş intellektə və zəngin mənəviyyata malik bir insan, ziyalı və vətəndaşdır. Bu qəbildən olan bütün şəxsiyyətlər kimi, o da təvazökar, son dərəcə sadə və səmimidir. Onun simasında ilk növbədə nəzərə çarpan da elə budur".

"Seçilmiş əsərləri"nin üçüncü cildinə müəllifin vaxtilə ədəbiyyatşünaslığımızın ən yaxşı nümunələrindən biri hesab olunan "Nəriman Nərimanovun yaradıcılıq yolu" monoqrafiyası və tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki məqalələri daxil edilmişdir. Monoqrafiyada professor Teymur Əhmədov yazıçı və dramaturqun bütün əsərlərini, eləcə də publisistik fəaliyyətini araşdırmaya cəlb edir. Tədqiqatçının N.Nərimanov haqqında bu cür geniş, sistemli və davamlı araşdırma aparması çağdaş elmi fikrimizin üstünlüklərindəndir.

Onun elə bir əsəri yoxdur ki, ədəbiyyatşünasın tədqiqatlarında özünün elmi dəyərini almamış olsun. Bu əsərlər çağdaş ədəbiyyatşünaslığımızda N.Nərimanovla bağlı mötəbər tədqiqatlar hesab olunur. Tədqiqatda N.Nərimanovun yaradıcılıq fəaliyyətinin çoxşaxəliliyi, çoxqatlılığı, zənginliyi bir daha üzə çıxır. Bu cəhətdən N.Nərimanovun teatrla, publisistika ilə bağlı fəaliyyəti çox az hallarda araşdırma obyekti olmuşdur.

Cildə daxil edilən tənqid və ədəbiyyatşünaslıq məqalələri aktuallığı, elmiliyi və funksionallığı ilə fərqlənir.

Vaxtilə müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc edilmiş bu məqalələrdə ədəbiyyatşünaslığın müxtəlif problematikası təhlilə cəlb edilir. Bu məqalələr içərisində, heç şübhəsiz, M.İbrahimovun ədəbi, ictimai fəaliyyətilə bağlı yazdıqları ədəbi, elmi camiə üçün də yeni olduğu kimi, həm də qiymətlidir. 1920-1950-ci illərdə Azərbaycanda ana dili uğrunda mübarizənin tarixini izləyən T.Əhmədov N.Nərimanovla M.İbrahimovun bu sahədəki fəaliyyətindən çox doğru olaraq yan keçə bilmir.

Maraqlıdır ki, bunlardan biri T.Əhmədovun tədqiqat obyekti, digəri isə müasiri və tənqid və ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki ideyaların həyata keçirilməsində birgə hərəkət etmişlər. Bu mənada T.Əhmədovun böyük yazıçı, alim M.İbrahimovun dil uğrunda apardığı mübarizəni bütün detalları ilə çatdırır.

T.Əhmədovun bu tədqiqatına qədər çox az adamlar yazıçının Azərbaycan dili uğrunda apardığı mücadilədən bu qədər məlumatlı idi. Məlumdur ki, M.İbrahimovun dil uğrunda mübarizəsi yalnız bir yazıçı kimi dilin saflığı uğrunda çalışması ilə məhdudlaşmamışdır, həm də Sovet dönəminin 50-ci illərində Azərbaycan dilinin sıxışdırılmasına qarşı təkbaşına mübarizə aparan bir mücahid obrazını yaratmışdır. Məlum olduğu kimi, 50-ci illərə qədər Azərbaycanda ana dilinin dövlət dili olması Konstitusiyada təsbit olunmamışdı. 1936-cı ildə qəbul olunan SSRİ Konstitusiyasının qəbulu zamanı Ermənistan və Gürcüstanda ana dili dövlət dili olduğu və idarələrdə işlənildiyi halda Azərbaycanda rus dili işlənilirdi. M.İbrahimovun təşəbbüsü ilə Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında da bir mücadilə başlamışdı.

M.İbrahimovun "Azərbaycan dili" (1957) məqalələr toplusu müəllimlər və ziyalılar arasında geniş yayılmışdı. Lakin bundan narahat olan antimillətçi qüvvələr Moskvanın göstərişilə M.İbrahimova qarşı böyük kampaniya başlatdılar. Bu, əslində M.İbrahimov üçün 1937-ci il demək idi. Azərbaycanın yüksək vəzifəli şəxslərinin M.İbrahimovu meydanda tək qoymaları da işi bir qədər çətinləşdirirdi. Bütün bunlar professor T.Əhmədovun tədqiqatlarında özünün həqiqi qiymətini alır. Tədqiqatçı Azərbaycan dili, daha doğrusu, M.İbrahimova hücumlara, Ana dili haqqında qanunun nahaq qaldırılmasına həsr edilmiş plenumun materiallarını tədqiqata gətirərək mövcud mənzərəni təhlil edir və belə bir qənaətə gəlir: "Mirzə İbrahimov rus şovinist siyasətinin mahiyyətini dərk edirdi. Onun plenumda etiraf etdiyi sözlər millətini, vətənini təmsil edən böyük şəxsiyyətin mənəvi zənginliyini, bütövlüyünü, öz əqidəsinə sədaqətini aydın təsəvvür etməyə imkan verir".

Professor T.Əhmədovun M.İbrahimovla bağlı ikinci məqaləsi "Mirzə İbrahimovun şeir yaradıcılığı" adlı araşdırması bu böyük ictimai fikir adamının çoxşaxəli ədəbi, bədii yaradıcılığını tamamlayır. Belə ki, M.İbrahimovun ötən əsrin 80-ci illərində bir neçə şeir yazması ədəbi mühiti bir qədər də təəccübləndirmişdi.

T.Əhmədov isə bu şeirləri tədqiqata cəlb etməklə həm M.İbrahimovun böyük yazıçı, ictimai xadim kimi qəlbinin dərinliklərində gizlənən poetik bədii düşüncələrin mənbəyini araşdırır. Bu tədqiqatlardan məlum olur ki, böyük yazıçı kimi tanınan M.İbrahimov nəinki gəncliyində şeirlər yazmışdır, həm də bu şeirlərin bir çoxunu mətbuatda çap etdirmişdir.

Tədqiqatçı keçmişə gedərək M.İbrahimovun "Gənc işçi", "İnqilab və mədəniyyət", "Hücum" jurnallarında dərc edilən şeirlərini təhlil edərək, əslində 80-ci illərdə yazılmış şeirlərin mənbəyinin gənclik illərinə getməsini əsaslandırır. Əgər 30-cu illərdə yazdığı şeirlərdə gəncliyin ruhuna uyğun olaraq quruculuq işlərini təsvir edirdisə, ömrünün sonlarına yaxın yazdığı şeirlərdə cəmiyyətin təzadlarını, həddini aşan insanların xudbinliyini, kəmfürsətliyini təsvir edirdi. Bu, M.İbrahimovun həmin vaxt ruhuna tamamilə uyğun idi. Çünki həyata, tarixə dar gözlə baxan insanlar, hətta sənət adamları yazıçıya qarşı bəzi əsası olmayan iftirada və ittihamda bulunurdular. 80-ci illərin sonlarında Azərbaycanda baş verən ictimai-siyasi hadisələr, ermənilərin torpaq iddiaları da əsas mövzulardan biri idi. Vaxtilə yazıçını Ana dili uğrunda mübarizəsini beynəlmiləlçiliyə böyük zərbə hesab edərək onu ittiham edən ermənilər indi Azərbaycandan torpaq iddiası ilə çıxış edirdilər. M.İbrahimov da məhz onların bu həyasızlığını poetik şəkildə təsvir edərək yazırdı:

Riyakarlar, xainlər aça bilməz

qol-qanad!

Kor olar göz dikənlər

özgə torpaqlarına,

Xəbis, xain olanlar çıxa bilməz qapına!

Evimdə yer verdiyim

qonaq həyasızlaşmaz

Adam kimi tərpənər,

heç vaxt həddini aşmaz!

Sülh Allahı əbədi hakim olar cahana,

Torpaq onda çevrilər

solmaz bir gülüstana.

"Seçilmiş əsərləri"nin ikinci cildinə professor Teymur Əhmədovun ədəbi-bədii fikir tarixindən yazdığı ədəbi portret və oçerkləri daxil edilmişdir. Demək lazımdır ki, tədqiqatçının bu oçerkləri Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əksəriyyəti yer alır. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına da yer verilməsi, kitabın əhəmiyyətini artırdığı kimi, ədəbiyyatı bütövləşdirməyə xidmət edir. A.Bakıxanov, İ.Qutqaşınlı, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, N.Vəzirov, M.Ə.Sabir, A.Şaiq, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz, C.Cabbarlı, B.Talıblı, S.Vurğun və başqa onlarla yazıçı və şairlərlə bağlı yazılan portret-oçerklər yığcamlığı, sənətkar yaradıcılığının bədii dəyəri və xüsusiyyətlərinin açılması baxımından olduqca maraqlıdır. Tədqiqatçı bu oçerklərdə sənətkarın ömür yolunu, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində tutduğu yeri və mövqeyini özünəməxsus şəkildə açmağa nail olur.

Tədqiqatçının klassik Azərbaycan şair, yazıçı və dramaturqlarının həyatı, ömür yolu və əsərləri ilə bağlı məqalələri ilə əvvəllər də tanış idim, lakin müasirlərinin yaradıcılığı haqqında araşdırmalarla ilk dəfə tanış olurdum. Müasir yazıçı və şairlərdən Qılman İlkin, Xəlil Rza Ulutürk, Vəli Məmmədov, Zəlimxan Yaqub yaradıcılığına həsr olunmuş portret-oçerklərdə müasirlərinin yaradıcılığı müxtəlif mövqelərdən dəyərləndirilir.

Bu cəhətdən Xalq şairi Z.Yaqub yaradıcılığının təhlili diqqət çəkir: "Xalq şairi, görkəmli ictimai xadim Zəlimxan Yaqub özünün fitri istedadı, poetik, güclü yaddaşı, çoxcəhətli yaradıcılığı və ictimai fəaliyyəti ilə ümumxalq məhəbbəti qazanmışdır. Onun Azərbaycan ədəbiyyatı xəzinəsini zənginləşdirən orijinal, təravətli mənzum əsərləri milli müstəqilliyimizin əbədiyaşar poetik səlnaməsidir".

İkinci cilddə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Əndəlib Qaracadaği, Mirzə Əbdürrəhim Talıbov, Mirzə Əli Möcüz, Şəhriyar, Hökumə Billuri, Həbib Sahir, Aşıq Hüseyn Cavan haqqında oçerklər verilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, T.Əhmədov ömrünün demək olar ki, böyük bir hissəsini Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi məsələlərinə həsr etmişdir. Otuz ilə yaxındır ki, professor Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinə rəhbərlik edir, onun tədqiqat istiqamətlərini müəyyənləşdirir.

Bir sözlə, bu şöbənin bütün ağırlıqları M.İbrahimovla T.Əhmədovun çiyinlərində durmuşdur. Cənub mövzusunun məhz bu adla işlənilməsində və formalaşmasında onların hər ikisinin böyük əməyi vardır. Bunu nəzərdə tutan ön söz müəllifi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elçin Cabbarov tamamilə doğru yazır ki:

"...Mirzə İbrahimov bu qəlibə sığmayan (Sovet qəlibi nəzərdə tutulur-B.Ə.) mövzuya müdaxilə etməyə ictimai-siyasi-ədəbi nüfuzu çatan şəxsiyyət, üstəlik də Sovet dövlətinin hörmətini saxlamağı bacaran və ondan hörmət də görən mötəbər fikir sahibi idi. Quruluş və zamanın sınağından alnıağ çıxan Mirzə İbrahimov həm də onu şəxsiyyət edən dövlətdən aldığı ictimai-siyasi imtiyazları Azərbaycan anlayışına sərf etməyi bacaran bir el ağsaqqalı idi. Ona görə də Şimali Azərbaycanda-sovetlərdə milli ədəbiyyat tarixini bütövlükdə, Cənubla birgə tədqiq etmək fikrini dövlət səviyyəsində həll etmək təşəbbüsü gündəmə gələndə "Mirzə İbrahimov nüfuzu və Teymur Əhmədov sədaqəti"ndən ibarət cütlüyü həlledici rol oynamışdı".

(Ardı var)

Bədirxan ƏHMƏDOV

525-ci qəzet.- 2016.- 13 aprel.- S.4.