"Mən zamanın içindəyəm..." - Seyran Səxavət-70

YAXUD "YOLDAŞLAR, BU UŞAĞIN BÖYÜK GƏLƏCƏYİ VAR!"

Seyran Səxavət 1946-cı ilin bir ilk bahar günündən - 23 martdan bəri qaçhaqaçdadı, elə qaça-qaça, o sarışın oğlan gəlib 70 yaşına (vallah, heç inanılası deyil) çatdı. Amma lap sonuncu (hələlik sonuncu) romanı "Qaçhaqaç"da dediyinin əksinə olaraq, nə düz sözdən, nə vicdandan, nə qeyrətdən, nə namusdan, nə insafdan, nə övladdan, nə valideyndən, nə ölkədən, nə də Allahdan qaçdı.

"Gözündən bal axan" Əsgərxan bulağının suyundan içə-içə, Savalan müəllimin ədəbiyyat haqqında "mühazirələrini" dinləyə-dinləyə, məşhur Azıx mağarasının yeddi-səkkiz kilometrliyində - doğma kəndi Yuxarı Yağlıvənddə - var-dövləti başından aşan, işlək, təpərli camaatı, camış ferması, inək ferması, ilxısı, arpa-buğda zəmiləri, bağı-bostanı, günəbaxan tarlaları bol olan bu kənddə "Sarı" ləqəbi ilə tanına-tanına on səkkiz il heç yerə qaçıb eləmədi.

Atası Əsgər kişinin, babası İsmixan oğlu Bəylərin, nənələri Zibanın və Tükəzbanın, anası Zərif müəllimin, adları gül qoxuyan kənd qızlarının, gəlinlərinin, Bilal müəllimin, Savalan müəllimin, Sona müəllimənin, kəndin sözü keçən kişilərinin gözünün önündəcə uşaqlıq və gəncliyini yaşadı. İlk şeirlərini də o vaxtlar yazır və günlərin bir günündə "bənəviş eşşəyini pəyədən çıxardıb, "toş-toş" deyə-deyə, təndir çörəyini gəvələyə-gəvələyə üz tutur şəhərə (Füzuliyə)". Soruşa-soruşa "Qızıl Araz" qəzetinin redaksiyasını tapır, qəzetin redaktoru Feyruz Atakişiyevlə (özünün ifadəsincə "Fehruz əmiylə") görüşür, uşaqlıqdan canına hopmuş məzəgirliklə, əl-qolunu ölçə-ölçə ilk "şeirini" ona oxuyur:

Sizdən bir cavab istədim,

Rusca mənə "net" dediniz.

Saf eşqimi lağa qoyub,

Hərdən "privet" dediniz.

Ancaq düşünmədin, ay qız,

Gördüyün iş necə işdi.

Mən biləni anan sənə,

Rusca layla deməmişdi.

"Fehruz əmi" ona məsləhət görür ki, pariyaydan, vətəndən, Qızıl meydandan, Lenin babadan, Əzcəzairin qəhrəman qızı Cəmilədən, Sona müəllimədən, bir may bayramından şeirlər yazsın və ustufca məktəbli Seyranı başından eləyir. Amma "Sarı"-Seyran şeir yazmağı başından qova bilmir və bir gün də şəhər klubunda Mirzə Fətəli Axundova həsr olunan tədbirdə yenə əl-qolunu ölçə-ölçə, özündən çıxa-çıxa, bircə qırnıq da karıxıb eləmədən yubiley şeirini oxuyur:

Yazıb-yaratmaq üçün gecə-gündüz çalışdın,

Sənətin göylərində tonqal kimi alışdın.

Qələmini bircə an sən əlindən qoymadın,

Əsərlər yaratmaqdan yorulmadın,

doymadın.

"Camaat çəpik çalmağında davam eləyirdi, mən Savalan müəllimin yanına gəlməmiş təzədən taxta pillələrlə səhnəyə qalxıb şeir dediyim yerdə dayandım, alqışlar lap ərşə dirəndi, sonra camaata baş əydim və qayıdıb pillələrlə salona düşmək istəyəndə gördüm ki, kimsə qolumdan yapışdı, çönüb gördüm ki, Bakıdan gələn nazir əmidi (Qurban Xəlilov). O məni qucağına alıb göyə qaldırdı, sonra yerə qoyub üzümdən öpdü, əlimdən tutub üzünü camaata tutdu:

- Yoldaşlar! Bu uşağın böyük gələcəyi var..."

Şair Seyran

Seyran Səxavət ədəbiyyata şeirlə gəlib-altmışıncı illər onun yaradıcılığının şair dövrüdür.

Mən belə düşünürəm ki, Seyran Səxavətin şeirləri olmasaydı, onun yaradıcılığında mütləq bir çat yaranardı. Çünki Seyranın görkəmli bir nasir kimi formalaşmasında, ədəbiyyata bu qədər cani-dildən bağlanmasında bu şeirlərin mütləq mənada böyük rolu var.

Şeir yazmaq o deməkdir ki, sən sözün sehrinə düşürsən, hər adilikdə bir qeyri-adilik axtarırsan, ritm, ahəng, musiqi-şeirin bu ecazkar qüvvələri səni öz əsarəti altına alır, sən dünyanın rənglərini, işığın gözəlliyini, yaşamağın, varlığın, həyatın, sevginin şeiriyyətini yaratmağa can atırsan. Seyranın şeirlərində də o illərin ürəyində işıqları sayrışan cavan bir şairinin dünya ilə harmoniyasını hiss etdim. Onun şeiri ilə sonrakı illərdə yazdığı nəsr əsərlərini müqayisə etdim, təbii ki, şeirlərindəki o sadə və səmimi notlar, bədii təsvir vasitələrindəki rəngarənglik nəsrində də davam edir, amma bu yalnız zahiri oxşarlıqdır. Nəsrindəki o təhkiyeyi-kəlam, obrazların danışıq tərzi, müxtəlif hadisələrin yaratdığı emosional çalarlar, kolorit, Qarabağ ləhcəsindən gələn o şirinlik şeirlərində qətiyyən nəzərə çarpmır.

Seyran Səxavətin şeirləri öz yaşıdlarının (Nüsrətin, Çingizin, Sabirin) yazdıqlarından seçilirdi və bu da poetik fərdi düşüncənin əlamətiydi. O, bir kimsəni təqlid eləmək ya bir kimsədən hansısa təşbihi, ya obrazı götürüb istismar etmək fikrində olmayıb və ola da bilməzdi. Seyran Səxavət bir insan kimi səmimiyyəti və şəxsiyyəti ilə heç kimə bənzəmədiyi kimi, şeirində də, nəsrində də özü oldu. İndi gəlin, onun bir neçə şeirinə nəzər salaq.

Seyranın sevgi şeirlərində səmimiyyətin və bu səmimiyyətdən doğan təbiiliyin qədərini ölçmək mümkün deyil. Hər cür yalançı pozadan, süni pafosdan, zahiri görünüşdən uzaq olan bu şeirlər dünyada əsl sevginin varlığını nişan verir.

İlk sevgi əksərən vüsala aparmır, amma "Eşqi də, müharibə kimi, başlamaq asan, bitirmək çətindi" (Mark Tven) və bir də "Ümidsiz də olsa, sevmək gözəldir" (O.Balzak). Seyranın "İlk məhəbbət-son məhəbbət" şeiri bu hikməilərin doğruluğunu bir daha təsdiq edir:

Sən nə istəyirdin, nələr itirdin?

Qorxma kül olmaqdan, yan, məhəbbətim.

Sən mənim başıma nələr gətirdin,

Ay ilk məhəbbətim, son məhəbbətim.

O parlaq sevgimdən çox utanıb dan,

Ulduzlar eşqimdən qızartı dərmiş.

İnsanlar bir dəfə doğulduğundan,

Elə bir dəfə də sevə bilərmiş.

Burda tənhalıqdan lap iyrənmişəm,

Qoy meh sığallasın telini sənin.

Gedib yetmiş iki dil öyrənmişəm,

Hələ tapmamışam dilini sənin.

Sən bir soyuq ulduz, mən gözləri nəm,

Eybi yox, mənimçün həmişə varsan.

Sıxma ürəyimi, ürək cəhənnəm,

Axı sən ordasan, sən sıxılarsan.

Heç bir tərəddüd eləmədən S.Səxavətin bu şeirini "Azərbaycan sevgi lirikası" antologiyasının ilk iyirmiliyinə daxil etmək olar.

Azərbaycan dağlarına saysız şeirlər həsr olunub, birini də Seyran yazıb və bu şeirdəki təşbihləri yan-yana düzsən, gözəl bir mənzərə alınar: "Buludlar boynuna dolaşan zaman, Sanki səmalardan asılıb dağlar". "Yaşıl yamaclara dırmanıb çıxan, Başında dincələn ayın gözəldir". "Əgər xalçadırsa döşündə çəmən, Çiçəklər ən gözəl ilmələridir". "Qayalar buynuzu, çiçəklər teli - Bu yer kürəsinin maralı dağlar".

Seyran Səxavət təbiətdən qopub gələn və təbiət sevgisini şeirlərinin canına hopduran şairdir. Ancaq onun şeirlərində sırf peyzaj lövhələri ilə çox az rastlaşarsan. Təbiət haqqında o, insandan danışdığı kimi danışır.

Metaforalardan ustalıqla istifadə edir. "Payız" şeirində deyir ki: "Sən Molla İbrahimxəlil kimi kimyagərsən...

Sən qazanmamısan bu yarpaqları, Bəs niyə səpirsən sola-sağa?!". Dənizin azadlıq həsrətini belə ifadə edir:

"Dalğalar-ümidlərin, Dəyib sahillərə parçalanacaq. Eh yazıq dəniz... Sən də çaylar kimi axmaq istəyirsən...

Çaylar da bir tərəfdən axır sənə... Vallah başım çıxmır, Bəlkə belə lazımdır: Kənizə kəniz azadlığı?! Dənizə dəniz azadlığı?! Hə?!".

Seyran o illərdə "Fehruz əmi"nin sözünə qulaq assaydı, Lenindən, partiyadan, 1 May bayramından da şeirlər yazardı, amma yazmadı, tənhalıqdan, uşaq arabasından, ölən günlərinin qəbristanlığından, xəstəxana pəncərəsindən, Əsgərxan bulağından, kimsəsiz və yetim adalardan, gəmilər və limanlardan, küləklər və dalğalardan, yollar və ayaqlardan, qış gecəsindən, küçə telefonlarından şeirlər yazdı. Gəncliyin və tələbəlik illərinin romantikası doldu şeirlərinə.

İki şeir kitabından sonra susdu... Məmməd Araz bir məqaləsində şeirdən uzaqlaşmağını Seyrana irad tutdu.

Ancaq Seyran müvəqqəti olaraq şeirdən uzaqlaşdısa, Ədəbiyyatdan, Sözdən uzaqlaşmadı. Qarşıda ona şöhrət qazandıracaq hekayələr, povestlər, romanlar yazılacaqdı.

Nasir Seyran

Seyran Səxavət adı gələndə istedadlı bir nasir yada düşür və müasir Azərbaycan nəsrini onun yaradıcılığı olmadan təsəvvür eləmək mümkün deyil. Ona görə mümkün deyil ki, Seyran nəsr yaradıcılığında heç kimə bənzəmir və onun istər yazı tərzi, istər fərdi üslubu, istərsə də yaratdığı obrazlar qayət özünəməxsusdu.

Onun çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında öz yeri, öz məkanı var-həmin bu "ərazi" yalnız Seyrana məxsusdur.

O, ilk hekayələrini yetmişinci illərdə qələmə aldı, ilk hekayələr kitabı ("Hamı elə bilirdi ki...") isə 1982-ci ildə işıq üzü gördü.

Seyranın nəsri bir neçə özəlliyinə görə seçilir. Birincisi; bu nəsr dil baxımından (istər müəllif təhkiyəsində, istərsə də təsvir olunan obrazların nitqində) çox koloritli bir məzmuna malikdir. Bu dil səni öz arxasınca çəkib aparır. Onun təhkiyəsində sadəlik və yığcamlıq qabarıq nəzərə çarpır. Uzun cümlələrə nadir hallarda rast gəlirsən. "Müharibədən sonra bu kəndə birinci dəfə yaz gəlmişdi. Günəşin istisi adamların iliyinə işlədikcə onların qanı qızırdı. Bütün kənd çöldə-bayırda idi. Kənd nəhəng qarışqa yuvası kimi qaynayırdı.

Hərə bir işin qulpundan yapışmışdı. Qədimalı kişi də həyətinin həndəvərinə çəpər çəkirdi. Səhər tezdən durmuşdu... Yorulub oturdu. Sonra göy otun üstünə uzandı. Gərnəşdi. Heç vaxt gərnəşməkdən belə ləzzət almamışdı" ("Yaz oğrusu").

Seyran nağıl poetikasına yaxşı bələddir və əsərlərində də nağıl təhkiyəsinə çox meyl edir. İkincisi; S.Səxavətin təqdim etdiyi obrazlar təbii davranışları, məişət xüsusiyyətləri, ata-baba ənənəsinə sadiqliyi ilə seçilirlər. Hər bir obraz həm öz keçmişi ilə yaşayır, nəsildən, soydan gələn yaxşı ya pis nə varsa, onların hərəkət və davranışında da bu, hiss edilir. Lakin bu obrazlar həm də müasir dövrün adamlarıdır, həyatdan, cəmiyyətdən təcrid olunmamışlar. Üçüncüsü: S.Səxavət kəndi, orada yaşayan adamların hər birinin fərqli və oxşar xüsusiyyətlərini çox gözəl bilir. Onu kənddə baş verən hər bir hadisə maraqlandırır, özü də daha çox mənəvi tərəfi. Kənd onun üçün açıq qapıdır. O, bu qapıdan içəri girib müxtəlif insan tiplərini bizə göstərir. Amma Seyran kəndli obrazlarını şəhərə də gətirir. Bəzən bu obrazlar gülməli, hətta lap ağlamalı situasiyalardan keçirlər, amma kənddən gətirdikləri saflığı, təmizliyi ürəkləri kimi itirib eləmirlər, hətta bu saflığı şəhərdəkilərə də aşılaya bilirlər.

Əgər diqqət yetirsək, Seyran Səxavətin kənddən yazdığı əsərlər xronikallıq baxımından da bir-birini tamamlayır. "Ağrı" povesti müharibə illərindən söz açır, "Ocaq daşı" müharibədən sonrakı illərin kəndini və adamlarını təsvir edir, "Gözü işığa düşmüş adam" əllinci illərin sonları-altmışıncı illərin əvvəllərini gözlərimizin önünə gətirir. Yetmişinci-səksəninci illərin kəndi də Seyranın bir çox hekayələrinin və povestlərinin mövzusuna çevrilir. Dördüncüsü; Seyran Səxavət adətən öz hekayə, povest və romanlarında cəmiyyət hadisələrinə dar, lokal bir məkandan qiymət verməyə çalışır, sanki hadisələr və insan xarakterləri bir prizmadan işıqlandırılır. Ancaq burada "dar" sözü nisbi məna daşıyır, çünki S.Səxavət dar və xırda məkanı BÖYÜK MƏKANın bir parçası kimi ümumiləşdirə bilir. Məsələn, onun "Sanatoriya" povestində belə bir fikirlə qarşılaşırsan: "Elə dünyanın özü də sanatoriya kimi bir şeydir. Əməlli-başlı fikirləşəndə görürsən ki, dünya xəstəxanaya oxşayır. Lap dərindən fikirləşəndə görürsən ki, dünya qəbristanlığa da..." Beşincisi; Seyran Səxavət yumoru çox sevir, elə bir nəsr əsəri yoxdur ki, oraya yumor damcılanmasın. Təkcə obrazların danışıq tərzində yox, həm də hərəkətlərində, davranışlarında bu yumor hiss ediləcək dərəcədə güclüdür. Amma yumorun onun nəsrində lağlağıya çevrilmək qorxusu da yox...

Altıncısı; Seyran Səxavətin qəhrəmanlarının heç biri Sovet ədəbiyyatının "müsbət qəhrəmanları"na oxşamır.

Əksinə, o, bəlkə də "müsbət qəhrəmanlar"a parodiya səviyyəsində qələmə alınan obrazlara daha çox meyllidir.

Ən çox yadda qalan hekayələri bunlardır: "Çayçı Rəşid", "Paravozsürən", "Bioloqun yazı masası", "Yüz ilin kişisi", "Bir kisə kartof", "Madonnanın əri Fərəməz kişi", "Qaçay müəllim", "Boynu əyri kişi", "İt intervüsü", "Cəhənnəm". Povestlərindən "Ağrı", "Sanatoriya", "Qızıl teş", "Ocaq daşı", "Dar köynək", "Gözü işığa düşmüş adam", "Qapıların o üzündə qalan dünya", romanlarından "Daş evlər", "Nekroloq", "Yəhudi əlifbası", "Qaçhaqaç" onun mövcud gerçəkliyin, yaşadığımız dövrlərin, cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrin, mənəvi münasibətlərin bədii əksi baxımından son dərəcə uğurlu əsərləridir.

Məncə, S.Səxavətin "Nekroloq" romanı onun şah əsəridir. Romanda çağdaş Azərbaycan mənzərəsi əks olunub. Mənzərə bütöv və genişdir, cəmiyyətin bütün zümrələrini əhatə edir. Romanda sanki zaman anlayışı da şərtidir. Əsərdə təsvir olunan Məkan da bizə tanışdır: "Buraların ərazisi indikindən qat-qat böyük olub: əvvəl qeyri-bərabər şəkildə iki bölüblər - Quzeyə və Güneyə. Qonşular bölüşdürüb, alışma eləyiblər, "uf" da deməyiblər, dillənməmişik, ufuldamamışıq, ağrımamışıq, ağrıya bilməmişik, çünki sağlam can ağrıyar... Ölmüş adamı şaqqalasan da, xəbəri olmaz-ölüdü. İki yerə bölünəndən sonra da ağılları başına gəlməyib, elə yeyib yatığlar, düşməni süfrələrinin başına keçiriblər, düşmən də düşmənçiliyini eləyib, girib bunların qılığına ki, bəs qardaşıq. Elə o vaxtdan da evləri yıxıldı, düşmən üstlərinə ayaq açdı: xanlıqlar, mahallar, kəndlər asta-asta əldən getdi. Torpağı torba ilə daşındı. Dedilər: "bir torba torpaq nədi ki..."

Bilmədilər ki, bir torba torpağı göylər kişnəyib, buludlar ağlayanda, qərib eldə canını tapşıran qəribin gözünə tökmək olar. Hardan biləydilər".

Romanda kədərli səhnələr bir-birini əvəz edir. S.Səxavət çadır şəhərciyində adiliyə çevrilmiş vərdişləri, yaşayış tərzini daha qabarıq vermək üçün, ən başlıcası isə bu vərdişin və psixologiyanın gələcəkdə daha qorxulu bəlaya çevrilməməsi üçün bədii sözün bu çalarına üz tutur. İndi məmləkətimizdə çadır şəhərcikləri yoxdu, amma Seyranın romanı o illərin acınacaqlı mənzərələrini bizə unutdurmayacaq dərəcədə əhəmiyyətlidir, bədii bir sənəddir. Uydurma deyil.

Seyran Səxavəti elmi-tənqidi fikrimizdə "altmışıncılar" adlandırdığımız ədəbi nəslin ardıcılı kimi səciyyələndirirlər. Təbii ki, davam təkrar deyildir. "Yeni Azərbaycan nəsri" dünya ədəbi prosesində başlanan bu hərəkatın Azərbaycan nəsrindəki özünəməxsus, milli səciyyəli inikası idi. "Yeni Azərbaycan nəsri"nin ən istedadlı nümayəndələrindən olan Anarın "Nəsrin fəzası" məqaləsinin sonluğunu xatırlayıram. Anar öz ədəbi nəsli (Y.Səmədoğlu, Elçin, İ.Məlikzadə, İbrahimbəyov qardaşları, Ə.Əylisli) haqqında, onların nəsri barədə çox səmimi elmi-publisistik söhbətini beləcə tamamlayır: "Əlbəttə, Azərbaycan yazıçılarının son nəsli - Vaqif Nəsib, Mövlud Süleymanlı, Ramiz Rövşən, Şahmar, Afaq Məsud, Baba Vəziroğlu, Məmməd Oruc, Seyran Səxavət, Natiq Rəsulzadə və onlardan da gənc olan Saday Budaqlı kimi orijinal nasirlər haqqında söhbət bu məqalənin hüdudlarından kənarda qaldı". Deməli, Anar sonrakı ədəbi nəsli də "Yeni Azərbaycan nəsri"nin sıralarında görür. Bu,təsadüfi deyil. "Altmışıncılar"ın başqa bir istedadlı nümayəndəsi Elçin isə 1983-cü ildə "Literaturnaya uçeba" jurnalının oxucularına Seyran Səxavətin "Madonnanın əri Fərəməz kişi" hekayəsi haqqında səmimiyyətlə söz açmış, onun bir nasir kimi özünəməxsusluğunu qeyd etmişdi.

"Qaçhaqaç" romanının sonu (söhbət ikinci kitabın birinci hissəsindən gedir-V.Y.) S.Səxavətin "Nekroloq" romanına görə Yazıçılar Birliyinin "Yusif Səmədoğlu adına ilin ən yaxşı romanı" mükafatını alması səhnəsi ilə bitir. "Anar Yazıçılar Birliyində bu mükafatı mənə təqdim eləyəndə elə bildim ki, Yusif Səmədoğlunun əlindən aldım".

Bu, istedadlı bir Azərbaycan yazıçısının ustad bir sənətkara - Yusif Səmədoğluya böyük ehtiramının ifadəsidir və Seyran Səxavət öz milli ədəbi kökünə son dərəcə sədaqətli bir yazıçıdır və oxuculara məsləhət görərdim ki, bu romanı ("Qaçhaqaç"ı) oxusunlar, Seyran Səxavəti və ədəbi dünyamızı onun gözləriylə seyr eləsinlər...

Və mən bütün Azərbaycan oxucuları adından Seyran Səxavətin 70 yaşını təbrik edirəm.

Vaqif YUSİFLİ

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 15 aprel.- S.4.