İşığa
çıxmasını gözləyən
həqiqətlərin
sorağında
ŞAİRƏ QONÇABƏYİM
KƏNGƏRLİ HAQQINDA BİLDİKLƏRİMİZ VƏ
BİLMƏDİKLƏRİMİZ
XVIII-XIX
yüzilliklərdə ədəbiyyat tarixində də
mühüm hadisələr baş verib.
Naxçıvan
xanlığının müstəqil fəaliyyət göstərdiyi
illərdə Kəngərli xanları xanlığın hərtərəfli
inkişafında söz sənətinin də inkişafına
çox diqqət yetirib qayğı göstəriblər. Elə
bu illərdə Naxçıvanda aşıq ədəbiyyatının
- dastanların öyrənilməsi, söylənilməsi
haqqında məlumatlar vardır. Ən qədim
türkçülük milli adət-ənənələrini
yaşadan kəngərlilər mahir
döyüşçü olmaqla, həm də şair,
musiqiçi və təbib olmuşlar. Əgər biz
xanlıq dövrünə aid sənədləri diqqətlə
araşdırsaq bunun canlı şahidi olarıq. Amma Sovet
hakimiyyəti illərində xanlıq dövründə
Naxçıvan ədəbi mühiti öyrənilmədiyindən
yaranan boşluq indinin özündə də lazımınca
öyrənilməyib.
Çox
yaxşı haldır ki, XIX yüzillikdə Naxçıvanda
və Ordubadda fəaliyyət göstərmiş şeir məclisləri
haqqında tədqiqatlar vardır. Elə bu tədqiqat əsərlərindən
öyrənirik ki, Naxçıvanda "Qonçeyi-ülfət"
ədəbi məclisinin səsi-sorağı Qafqazın hər
yerinə gedib çatıb. Çünki o vaxtlar Qafqazın
mərkəzi Tiflis şəhəri idi.
Araşdırıcıların yazdıqlarından məlum
olur ki, dövrünün tanınmış şairlərindən
biri də naxçıvanlı Qonçabəyim olmuşdur.
Ədəbiyyatşünas
Salman Mümtazdan başlamış bir sıra
araşdırıcılar bəyim təxəllüslü
naxçıvanlı şairədən söhbət
açsalar da, onun haqqında geniş məlumat verə bilməmişlər.
Buna əsas səbəb Sovet hakimiyyəti illərində XVIII
və XIX əsrə aid sənədlərin bağlı arxiv
fondlarında olması idi. Ancaq 1920-ci ildə çoxlu
ağsaqqal və ağbirçəklər sağ idi və
onlardan məlumatlar almaq mümkün idi. Lakin 1969-cu ilədək belə
yazılara rast gəlinmir. Olanlar da bir-birini təkrarlayır.
1969-cu ildə "Elm və həyat" jurnalında ədəbiyyatşünas
alim, tərcüməçi Dilara Əliyevanın
"Qonçabəyim" adlı məqaləsi çap
olundu və bütün Azərbaycana səs saldı. Biz onda orta məktəbdə
oxuyurduq. O məqaləni indiyədək saxlayıram.
Müəllif bu məqalədə maraqlı
axtarışlarının nəticəsi kimi şairə
Qonçabəyimin naxçıvanlı Ehsan xanın qızı
olmasını yazmışdı. Onun
yazdığından məlum olur ki, bu işdə ona şair
M.Nəsirli və L.Hüseynzadə köməklik ediblər.
2002-ci ilədək biz də bütün
yazılarımızda onun Ehsan xanın qızı olduğunu
yazmışıq, təbliğ etmişik. Hətta bu yazının müəllifi 1983-cü ildə
"Könül ahı" adlı hekayə də yazıb.
Amma 2004-cü ilin yayında olan bir ciddi söhbətdən
sonra biz yenidən Qonçabəyimin şəxsiyyətini təyin
etmək üçün Naxçıvanda və Tiflisdə
araşdırmalar aparmağa başladıq. Biz
Naxçıvan xanlarının şəcərəsinin ilkin
variantında (2002) şairə Qonçabəyimi Ehsan
xanın qızı kimi göstərmişdik. Lakin 2004-cü ildə Moskvada şəcərəni
görən rusdilli tədqiqatçılar ciddi etiraz etdilər
və Qonçabəyimin Ehsan xanın qızı
olmasını təsdiqləyən sənədi istədilər.
Təkrar araşdırmalardan sonra
iki-üç yazı yazdıq və məsələyə
aydınlıq gətirdik. Və şəcərədə
Qonçabəyimi Ehsan xanın qızı kimi göstərmədik.
Naxçıvanda "Xan sarayı"nda nümayiş
olunan şəcərəyə baxan qonaqlar və elm
adamları buna müəyyən qədər narazılıq
etdiklərindən biz yenidən bu məsələyə
qayıtdıq ki, qaranlıq heç nə qalmasın.
Qonçabəyim dövrünün tanınmış
şairəsi olub. Kimsə bunu dana bilməz. Bunu təsdiqləyən sənəd böyük
gürcü şairi Nikoloz Barataşvilinin məktubudur.
O, ömrünün son illərində Naxçıvanda və
Gəncədə yaşamış və hər iki şəhərdə
mahal rəisi yanında məmur vəzifəsində işləmişdir.
Ədəbiyyatşünas
alim D.Əliyeva yazır: "Şairə Qonçabəyim
haqqında ilk məlumatı biz məhz Barataşvilinin 1845-ci
ildə Naxçıvandan dayısı qızı Maiko
Orbelaniyə yazdığı məktubdan alırıq:
"İndi Naxçıvanda Qonçabəyim adında on səkkiz
yaşlı bir qızın mahnıları məşhurdur. O,
xan qızıdır, çox gözəl və cazibədardır.
Yazıq öz ərindən
yanıqlıdır, ondan ayrılmaq istəyir. Binəvanı 12 yaşında ikən ərə
vermişlər. Əgər onların həyatını
bilsəydiniz gözəl bir romandır".
Nikolozun məktubundan görünür ki, o, şairə
Qonçabəyimin həyatını yaxşı öyrənibmiş.
Yenə də
Nikolozun dayısı qızına yazdığı məktubdan
öyrənirik: "Əziz bacım Maiko! Çox
təəssüf ki, bütün hadisələrlə səni
tanış edə bilməyəcəyəm, ancaq ər-arvadı
barışdırdım".
Vəssəlam. Romantik gürcü şairi N.
Barataşvili Qonçabəyimin Ehsan xanın qızı
olmasını yazmayıb.
Bizim tədqiqatçılar özləri belə nəticəyə
gəliblər ki, həmin dövrdə Naxçıvanın
xanı Ehsan xan olub və sair".
Tədqiqatçı alim D.Əliyeva yazır ki, biz Əsəd
ağa Kəngərlinin albomunda Qonçabəyimin fotoşəklinə
rast gəldik.
Qeyd edək ki, biz də bir-iki il bundan əvvəl
həmin alboma baxdıq. Çox maraqlı və
tarixi albomdur. Amma o fotoşəkildə
Qonçabəyimin Ehsan xanın qızı olmasını təsdiqləyən
heç bir qeyd yoxdur.
Naxçıvan xanlarının Moskvada yaşayan tədqiqatçısı
F.Nağdəliyev yazdığı monoqrafiyada
naxçıvanlı şairə Qonçabəyim
haqqında heç nə yazmayıb. Amma ona aid edilən
fotoşəkli kitabında verib. XIX
yüzillikdə çəkilmiş fotosunun neqativini verib.
Artıq burada onun xan qızı (fotodakının:)
olmadığını təsdiqləyən fakt var: Fotoşəkil
çəkildiyi atelyedə şəklin
aşağısında iki dildə yazılıb:
"Naxçıvanskaya tatarskaya bekşa".
Bu
neqativin bir sıra muzeylərdə 1890-cı ilə aid
olduğu haqda məlumatlar var. 1890-cı ili
1845-ci ildən 45 il ayırır. Deməli, bu fotoşəkil
Nikolozun təsvir etdiyi ola bilməz. Çünki bu foto dünyanın, xüsusən
Avropanın muzeylərində yuxarıda
yazdığımız kimi təqdim edilir. Əgər o zadəganlara məxsus saray fotoatelyesdə
çəkilsəydi hökmən "Naxçıvanskaya
tatarskaya xanşa" yazılacaqdı. XIX
əsrdə belə qanunlar dəbdə idi. Kimsə cürət edib onu poza bilməzdi. Biz həmin fotonu qəzetimizdə olduğu kimi
veririk.
Axtarışlar zamanı aydın oldu ki, kameral
siyahılarda Ehsan xanın qızlarının adları Sonabəyim
və Lalabəyim kimi yazılıb. 1845-ci ildə Sonabəyimin
yaşı 18-dən çox idi. Amma Sonabəyim
çox cazibədar və şairə olub. Arxiv sənədlərindən öyrənirik ki, o,
məcburən qarabağlı qoca şair Məhəmməd bəy
Cavanşirlə ailə qurub. Onun
haqqında ədəbiyyatçı alim Ənvər
Çingiz oğlu araşdırmalar aparıb. Hətta onun yazdığına görə Sonabəyimin
varisləri Zəngilandan Bakıya köçüblər.
O, Sonabəyimin yazdığı şeirlərdən də
çap edib. Üslub oxşarlığı
var. Sonabəyimin taleyi eynilə Nikolozun yazdığı
kimidir. Ancaq Nikoloz adı dəqiq yazıb: Qonçabəyim.
Bəlkə evdə Sonabəyimə Qonçabəyim
deyirmişlər?! Hər halda ciddi
axtarışa ehtiyac duyduq.
Bunun üçün Tiflisdəki Gürcüstan Milli
Arxivində axtarışlarımızı daha da dərinləşdirdik. Burada bir
maraqlı sənədə rast gəldik. Bu
sənəd bəzi məsələlərə
aydınlıq gətirə bilər. 14
iyun 1833-cü ildə quberniya katibi V.Zolotnitskinin Qafqaz
canişini general-adyutant və kavaler Baron Rozenə
ünvanladığı məlumatda Qonçabəyimin
Paşa bəyin qızı olduğu yazılıb. Quberniya katibi hazırladığı məlumata
Naxçıvan əyalətində və Ordubad mahalında kəndlərin
kimlər tərəfindən idarə edildiyini göstərən
maraqlı cədvəl də daxil edib (təxminən 39 səhifəlik).
Bütövlükdə sənəd cəmi 86 səhifədir.
Onu da deyək ki, sənəd "tamamilə məxfidir"
qrifli işlərə aiddir.
74-cü səhifədə isə Qonçabəyimin və
bacısı Ağabəyim xanımın adları
yazılıb.
Həm də göstərilib ki, ataları
Paşa bəy Kəngərli vəfat edib. Bu səhifədə həmçinin qeyd edilib ki,
qızlardan biri polkovnik Ehsan xanın oğluna
nişanlıdır. Həmin səhifəni
orijinalda olduğu kimi təqdim edirik. Elə bu işin
73-cü səhifəsində yazılıb ki, Baş
Camaldın və Ayaq Camaldın (yəqin ki, Aşağı və
Yuxarı Camaldın
- müəllif) kəndlərinin mülkədarları
polkovnik Ehsan xan və Paşa bəydir. Məlumatda
Paşa bəyin Ehsan xanın şəriki olduğu da qeyd
edilib.
Ordubad ədəbi mühitinin məşhur şairlərindən
olan Qüdsi Vənəndi şairə Qonçabəyimə
xüsusi məktub-tərifnamə yazıb. O qeyd edib ki, bunu "sərkar
Fərrux ağanın arzusu ilə" yazmışdır. Fərrux ağa Novruz ağa Kəngərlinin
oğludur. Bizcə, Qonçabəyim Ehsan
xanın qızı olsaydı Qüdsi Vənəndi ona
"açıq-saçıq" tərifnamə yazmağa
belə cürət etməzdi. Ehsan
xanın qızı Lalabəyimin 1846-cı ildə 6
yaşı varmış. Onda 1827-ci ildə doğulan
Qonçabəyim Lalabəyim ola bilməz.
Ehsan xan vəfat edəndə (1846) Rusiya Hərbi Nazirliyi
yenidən onun övladlarının siyahısını
çap edib.
Ehsan xanın qızları Sonabəyim və
Lalabəyim kimi yazılıb. Buna görə
biz şəcərəyə ancaq Sonabəyim və Lalabəyimin
adlarını yazmışıq. Söykənəcəyimiz
fakt yoxdur ki, Qonçabəyimi Ehsan xanın qızı
olduğunu göstərək. Yuxarıda
yazdığımız bu variantlar əsasında ciddi
axtarışlar aparmalıyıq. Həm də
gürcü şairi N.Barataşvilinin Tiflisdəki ev-muzeyində
axtarışları davam etdirməliyik. Bizcə
ciddi və hərtərəfli axtarışlar şairə
Qonçabəyimin şəxsiyyətini
doğru-düzgün təyin etməkdə bizə köməklik
edər. Qeyd etmək yerinə düşər
ki, sənədlərdə adı qeyd edilən Paşa bəy
Kəngərli II Kərim Sultanın oğlu Hacı Vəlibəyin
varislərindəndir. Yəqin ki, hərtərəfli
axtarışlar şairə Qonçabəyimin həyatını
və yaradıcılıq fəaliyyətini üzə
çıxaracaqdır. Bir sıra məsələlər
var ki, onları burada yazmırıq. Çünki
axtarışlar davam edir. Ümidliyik ki,
şairə Qonçabəyim haqqında gələcəkdə
oxucularımızı yeni məlumatlarla sevindirəcəyik.
Musa RƏHİMOĞLU (QULİYEV)
AMEA Naxçıvan Bölməsi
Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya
İnstitutunun aparıcı elmi
işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru
525-ci qəzet.- 2016.- 10 avqust.- S.4.