“Azərbaycan” qəzetində
parlament
hesabatları və şərhlər
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
100 illiyi qarşısında
Şirməmməd HÜSEYNOV
Araşdırıb toplayanı, ərəb
əlifbasından latın əlifbasına
çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin
tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov
Transliterasiya redaktorları: professor
Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)
I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)
(Əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
“Müsavat”ın Parlaman
fraksiyasında
Yekşənbə günü yanvarın 12-də Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə cənablarının təhti-sədarətində
“Müsavat”ın parlaman fraksiyasının iclası vaqe
olmuşdur. Parlaman üzvlərinin qulluqlar qəbul etmələrinin
qeyri-mümkün olduğu barəsində parlamana daxil etmək
üçün bir layihə qəbul edilmişdir. Bu
layihəyə görə parlaman üzvləri dövlət
qulluğunda ola bilməzlər. Fəqət
vəzir ola bilərlər. Sonra
şəhər qanunu və şəhər intixabı barəsində
qanun tərtibi xüsusi bir komissiyaya mühəvvəl
edilmişdir. Nəhayət, parlaman kvorumu məsələsi
müzakirə edilmişdir. Müntəxəb
üzvlərin yarısı kvorum hesab olunması təsvib
edilmişdir.
Məclisin axırında sədr “Əhrar” firqəsinin
“Müsavat” ilə birlikdə ittifaq təşkili həqqindəki
təklifini bildirmiş. İclas üzvləri bu təklifi təqdir edərək
bu məsələnin parlaman “Əhrar” və “Müsavat”
fraksiyaları müttəhid iclasında müzakirə
olunmasını lazım görüb böylə bir iclas
çağrılmasını istəmişlərdir.
“Azərbaycan”, 15 yanvar 1919, ¹88
Mühəvvəl
- həvalə edilmiş, tapşırılmış
Təsvib
- təsdiqetmə, bəyənmə
Azərbaycan Məclisi-Məbusanında
8-ci iclas
Cümə axşamı qanuni-saninin 16-da Azərbaycan Məclisi-Məbusanının
8-ci iclası təyin edilmişdi.
İclas saat 12:40 dəqiqədə açılıyor.
Sədr - Həsən bəy
Ağayev, katib Əhməd Cövdət
Ruznameyi-müzakirat elan edildikdən sonra.
Qarayev - Növbədən xaric səs alaraq sosialistlərin
fraksiyası tərəfindən bəyan edir ki, bir neçə
müddətdir ki, Tağıyev fabrikasının bəzi fəhlələri
müdiriyyət tərəfindən
çıxarılmışlardır. Məsai naziri
burada bəyan etmişdir ki, məzkur fəhlələrin 7
günədək geri qəbul edilmələri barəsində
binagüzarlıq etmişdir. Şimdi 7
gün qurtarmış, amma fəhlələr geri qəbul
olunmamışlardır. Topladığımız
məlumatdan anlaşılıyor ki, bu fəhlələr
sırf siyasi məsələdən dolayı xaric edilmişlərdir.
Böylə işlər fəhlə məsələsində
bizə böyük zərbə vura bilər. Biz razı olmarız ki, fəhlə nahaq yerə
mütəzərrər olsun. Sizə məlumdur
ki, fəhlələrin halı həqqində keçən
iclasda məsai nazirinə xitabən istizah verilmişdi.
(“Müsavat” tərəfindən) Fəhlə
işsiz qalmışdır, çalışmalıdır
ki, tətil olmasın. Əgər tezliklə
ciddi tədbirlər görülməsə biz sosialistlər məsuliyyəti
öz öhdəmizdən atıyoruz.
Etibarnamə
komisyonu məruzəsi
Bundan
sonra etibarnamə komisyonu sədri Şəfi bəy Rüstəmbəyli
- bəzi məbuslar həqqində məlumat veriyor, diyor ki:
Məlum olduğu üzrə parlamanın keçən
iclaslarından birisində məbusların etibarnaməsi məsələsi
müzakirə edilərkən bəzi məbuslara möhlət
verilmişdi ki, bir ay zərfində düzgün etibarnamə
təqdim etməgə çalışsınlar. Şimdi bir ay
bitmiş, fəqət bu xüsusda komisyona məlumat varid
olmamışdır. Ona görə
etibarnamə komisyonu təvəqqe ediyor ki, bu məbuslara tazədən
3 həftə möhlət verilsin. Bundan əlavə Şuşa qəzasından seçilmiş
olan Zeynal bəy Vəzirov ilə Əhməd bəy
Ağayevin etibarnamələri düzgün və qanuna
müvafiq olduğundan komisyon bunların təsdiqini təklif
ediyor. Əhməd bəy imtina etmişdir.
Qalıyor Vəzirov cənabları. Həmçinin Zaqatala nahiyəsindən Bayram Niyazi
Kiçikxanov və Kabulov cənablarının etibarnamələrini
təsdiq etməlidir.
Səsə qoyularaq etibarnamə komisyonunun məruzəsi
ittifaqi-ara ilə təsdiq olunur.
Kvorum
Sədr - Bəyan ediyor ki, nizamnamə
komisyonu tərəfindən bu vəqtədək kvorum həqqində
bir qanun verilməmiş olduğundan Heyəti-rüəsa təklif
ediyor bu gün kvorum təyin olunsun.
Cəmo bəy Hacınski - (sosialist) Məlum olduğu
üzrə parlaman məbuslarının bir qismi hökumətə
daxil olub, bir qismi də Avropaya getmişdir. Ona görə
də sosialistlər fraksiyonu təklif ediyor kvorum hazır məbusların
yarısı, yəni 33 təyin olunsun.
M.Ə.Rəsulzadə - (Müsavat) Yerindən təklif
ediyor ki, parlamana nə qədər məbus seçilmiş və
hazır olduğu göstərilsin.
Sədr - Bəyan ediyor ki, bu vəqtədək
82 məbus seçilmişdir.
Rəsulzadə - Təklif ediyor ki, bu surətdə
kvorum seçilmiş əzanın yarısı, (yəni 41) qərar
qəbul olunur.
Səsə qoyulduqda əksəriyyəti-ara ilə ikinci
təklifi qəbul olunur.
Cəmo bəy - Bu surətdə çünki
şimdi kvorum yoxdur, ona görə də iclas davam edəməz.
(Səs-küy
qalxıyor: məbusları sayırlar, məlum oluyor ki, kvorum
varmış, iclas davam ediyor.)
Parlamanda hazır olmayan
məbuslar həqqində qanun layihəsi
Türk
Ədəmi Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsi tərəfindən
parlamana idxal edilmiş olan zeyldəki qanun layihəsini katib
oxuyur:
1- 1918 sənəsi
dekabr ayının 7-dən, yəni parlaman açılan
gündən etibarən bir ay yarım zərfində parlamana gəlməyib
də səbəbini də bildirməyən məbuslar
parlamandan xaric ediliyorlar.
2-
Parlamandan gedib də bir ay zərfində Heyəti-rüəsayə
bu xüsusda məlumat verməyən məbuslar parlamandan
çıxmış hesab ediliyorlar.
3- Bu surətlə
parlamandan kənar olan məbusların yerinə onu
seçmiş olan firqə, yaxud təşkilat tərəfindən
yeni məbus intixab ediləcəkdir.
M.Ə.Rəsulzadə - Layiheyi-qanuniyyəyi
müdafiə edərək diyor ki:
Bən elə bilirəm layiheyi-qanuniyyənin məqsədi
möhtərəm məbuslara aydındır və bu xüsusda
öylə ciddi və müfəssəl bəyanata ehtiyac
yoxdur. Məbuslardan bir qismi firqə siyahıları üzərinə
sabiq Məclisi-Müəssisanə, digər qismi də yenə
siyahı üzərinə Zaqafqasiya Seyminə, daha sonra
seçilərək sonra Azərbaycan Məclisi-Məbusanına
daxil olmuşlardır. Bunlardan bir
çoxları Bakıya gələ bilmiyorlar.
Görüyorsunuz imdi az qalmışdı
kvorum düzəlməyib iclas qapansın. Madam ki,
onlar siyahı üzərinə seçki üsulilə məbus
seçilmişlərdir, yəqindir ki, siyahıyı verən
firqə kənar olan məbusunun yerinə başqa namizəd göstərə
bilər. Siyahı ilə keçən məbusların
bəziləri əsla Bakıya gələ bilmiyorlar. Binaənileyh də siyahı məbussuz qalıyor.
Ona görə bən bu qanunun qəbul
olunmasını təklif ediyoram.
Qarabəyli (İttihad) - Məlumdur ki,
böylə bir qanuna ehtiyac vardır. Çünki biz
gözləyə bilmərik məbus nə vəqt gələcəkdir.
Bəlkə heç imkanı yoxdur gəlməgə.
Fəqət ikinci maddəyi bir qədər təshih
etməlidir. Zira gedən əzayı bir ay
gözləmək olmaz. Bu çox uzun
müddət və böyük möhlətdir. Binaənileyh
mən təklif edirəm möhlət az
olsun - 15 gün.
Kiçikxanov (Əhrar) - Layiheyi-qanuniyyənin
bəzi maddələri aydın degildir. Ona görə
xahiş edərdim bundan böylə qanun yazılanda maddələri
aydın olsun.
Rəsulzadə - “Parlaman açılan
gündən” denildikdə yəqin ki, bu maddə əsasi-siyahı
ilə parlamana seçilib də bu vəqtədək
Bakıya gəlməyə imkanı olmayan məbuslara aiddir. Bir ay parlamana gəlməyib
də bu xüsusda məlumat verməyən məbusların
xaric hesab olunmaları həqqindəki ikinci maddəyə gəlincə
biz bunu nəzərdə tutmuşduq ki, bir məbus Bakıdan
gedər, lakin ola bilər ki, iki həftə
müddətində məlumat verə bilməsin, yolların,
post və teleqrafın halı özünüzə məlumdur.
Birdən öylə olur ki, bir adam teleqraf
çəkiyor. Lakin özü teleqrafdan tez gəliyor.
Bu mülahizə ilədir ki, biz bir ay möhlət
təyin elədik. Təshih məsələsinə
gəlincə, məlumdur ki, həmin komissiya bunu icra edəcəkdir.
Cəmo bəy - Biz təklif ediyoruz bu layihəyə
böylə bir maddə də əlavə edilsin:
Bakıda olub da parlaman iclasına gəlməyən məbuslara
o günün maaşı verilməsin.
Qarabəyli - Bir çox yerlərdən
hələ məbus gəlməmişdir. Biz bilmiyoruz o
yerlər məbus seçməmişlərdir, yoxsa
seçmişlərdir, ona görə təklif ediyoruz daxiliyyə
nəzarətinin əliylə bir komisyon təşkil olunsun
ki, o yerlərdən məbusların nə üçün gəlmədikləri
barəsində təhqiqat icra edilsin. Böylə
təhqiqat icra edilmədən idxal olunan qanun layihəsi qəbula
keçərsə, bəzi yerləri nümayəndəlikdən
məhrum qılmış oluruz. Bu cəhətə
böylə qanun vermək hələ tezdir.
Rəsulzadə - Göstəriyor ki, bu məsələ
ilə qanun maddəsi arasında heç bir əlaqə
yoxdur. Bu müstəqil bir məsələdir. Ona görə də müstəqil müzakirə
edilə bilər.
Qanun layihəsi maddəbəmaddə oxunuyor, əksəriyyət-ara
ilə layihə qəbul olunur. İkinci maddə bir
ay əvəzinə iki həftə möhlət verilmək
üzrə təshih ediliyor.
Cəmo bəy - Sosialistlər tərəfindən
təklif olunan 4-cü maddənin qəbulunu israrla tələb
ediyor.
Rəsulzadə - Məclisi-Məbusan
üçün daxili nizamnamə tərtib vermək,
iclasları nizama salmaq, gəlməyən məbuslar həqqində
qanun vermək və sairə üçün parlamanın
nizamnamə komissiyası var. Bu komissiya daxili nizam həqqində
müfəssəl qanun verəcəkdir. Şimdi isə
böylə təfərrüatı qanuna əlavə etmək
münasib degildir.
Cəmo bəy - Nizamnamə komisyonu bu vəqtədək
hələ qanun verməmişdir: bəlkə bir ay, iki ayda
bir iş görməyəcəkdir.
Rəsulzadə - (yerindən) Öylə isə
komisyona cəza verməlidir ki, işləsin.
Səsə qoyulduqda sosialistlərin etdigi 4-cü maddə
əksəriyyəti-ara ilə rədd ediliyor.
Ədəmi-ictima
Bundan sonra katib cənabları “Müsavat” fraksiyonu tərəfindən
daxil edilmiş olan “Ədəmi-ictima” layiheyi-qanuniyyəsini
oxuyur. Bu
qanuna görə Məclisi-Məbusan əzası heç vəqt
hökumət məmuriyyətində ola
bilməzlər. Ancaq parlaman məbusları nazir ola bilərlər.
Vansovic - Fransa, Amerika və İngiltərə
məşrutələrindən misal gətirərək bu məmləkətlərdə
qüvveyi-təşriyyə və qüvveyi-icraiyyənin
aydın və qəti bir surətdə təmin edilmiş
olduqlarını göstərərək diyor ki, ədəmi-ictima
məsələsinə Azərbaycanda böylə baxmaq olmaz.
Məsələn, dövlət xidmətində öylə məbuslar
var ki, qənun vəzinə heç xələl vermədən
məbus ola bilərlər. Ona
görə natiq təklif ediyor ki, bu layihə qanun vəzedici
komisyona verilsin.
Vinoqradov - Sabiq natiqin rəyinə
şərik olaraq böylə bir qanun cavan Azərbaycana zərər
verər. Hazırda Azərbaycanda işləyən pək
azdır. Şimdi onların da hüquqi təhdid
edilərsə məmləkət quruluşuna suyi-təsir edər.
Əfəndizadə - Əvvəlki natiqlər
layihənin komisyona verilməsini istədilər. Bəncə bu doğrudur. Məbusları təhdid
edirsək böyük müşkülat çıxar: Məsələn
müəllimlər var ki, 30 il xəlq
içində qulluq edib nüfuz və etibar
qazanmışlardır. Onları təhdid etsəniz,
bu qanuna görə məbus olub parlamanda işləyə bilməzlər.
Bəncə komisyon bəzi istisnalar etməlidir.
Rəsulzadə - Sabiq natiqlərə cavab verərək
İngiltərə məşrutəsində qüvveyi-təşriyyənin
qüvveyi-icraiyyədən tamamilə ayrılmış
olduğunu göstərərək layihənin komisyona verilməsinə
razı olmaqla bərabər diyor ki:
Fəqət əvvəlki natiqlərin dediklərindən
anlaşıldı ki, onlar layihəyi basdırmaq
üçün komisyona vermək istiyorlar. Bən isəm
komisyona verilməsinə razıyam bu şərtlə ki,
müəyyən bir vəqt qoyulsun, o vəqtədək layihə
basdırılmayıb baxılsın və parlamana
qaytarılsın. Məsələnin əsas
cəhətinə gəlincə deyə bilərəm ki, Azərbaycanda
qanun əsası hələ tərtib verilməmişsə də
biz parlamentarizmi qəbul etmişik və qanun əsasımızın
baş xəttini parlamentarizm təşkil edəcəkdir.
Madam ki, böylədir biz bu üsulun məntiqi
tələblərinə əməl etməliyiz. Bu üzdən sair təfərrüatda da biz
parlamentarizm qəbul etmiş olan məmləkətlərin əzcümlə
İngiltərənin qanunlarından kolaylıqla istifadə edə
biləriz. Parlaman məbusu milləti təmsil
ediyor, binaənileyh o həmişə azad olmalıdır.
Bir məbus eyni zamanda hökumət məmuri
olarsa heç vəqt azad danışa bilməz. Bəziləri deyirlər ki, bu xüsusda Azərbaycan
müstəsna bir mövqe tutmalıdır. Çünki mədəni qüvvəmiz azdır.
Bən zənn etməm Azərbaycan mədəni
qüvvədən o qədər məhrum olsun ki, parlamana 60 məbus
göndərdikdə artıq hökumət məmurluğuna mədəni
qüvvəsi qalmasın. Əgər bunca
qüvvəsiz isək onda heç bizə parlaman lazım
degil. (Soldan və mərkəzdən
alqış). Parlamansız məmləkətdə
istibdad olar. Halbuki biz parlaman və
cümhuriyyət əsasilə yaşamalı və məmləkətimizi
bu əsas ilə idarə etməliyiz. Ancaq natiqlərdən
birisinə cavab olaraq deyə bilərəm ki, bəzi istisnalar
ola bilər. Məsələn,
hökumət xidmətində olan yuriskonsult və təbiblər.
Heç vəqt hökumət onlara icrayi-təsir
və təzyiq edə bilməz. Biləks
böylə adamlar hökumət məmuriyyətində azad
işləməklə bərabər qanun vəzi işlərində
səlahiyyətdar mülahizələrini bəyanla
qüvveyi-təşriyyəyə müzahirət edə bilərlər.
Fəqət bən digər bir natiqi anlayamam.
Əgər bir öylə müəllim varsa ki,
xəlqin etibar və etimadını qazanıb parlamana
seçilməli olsun. Böylə müəllim
heç vəqt müəllimligə geri qəbul
olunmamasından qorxmaz, çünki bu kibi zəvatə
böyük ehtiyacımız var. Millət həmişə
böylələrinə: “gözümüz üstə yerin
var” diyor. (Alqış) Təkrar diyoram layihənin
komisyona verilməsinə bən də razıyam. Amma müəyyən möhlət şərtilə.
Təklif olunur ki, komisiyon layihəyə tez baxıb gələn iclasadək qaytarsın parlamana. Sair səslər bir həftə və on gün təklif ediyorlar.
Səsə qonulduqda 10 gün qəbul olunur. Bundan sonra qanunverici komisyon
intixab ediliyor, seçilən əzalar bunlardır:
Məhəmməd
Əmin bəy Rəsulzadə (“Müsavat”), Vinoqradov (rus-slav),
Aslan bəy Qardaşov (“Əhrar”), Vansoviç (azlıqda olan
millətlərdən), Qarabəyli Qara bəy (“İttihad”),
Əhməd Cövdət (Sosialistlər ittifaqı),
Əliheydər Qarayev (“Hümmət”), Xosrov bəy Sultanov (bitərəflər).
“Azərbaycan”, 19 yanvar 1919, ¹91
Mütəhəyyic
- həyəcanlı
Ənzar
- nəzərlər, baxışlar
Təmə
- göz tikmək
Mövləm
- hamı
Müzahirət
- kömək edən
(Ardı var)
525-ci qəzet.- 2016.- 6 avqust.- S.21.