Sözün dostu, qəlibin
qənimi
“Bəlkə tələsirəm?”. Özümə dəfələrlə ünvanladığım bu
sualı onu düşünərək “ Hələ tezdir. Yazsın, yaratsın. Daha çox sevilsin, daha
çox seçilsin” - deyə cavablandırmış və
hər dəfə də kağız-qələmi kənara
qoymuşam. İllər isə axar sular kimi sürətlə ötür keçir. Günlərin
birində, lap bu yaxınlarda bir az təlaşla
yenə özümdən “Gecikmirəm ki?”- deyə
soruşur, bu dəfə isə özümü fikirləşərək
“Deyəsən, vaxtdır, yazmaq vaxtıdır”- qərarına
gəlirəm...
Çox
güman ki, mahir rəssam da onun portretini yaratmaqda çətinlik
çəkər: o, fırçaya gəlməz, tabloya
sığmaz. Daim hərəkətdədir,
dayanmadan qaynayır. Bəlkə, peşəkar filosof, səriştəli
psixoloq da onun hiss-həyəcanlarını, duyğu və düşüncələrini , istək,
arzularını bir yerə yığıb
yığışdırmağı bacarmaz, onları sonadək öyrənə, oxuya,
yaza, yoza bilməz: nə sərhədi
var, nə həddi. Yəqin inadkarlıqda, israrlılıqda,
prinsipiallıqda, qəfil və gözlənilməz qərar
qəbul etməkdə heç kim onunla bəhsə girmək
istəməz: Yazıçı Əlisa Nicatın təbirincə
desək, o küçədən necə istəsə, elə
də keçə bilər.
Ötən
əsrin 70-ci illərində Azərbaycan
Dövlət Universitetinin (BDU) Jurnalistika fakültəsində
oxuyarkən Kommunist
Partiyasının tarixindən
mühazirə deyən mərhum professor Xəlil Əlimirzəyev hər dərsdə
azı iki dəfə “Yenə göylərdədir şair xəyalın”-
deyə müraciət edərək daldığı
düşüncələrdən ayıra, auditoriyaya
sığışdıra bilməyibsə, onu bu gün də
ram etmək, “yerə endirmək” müşkül məsələdir.
Və əlbəttə ki, biz də bir yazı ilə onun
keçdiyi mürəkkəb, çətin, eyni zamanda mənalı,
şərəfli həyat və yaradıcılıq yolunu, əsərlərinin
mövzu dairəsini, dil, üslub, sənətkarlıq məziyyətlərini
tam əhatə etmək iddiasından uzağıq...
Söhbət istedadlı
şair, jurnalist, tədqiqatçı, tərcüməçi,
redaktor və nəhayət, tanınmış idmançı
- Kunq-Fu üzrə qara kəmər (1-ci dan) sahibi Qardaşxan
Əzizxanlıdan gedir. Qardaşxan Yaradana
sığınan, ondan uman, bəzən küsən, haqq-ədalət,
dürüstlük, doğruluq axtaran şairdir. Onun Allah
və ədalətlə bağlı poetik deyimləri böyük
İsmayıl bəy Qaspiralının məşhur kəlamını
xatırladır: “Şanı uca Quranın bir kəlmə ilə
təfsiri “ədalətdir”.
Qardaşxan
“Mehriban və bağışlayan Allahın adı ilə”
başlayan və müəllimləri Mustafa Dadaşovun, Nərgiz
Tahirlinin və Arif Əhmədovun xatirəsinə ithaf etdiyi
98 şeirdən ibarət
“Ürəyin baxdığı yerdən” adlı kitabındakı (Bakı,
“Adiloğlu” nəşriyyatı, 2001, 105 səh.) 60-a yaxın
şeirində 74 dəfə “Allah”, 18 dəfə “İlahi”,
18 dəfə “Haqq”, 8 dəfə “Tanrı”, 4 dəfə”
Yaradan” kəlməsini təsadüfən işlətməyib.
Bütün varlığı ilə dinimizə, milli-mənəvi
dəyərlərimizə bağlı şairin müxtəlif
mövzularda qələmə aldığı şeirlərinin
misralarındakı “Təvəkkül böyük Allaha”,
“haqqa var, ərzə nur olan Allaha”, “Allaha qurban olum”,
“Allahın izni ilə”, “Təki Allah deyən olsun”, “Allah,
şükür birliyinə”, “Sözün dadı, duzu Allah”,”
Allah, sənə üz tutmuşam”, “Məndən üz
çevirmə, Allah”, “Sən Allahı sal yadına”, “ Allah, sən
keç günahımdan”, “Çarə qılar gözəl
Allah”, “Allaha da xoş gəlib” ...kimi Yaradanın
böyüklüyünə, birliyinə, mərhəmətinə
və məsləhətinə dua, ricət,
şükranlıq, imdad, ümid ifadə edən kəlmələr
Qardaşxan əqidəsinin, əxlaqının,
vicdanının səsidir, güzgüsüdür. Şairin
mənəvi dünyası, idealı bu sətirlərin
işığında və ahəngində
açıq-aydın görünür:
Necə veribsə Allahım
canımı eləcə alar,
söz əlində həlak canım
şeirlə
ona ucalar.
Qardaşxan
çox ciddi arqumentlərlə, inandıraraq düşündürməyi bacarır, soydaşlarını tarixin dərslərindən
nəticə çıxarmağa çağırır. O,
Nyutonun kəşf etdiyi cazibə qüvvəsinə işarə
vuraraq
Başına bir alma
düşməyi ilə
Ağlının üstünə gəlibdi
ağıl -
yazır
(“Nyuton”) və sonra da ürək
ağrısı və təəssüflə əlavə edir:
Xalq var ki, başına yekə
daş düşür,
Yenə də yerinə gəlməyir
ağlı.
200 ildən
bəri əsl milli faciə mənbəyinə
çevrilmiş “erməni məsələsi”ndən xilas
olmaq üçün “unutqanlıq” mərəzindən qurtara
bilmədiyimizi fikirləşəndə “Hər dərdə
dözən canları neylərdin, ilahi!”- deyə
fəryad qoparan Sabiri və ya “ Niyə biz bunca bikamal olduq? Ayaq altında payimal olduq?” - deyə haray qoparan,
bizi qamçılayan
S.Ə.Şirvanini, yaxud da “Dağa dersən eşidir,
sonra verir əks-səda, Daşa dönmüşlərə əks
eyləmədi fəryadım”-deyə unutqanlıq sindromunun
başlıca səbəbi- məktəbsizlikdən şikayətlənən Məhəmməd Hadini
qınamadığımız kimi Qardaşxandan da bu
iradına görə küsmürük.
Qardaşxan
sözünə, əhdinə, peymanına, Vətəninə,
millətinə sadiqdir, o, xəyanəti
bağışlamır və bu duyğularını sərt
və sərrast, eyni zamanda poetik dillə ifadə etməyi
bacarır:
Sənə xəyanət eləsəm,
Allah mənə qənim olsun.
mənə xəyanət eləsən,
axırıncı qəmim olsun.
Qardaşxan Məmməd Araz vurğunudur, Söhrab Tahir
yanğılısı, Bəxtiyar Vahabzadə
sevdalısıdır. Onların doğma Azərbaycana, onun hər qarış
torpağına, gülünə, çiçəyinə,
dağına, daşına məhəbbətlə ərsəyə
gəlmiş irsi, poeziyası Qardaşxan
üçün bir örnək,
bir zirvədir. Bunu səmimiyyətlə, qürurla, həm də obrazlı
şəkildə etiraf etməsi
bir tərəfdən məsələn, Məmməd Araz
şeirinin timsalında milli- vətəndaş
poeziyasının sərhədsizliyini göstərirsə, digər
tərəfdən şairin öz
yaradıcılığına oxucu marağını və
sevgisini artırır. Və vətən
sərhədinə:
Şeiriyyətimin Məmməd
Arazı
sevgi hüdudu
eşq həddi -
kimi poetik
münasibəti, əslində, “Vətən mənə
oğul desə nə dərdim” (Məmməd Araz), “İki
bölünməkdən elə qorxmuşam, Çöpü
də ikiyə bölmürəm daha” (Söhrab Tahir),
“Könlümüzdə bir vahiddir güneyimiz, quzeyimiz, Vətən-
bizim namusumuz, biz- Vətənik, Vətən də,- biz”.( Bəxtiyar
Vahabzadə) misraları ilə böyüyən, nəfəs
alan Qardaşxanın dolayısı ilə sözlə
“çəkdiyi” öz portretidir. Qardaşxan bu tipli şeirlərində
fikrini birbaşa, açıq-aydın, dolğun və eyni
zamanda, təsirli şəkildə çatdırır:
Nə Təbrizdə, nə Qarsda,
Nə Dərbənddə qalacaq;
Bu gördüyün sərhədlər,
Bu sədlər qalmayacaq.
Müqəddəs
bir amac yolçuları olanlar, arif və sərraflar “ikicə
kəlmədən” şairin qəlbinin səsini duyur, onun əqidəsinə,
məramına vurulur, “səninləyik!” deyir:
Bu qurban vətənin Qardaşxan adda
Bir qurbanlığı da var ehtiyatda!
Qardaşxanın
Vətənə, onun təbiətinə olan sevgisi mücərrəd
anlayış, nə bilim qafiyəyə, hecaya
hesablanmış misralardan ibarət
söz yığını deyil. Təbiətə
məhəbbət hissi illərlə onun canına, qanına
işləyib, ruhuna hopub, sonra da qəlbindən qələminə
süzülüb. Şairin poetik deyimləri, bədii təsvir
və ifadə vasitələrindən, sözün qüdrətindən,
məlahətindən məharətlə istifadə edərək
yaratdığı ecazkar lövhələr unudulmaz təəssürat
yaradır:
Aylı bir gecədə, dumanda,
çəndə
Zirvəni dolaşıb ətəyə
endim.
Gəzdim ayaqyalın şehli çəməndə,
Bulaq çayım oldu, ağ qırov- qəndim;
O da bir gecəydi düşdüm
eşqinə,
Şahidim olmadı o gecə
mənim.
Mən bihuş gecənin mənzərəsindən,
-
Şəlalə lüt-üryan
asılıb-qalıb;
Açıq-saçıqlığın
məngənəsində
Qaranlıq abrına qısılıb-qalıb?!..
Məcazlar, fikrin obrazlı ifadəsi Qardaşxan
yaradıcılığı üçün xarakterikdir. Qardaşxan hamının
gördüyü, bildiyi, bələd olduğu, adi, aydın təbiət
hadisəsini, indiki halda yağışın
yağmasını elə mənalandırır, ona elə “bər-bəzək”
vurur ki, heyrətlənməyə bilmirsən:
Əvvəl dənə- dənə
gecədən keçmiş,
sonra narın- narın səhərə yaxın,-
həyadan alışıb-yanan bir qıza
utancaq oğlanın guya bilmədən
toxuna bildiyi bir ehtiyatla
yağışlar başladı,
Payız başladı.
Qardaşxan
hərdən 100-500 adamın iştirak etdiyi məclisdə də
darıxar, sıxılar,
oturmağa, dinləməyə səbri, hövsələsi
çatmaz, amma burnu fırtıqlı bir çocuqla,
gözü nəmli bir körpə ilə, bir ağsaqqala,
ağbirçəklə, bir xan çinarla, yarpaqları
saralmış-solmuş, budaqları qırılmış bir
söyüdlə, xəzan vurmuş bir çiçəklə,
güllə, çağlayan bulaqla saatlarla baş-başa verər,
dərdləşə bilər. Bu baxımdan o,
özünü bu cümləsi ilə çox sərrast ifadə
etmişdir: “... mənim ən güclü şeirim elə həyat
tərzim olacaq...”
Məhəbbət
mövzusu əbədidir, lakin Azərbaycan ədəbiyyatında
bu mövzuda yeni söz demək, oxucu qəlbinə yol tapmaq,
onu heyrətləndirmək, düşündürmək
çətin məsələdir və bu temada yazmaq istedadla
yanaşı böyük cəsarət də tələb edir. Qardaşxanın
lirikası bəzən
könül açır, bəzən ürək
dağlayır, qəlb sızıldadır:
Gəlsəm yəqin görərəm
Xumar gözü yaşlı qız
Xısın-xısın
ağlayır.
Bir “Vağzalı” zənciri
Qollarımı
bağlayır.
Bəlkə elə görərəm
Yetib payız hədəsi.
Çatıb vaxtı, vədəsi,
Ayrılıb gəlin
köçür
Pəncərəsi daşlı
qız...
Qardaşxan ilə
tanışlığımızın tarixi əslində onun
yaradıcılığı ilə
tanışlığımızın tarixi ilə
üst-üstə düşür və həmin vaxtdan bizi 40
ildən çox vaxt ayırır. Azərbaycan Dövlət Univetsitetinə
qəbul olunduğumuz 1975-ci ilin ilk günlərindən
Qardaşxan Əzizxanlı da daxil olmaqla tələbə
yoldaşlarımızdan Fikrət Mursaqulov, Nigar Mənsimova,
Mehman Füturi.., imkan düşdükcə öz şeirlərindən
həvəslə oxuyur, söz aşiqləri ilə birgə
şeirlərin mövzu, sənətkarlıq məsələlərinə
dair fikir mübadiləsi edirdik.
Ötən illər tələbə
yoldaşlarımızın poeziya sevgisinin ötəri,
keçici olmadığını göstərdi, yazdılar,
yaratdılar, sevildilər. Bəziləri ədəbi
mühitdə, qələm əhli arasında sayılıb-
seçildi.
Qardaşxan Əzizxanlının yaradıcılıq
sahəsi poeziya ilə məhdudlaşmır. O, mahir publisist, peşəkar
tərcüməçi və tədqiqatçı kimi bir
çox sanballı işlərə imza atıb. O, rəğbətlə
qarşılanan “Seçilmişlər və mən” adlı
publisistik toplunun müəllifi olmaqla orijinaldan alman şairləri
Y.V.Hötenin, H.Haynenin, H. Fallerslebenin şeirlərini, rus
dilindən fransız filosofu və psixoloqu G.fon le Bonun “Kütlə
psixologiyası”, Çin filosofu U-Tszinin “Qədim Çinin
yeddi hərb qanunu”, Heydər Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycan
ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən”, detektiv
yazıçı Ç.Abdullayevin “Müqəddəs olmaq
istəyi” əsərlərini və türkcədən
Türkiyə yazarı Z.Makasın “Mismarlı dolab” hekayəsini
tərcümə edib, 100 cildlik “Fikir antologiyası”
seriyasının baş redaktorudur.
Q. Əzizxanlının təfəkkür tərzində,
yaradıcılığında konservatizm, yoxsa modernizm meyllərinin
hakim olduğunu müəyyənləşdirmək həqiqətən
çox çətindir, çünki o ehkamların, çərçivələrin,
qəliblərin də qənimidir. Onun
yaradıcılığının başlıca meyarı,
göstəricisi, fərqi də məhz bundadır.
Və sonda. Dilimizdə elə adlar var ki, məsələn, “Azərbaycan
“ sözü
kimi, onu səsləndirəndə sevənlər də, sevməyənlər də
“can” deməyə məhkumdur. Q.Əzizxanlının da xəmiri
əzəldən elə yoğrulub ki, onun poeziyasını təqdir
edənlər də, tənqid edənlər də dilinə mütləq
“qardaş” kəlməsini gətirməlidir.
Abid Tahirli
525-ci qəzet.-
2016.- 6 avqust.- S.19.