İmperiyalar və onların

süquta sürüklənməsi

 

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

 

1877-1878-ci illərin müharibəsinin gedişində Persiya rusların Qafqaz ordusuna müəyyən köməklik göstərmişdi.

Persiya 1914-cü ilə kimi avropalıların düşüncəsində nizami orduya malik deyildi. Yalnız bir neçə yüz nəfərdən ibarət olan mühafizə dəstəsi var idi. Müharibə zamanı kənd icmaları könüllülər dəstəsi verməli idi. Köçəri tayfalar isə 200 minlik süvari dəstəsi verməli idilər. Rusiya ilə bağlanmış Gülüstan müqaviləsinə (1813-cü il) görə, Persiya Xəzər dənizində hərbi gəmilər saxlamaq hüququna malik deyildi. Persiya körfəzindəki onun donanması bir buxar gəmisindən ibarət idi, onu da Persiya 1855-ci ildə satın almışdı. Bu həm də şahın yaxtası idi.

Britaniya hökumət dairələrində çoxdan Persiyanın Rusiya və İngiltərə arasında bölünməsi ideyası irəli sürülürdü. 1892-ci ildə lord Kerzonun “Persiya və pers məsələsi” kitabı çapdan çıxmışdı. Bu kitab Britaniya müstəmləkəçiləri üçün Persiya məsələləri barədə bir Bibliya kimi qəbul olunurdu. Bu monoqrafiyada müəllif Rusiya və rus xalqı haqqında istehzalı qaydada rəyini bildirirdi. Həmin Corc Nataniel Kerzon (1859-1925-ci illər) 1923-cü ilin mayında Sovet respublikasına özünün məşhur ultimatumunu vermişdi. Öz kitabında isə Kerzon Persiyanın Rusiya imperiyası ilə bölünməsi ideyasını irəli sürməklə, bəyan edirdi ki, Rusiya lap elə bu yaxınlarda Persiyanın şimal əyalətlərini tutacaqdır.

İngilislər ölkənin daxilində cənub tayfalarının - bəxtiyarilər, kaşqaylılar, belucilər və sairələrin feodallarının şəxsində mərkəzdənqaçma qüvvələrini həvəsləndirirdilər. 1905-ci ildə başlanan, altı il davam edən Persiya inqilabı dövründə mübarizə müxtəlif qüvvələrə qarşı başqa sözlə, təkcə şaha deyil, həm də cənubun separatistlərinə qarşı yönəlirdi.

Persiya inqilabının birinci mərhələsində (1908-ci ilin əvvəlinədək) Persiya kazak briqadasının rus zabitlərinə Peterburqdan ciddi göstəriş verilmişdi ki, perslərin daxili işlərinə qarışmasınlar. Lakin inqilab inkişaf etdikcə, kazakların davranışı dəyişilirdi. Polkovnik Lyaxovun komandanlığı altında olan kazak briqadası şahın başlıca silahlı qüvvəsinə çevrildi. 1908-ci ilin iyununda şah Məclisi buraxdı. Persiyadakı rus kazak zabitləri rəsmi olaraq şaha xidmət edirdilər, briqadanın özü də Persiya qoşun hissəsi idi. İnqilabın yatırılması Rusiya hökumətinin razılığı ilə kazaklar tərəfindən həyata keçirildi.

1909-cu ilin aprelində Qafqazdakı rus qoşunları Persiyaya girdi və xalq üsyanını yatırtdı. İki ay sonra rus qoşunları döyüşlə Rəşti və Qəzvini tutdular. Türklər isə Persiya Azərbaycanının xeyli hissəsini tutdular. Ruslar Tehranı işğal etmək istəyirdilər.

Rusiya Uzaq Şərqdə də öz ekspansiya siyasətini aparmağa çalışırdı. Onun üçün Çinin ən dadlı tikələrindən biri Port-Artur idi, onun tutulması zəruri vəzifə sayılırdı. Bu, rusların Sakit okeanda yeganə hərbi-dəniz bazası olmalı idi. Vladivostokda qışda dəniz donurdu, ona görə də gəmilər Yaponiya və Çinin limanlarında qonaq kimi qalmağa gedirdilər. Bir qayda olaraq, rus admiralları Yaponiyada qonaq olmağı xoşlayırdılar, axı Naqasakidə çox sevimli geyşalar var idi. Baza məsələsində isə dənizçilər Port-Artura üstünlük verirdilər. Baza isə strateji Tsusima boğazına nəzarətə, Koreyanın Yaponiya müdaxiləsindən müdafiəsinə imkan verəcəkdi, həm də Vladivostokdan bura nisbətən yaxın idi, onların arasındakı məsafə 800 mil idi.

Dəniz nazirliyinin idarə rəisi qraf Muravyov bəyan etdi ki, “ruslar Port-Artura Çinin mənafelərini müdafiə etmək üçün gəlmişdilər”. Rus gəmilərinin Port-Artura gəlib çıxması İngiltərənin və Yaponiyanın həyəcanına səbəb oldu. İngiltərə kimi, Yaponiya da fəal etiraz nümayiş etdirməyə cəsarət etmədi. Simonoseki Çin-Yaponiya müqaviləsi (1895-ci il) dövründə “Üçtərəfli ittifaq” dağılmadı, yaşamaqda davam etdi. Alman imperatoru II Vilhelm ingilislərə və yaponlara qarşı özünün rusları dəstəkləməsi barədə bəyanat verdi. Yaponiya baş naziri İto 1901-ci ilin noyabrında Peterburqa gəldi. Buraya çox nümayişkaranə şəkildə ingilis-yapon müqaviləsinin layihəsi gətirildi. 1902-ci ilin yanvarında isə bu müqavilənin bağlanması xəbəri gəldi. Onlar Çində və Koreyada öz mənafelərinin qorunması üçün birinin digərinə görə də eyni hüquqa yiyələndiyi qeyd edildi. Onlar Rusiyanı xəbərdar etdilər ki, Şərqi Asiyanın bu iki dövlətində onların maraqlarına təhlükə törətməsin. Bu ingilis-yapon müttəfiqlik müqaviləsi Yaponiya diplomatiyasının böyük qələbəsi idi. Bu müqavilə Yaponiyaya imkan verdi ki, Rusiyaya qarşı müharibə başlasın, bu vaxt o qorxmurdu ki, Rusiyaya kimsə hərbi yardım göstərəcəkdir.

Rusiyada sayıqlığın itirilməsinə görə bu müqaviləyə lazımi əhəmiyyət verilmədi. İngiltərə Uzaq Şərqdə müttəfiq qazanmağa ehtiyac duyurdu, belə bir müttəfiqi isə məhz yaxşı təşkil edilmiş və nisbətən güclü ordusu olan Yaponiyanın timsalında tapdı. İngiltərə qorxurdu ki, Rusiya Koreyanı tuta bilər.

Bu vaxt fransız-rus ittifaqı İngiltərəyə qarşı çevrildi, baxmayaraq ki, Almaniya başlıca düşmən hesab olunurdu. İngiltərə XIX əsrin 80-ci illərindən Yaponiyaya öz donanmasını yaratmaqda kömək etmişdi. Yaponiya bir adalar ölkəsi kimi buna çox möhtac idi. Onun ada-dövlətinin bir mənfi xüsusiyyəti də ondan ibarət idi ki, hərbi cəhətdən qüdrətli dövlət sürətli bir müharibə ilə onu məğlub edə bilərdi. Lakin müharibə heç də asan bir iş deyildir. Çünki o, heç bir qaydaya malik deyildir. Müharibədə özünü məhdudlaşdırmaq səfehlikdir. İkincisi, müharibənin mahiyyəti zorakılıqdır. Üçüncüsü, müharibənin vacib prinsipi birinci olaraq zərbə endirməkdir, güclü zərbə və fasiləsiz zərbə vurmaqdır.

Rusiya Yaponiyaya qarşı sürətli bir müharibə həyata keçirməyə cəhd etsə də, bu cəhd biabırçı qaydada uğursuz oldu. Rusiya donanması Tsusima boğazında ağır zərbə aldı və Rusiya müharibənin başlandığından sonrakı, 1905-ci ildə məğlubiyyət acısını dadmalı oldu. İngilislər ancaq Yaponiya tərəfdən heç də müharibəyə girmədi. Bir ingilis dənizçi zabiti yazırdı ki, “Bu (Port-Artur ətrafındakı) böyük qələbə Yapon dənizini Tokionun divarları altındakı sadə xəndəyə çevirir”.

Yaponiya ilə müharibədə Rusiyanın məğlubiyyəti ölkənin daxilində də vəziyyəti xeyli gərginləşdirdi və 1905-1907-ci illərin I Rus inqilabının meydana gəlməsinin ən mühüm səbəblərindən biri idi.

Rusiya çarı II Nikolay həyata qvardiya zabiti prizmasından baxmağı öyrənmişdi. Rus qvardiyasının isə 1825-ci ildən başlayaraq uzun onilliklər ərzində maraqları kart oyunları ilə, atlarla və qadınlarla məhdudlaşırdı. Əyləncə hərbçilərin hazırlığına da ağır zərbə vururdu.

12. İmperatorların şəxsiyyəti onların sirlərini açır

I Dünya müharibəsində Avropanın altı böyük dövləti - bir tərəfdən Almaniya, Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyası, digər tərəfdən isə İngiltərə, Fransa və Rusiya imperiyaları üz-üzə dayanmış, öz hökmranlıqlarını möhkəmləndirmək üçün ölüm-diri mübarizəsinə girişmişdilər. Əgər diqqətlə təhlil edilsə, bu müharibənin başlanmasında və dörd ildən artıq bir müddətdə milyonlarla insanın qanının axıdılmasında bu dövlətlərin bayraqları altında vuruşan titul xalqlar - nə almanlar və türklər, nə ingilislər və fransızlar, nə də ruslar əslində bu cinayətə görə heç bir məsuliyyət daşımırdılar. Onlar nə müharibə cığırına düşmüş, nə də torpaqlar işğal etməyə, şəhərləri dağıtmağa girişmişdilər. Məgər Troyaya sadəcə yunanlar hücum etmişdilərmi, yoxsa Mikena çarı Aqamemnon qardaşı arvadı Yelenanın qaçırılması bəhanəsindən istifadə edib, Kiçik Asiyadakı bu varlı şəhər-dövləti tutmaq üçün yaxşı fürsət düşdüyünü anlayıb, dənizi keçərək, arqonavtlar “qızıl yun” ardınca Kolxidaya üzdüyü kimi, yelkənləri dolduracaq külək nəminə öz qızı İfigeniyanı da qurban verərək, Troya ətrafına gəlmiş və on il davam edən müharibəni zəfərlə başa çatdıra bilmişdi. Troya darmadağın edilmiş, çar Priam bütün ailə üzvlərini ölüm və əsir düşmək nəticəsində itirmiş, bu bədbəxt şəhərin min ildən sonra Karfagenn başına gələn bir faciəni yaşamasına səbəb olmuşdu. Homerin yazdığı kimi, əslində, Troya müharibəsini allahlar aparırdı, onların iradəsinə görə silahlı toqquşma belə uzun müddət davam etmiş, yunanlar və troyalılar, müasir dillə deyilsə, şahmat oyununda hərəkət etdirilən piyadalar rolunda çıxış etmişdilər.

Əgər Makedoniyalı Aleksandr olmasaydı, onun həmvətənləri və yunan əsgərləri hansı dəlisov istəyə görə isə Persiyaya, Mərkəzi Asiyaya və Hindistana gedib çıxardılarmı? Militarizmə meyli ilə seçilən Romanın məşhur sərkərdələri üç Puniya müharibəsi aparmaqla Karfageni tədricən məhv etmiş, son müharibədən sonra yerini də şumlamışdılar. Sezar Qalliyanın işğalı ilə kifayətlənməyib, Britaniya adalarına da keçmişdi. Axı sadə əsgər bu miqyasda olan məsələlər barədə heç cür düşünə də bilməzdi. Məgər Qərb imperiyasını sadə franklar yaratmışdılarmı? Prussiyanı döyüş və işğal yoluna sadə prussiyalılar deyil (Konrad Adenauer onları “əcdadlarını unutmuş slavyanlar” adlandırırdı), I Fridrix Vilhelm və onun oğlu Böyük Fridrix salmışdı. Napoleon təkcə fransızları deyil, zəbt etdiyi ölkələrin əsgərlərini də bütün Avropanı işğal etməyə istiqamətləndirmiş, qitəni qan dənizinə çevirmişdi.

Bir vaxtlar Osmanlı sultanları Mehmet Fateh, Səlim Yavuz və Süleyman Kanuni imperiyanın üç qitəyə yayılması üçün cəbhələrdə böyük qələbələr çalmışdılar. Lakin XVII əsrdən imperiya tənəzzül yoluna qədəm qoydu. Rusiya ilə apardığı çox sayda müharibələrdə isə geniş ərazilərini itirməli oldu.

Bismark məsələləri “dəmir və qanla” həll etmək yolunu göstərir və 1870-ci ildə Prussiyanın Fransa ilə müharibəsinə uğurlu cəhd edib, Sedanda fransız ordusunun darmadağın edilməsinə nail oldu. O, Almaniyanı birləşdirərək Avropanın qüdrətli dövlətinə çevrilmişdi. Lakin onun işğal siyasətinin bir gün öz ölkəsinə və xalqına da bədbəxtliklər bəxş edəcəyini heç ağlına da gətirməzdi. Bismark irsi Almaniyanı iki dünya müharibəsinə başlamağa istiqamətləndirdi və hər iki müharibədə Almaniya məğlub oldu.

Bir sözlə, imperiyalar heç də xalqların tarixə “hədiyyəsi” olmayıb, bir sıra hərbi və siyasi xadimlərin başqa xalqlara, nəticədə həm də öz xalqına bəxş etdiyi bədbəxtlikdir. İmperiya latın sözü olan “imperium” ifadəsindən meydana gəlmişdir, bu, “hökm sürmək, hakimiyyət” mənasını verir. Qədim Romada “divide et impera” ararıcı prinsipə çevrilmişdi, “parçala və hökm sür” mənasını verməklə, xalqı əsarət altına almaq üçün onu parçalamağın vacib olduğunu bildirirdi.

İmperiya bu prinsipdən istifadə etməklə yanaşı, çox sayda ölkələri və xalqları öz hakimiyyəti altına salıb, onların bu asılılığını əbədiləşdirməyə çalışırdı. Onsuz da imperiyanın yaranmasında silah, qan axıdılması, müharibə başlıca rol oynadığı kimi, imperiya öz hakimiyyətinə qarşı xalqların etirazı şəklində azacıq təhlükə gördükdə, öz yırtıcı təbiətinə uyğun olaraq, yenə də köhnə vasitələrə əl atmaqdan, təkcə ayrı-ayrı əraziləri deyil, qitəni, bütün dünyanı müharibə teatrına çevirməkdən belə çəkinmir. İmperiyalar hakim dövlətin adı ilə adlansa da, qədim dövrlərdə olan kimi onu yaradanların, məsələn, Makedoniyalı Aleksandrın və ya Çingiz xanın adı ilə olan kimi adlandırılsaydı, bu, daha düzgün olardı. Uzun ömür sürən bir imperiyanı heç də Avstriya yox, Habsburqlar sülaləsi yaratmışdı.

Ona görə də I Dünya müharibəsinin başlanmasında günahkar olan bu şər əməlin beş iştirakçısına daha yaxından bələd olmaq, onların həyata keçirdikləri eybəcərlikləri daha yaxşı dərk etməyə kömək edərdi. Böyük ispan rəssamı Fransisko Qoyya 1800-cü ildə yaratdığı “Kral IV Karlın ailəsi” tablosunda ispan monarx ailəsinin üzvlərini daha çox psixoloji reallıqda, daxili aləmlərinə nüfuz etməklə onların portretlərini təsvir etmişdir. Onlar mənəviyyat adlanan dünyanın xarabalıqlarını əks etdirdiklərindən, eybəcərlikləri daha aydın nəzərə çarpır. I Dünya müharibəsindəki imperatorların da, yəqin ki, belə realist təsvirə ehtiyacları vardır.

 

(Ardı var)

 

Telman Orucov

 

525-ci qəzet.- 2016.- 13 avqust.- S.20.