Xanım Bottonun arzuları... Və gerçəklik!

Hər kəsin qəlbində, xəyallarında bir utopiyası var. Hardasa uzaqda, hər şeyin əla olduğu, yaxud əla olacağı yer – böyük meqapolis və ya balaca bir kənd, iri imarət, ya da kiçik daxma, fərqi yoxdu. Amma o inam, xoşbəxtliyin uzaqda olmasına, gec-tez ona yetişəcəyinə ümid hamıda var.

Ona görə həyat bəzən bir məşq kimi görünür adama, düşünürsən ki, bu, sadəcə təcrübədi keçirsən, bax o utopiyada – “xoşbəxtlər ölkəsində” bütün bacarığını, biliyini, ürəyini, ruhunu qoyub hər şeyi sıfırdan başlayacaqsan. Bax onda azad olacaqsan, səhvlərini təkrar etməyəcəksən, düz yaşayacaqsan, unudacaqsan ağrılarını... Ən əsası xoşbəxt olacaqsan. Mütləq! Axı xoşbəxtlər ölkəsində ayrı cür mümkün də deyil?!

***

Fransada yaşayan azərbaycanlı yazıçı-ssenarist Şain Sinarianın “İvon Bottonun arzuladığı həyat” romanını oxuduqca təzadlı hisslər keçirirdim, əsərin açarını tapmaqda çətinlik çəkirdim. İkinci Dünya müharibəsi illərində Fransada tanış olduğu bir

azərbaycanlı partizana, hərbçiyə - Şəmməd Şirməmmədova qoşulub ölkəmizə gələn fransız qızının acınacaqlı taleyi haqqındadı əsər. Yaşı səksəni keçmiş İvon nənə ilə görüşən yazıçı əhvalatı onun öz dilindən eşidib, daha sonra arxivlərdə, Fransadakı qohumlarla, müxtəlif adamlarla görüşlərdə faktları toplayıb, dəqiqləşdirib. Və nəticədə bütün bu faktlar əsasında yarıbədii, yarı sənədli bir roman yazıb. Bütün bu acınacaqlı hekayənin, faktların gerçək həyatdan götürülməsi, ölkəmizdə yaşayan bir qadının başına gəlməsi əsərin təsir gücünü daha da artırır. Yəni oxuduqca, “bu sadəcə bir yazıçı uydurması deyil” düşüncəsi beynini tərk etmir və istər Şəmməd Şirməmmədovun (Jozef Şimidov) partizan kimi müharibə zamanı keçdiyi məşəqqətlərdən, istərsə də İvonun müharibədən sonrakı həyatından dəhşətə gəlirsən. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, “İvon Bottonun arzuladığı həyat” romanı konkret insanların yaşantılarını əks etdirən sadə bir kitab deyil, Şain Sinarianın müstəqil əsəridir. Yəni müəllif real faktları özününküləşdirə bilib, gerçək həyat hadisələrini istədiyi şəklə salıb oxucusuna təqdim etməyi bacarıb. Elə o dediyim açarı tapmaq da buna görə çətinləşir!

Romanın nəql edilmiş həyat hekayəsi olduğunu düşünəndə ona ayrı bucaqdan yanaşır, yazıçı qələminin məhsulu kimi qəbul edəndə tamam başqa tərəfdən baxırsan. Və yəqin ki, əsər boyu hər iki düşüncənin, baxışın bir-biri ilə yarışa girməsi də elə müəllifin uğurudu. Daha böyük uğur isə yazıçının bir insanın taleyini dünyanın taleyi – tarixi ilə paralel yazması, bu cür təqdim etməsidi.

Axı doğrudan da yer üzündə sevgilisinə qoşulub dünyanın o üzünə qaçan, sonra başına müxtəlif qəribə işlər gələn minlərlə adam var. Amma o adamların çoxusu roman qəhrəmanı ola bilmirlər. Bəs elə isə nədir İvon Bottonun taleyini bu qədər təsirli edən? Təkcə yaşadıqlarımı? Həm də yaşadıqları... Amma həm də dünya müharibəsi kimi dəhşətli fon... Həm də Sovet hökuməti kimi qəliz şərait... Həm də yazıçının bütün bunları necə yazması. Bir əsərdə dünyanın tarixini, Azərbaycanın taleyini, Avropanın və Şərqin yazılmış - yazılmamış qanunlarını, iki gəncin daşlı-qayalı həyat yolunu bu cür maraqlı, oxunaqlı şəkildə qələmə almaq yazıçıdan böyük ustalıq tələb edir. Üstəgəl fransız və türk mentallığına, millətlər arasındakı fərqlərə bələd olmaq. Uzun illərdir Parisdə

yaşayan Şain Sinariya üçün bu məsələlər çətin deyil. Fransa mühitinə, insanlarına kifayət qədər qaynayıb qarışmış, fransızcanı ana dili kimi mənimsəmiş, öz sahəsində yetərincə uğurlar qazanmış bu yazıçı Azərbaycanı, ona məxsusluğunu itirməyib. Bu mənada onu mədəniyyətlərin qovşağında duran adam hesab etmək olar. Görünür elə bu sadaladığım cəhətləri həm İvonu, həm də Şəmmədi “anlamağına”, duymağına yardımçı olub. Oxucu üçün isə onların ikisini də anlamaq sadə deyil. Tək bir “fakt”, yəni sevgi İvonun fədakarlığının, Şəmmədin gücünün, olmazın təhlükələrdən keçməyinin səbəbi sayıla bilər.

***

Şəmməd sadəcə şabalıdı saçları, iri gözləriylə adamı valeh edən gənc qıza vurulmuşdusa, İvonun sevgisi həm də tərbiyəsindən gəlirdi. Atası Jan Botto gerçək bir kommunist idi və əqidəsinə görə Fransada incidilsə də yolundan dönmürdü. İvon da məhz bu əqidənin təsiri ilə, Sovetlər haqqında “nağıl”larla böyümüşdü. Ona görə Şəmməd onun üçün sadəcə maraqlı, qeyri-adi, olmazın əzablara tab gətirən güclü kişi yox, həm də utopiyasından, “xoşbəxtlər ölkəsi”ndən gələn elçi

idi. Və ən kiçik qığılcım da ona qoşulub xəyallarının arxasınca getməyə, Fransanı birdəfəlik tərk etməyə yetərdi. Və o gün Şəmməd ona evlilik təklif edəndə:

“ - Nə olub? – qorxuya düşən İvon həyəcanla səslənib, Jozefə qısılır, - hara qaçır bu camaat belə?

* Necə yəni “nə olub”? – yaxınlıqdan keçən kök bir kişi sevincək ona cavab verir, - müharibə qurtardı! Qələbə! ”

Mənə görə bu gətirdiyim parça əsərin ən təsirli, həm də düşündürücü məqamıdır. Adama elə gəlir ki, məhz bu yerdə yeni həyat başlanır, müharibə bitir, qələbə çalınır və iki gənc xoşbəxtliyə doğru addım atır. Amma... Qarşıda onları tükürpədici, qorxulu, qəribə, acınacaqlı hadisələr gözləyir. O gün ki, İvon vağzalda valideynləri ilə vidalaşır, “Bir də Fransaya qayıtmaram” – deyir... Və bununla da dəhşətli bir proqnoz vermiş olur. Bu, İvonun Fransadan, vətənindən ilk imtinasıdı, bundan sonra düz iki dəfə sevdiyi kişilərə görə - ikinci dəfə Moskvada komissar onu öz ölkəsinə geri göndərib, Şəmmədi tutacağını deyəndə, üçüncü dəfə İmişlidə oğlunu burda qoyub tək-tənha Fransaya qayıda biləcəyi bəlli olanda – imtina edəcək vətənindən... Və bununla da Fransaya gedən yolları uzun illər bağlanacaq... Qapılar çırpılacaq üzünə...Vaqonun qapısı, səfirliyin qapısı... İvon həmvətənlərindən küsəcək, ürəyi sınacaq onlardan, sıtqı sıyrılacaq... Sevgili Şəmmədinin ölümündən sonra əvvəlcə birdəfəlik qayıtmaq istəsə də, zaman keçəndən sonra, yeganə oğlunu qorumaqdan ötrü ikinci dəfə ailə quran, oğul-uşaq, nəvə-nəticə sahibi olan bu qadın sadəcə səfər etmək istəyəcək ölkəsinə... Valideynlərinin qəbrini ziyarət etmək üçün. Amma!

Məhz bu yerdə müəllif Azərbaycan mentalitetinin fransız dünyagörüşü ilə fərqini göstərir, Avropa soyuqqanlığı ilə bizim emosionallığımızın necə seçilməsini vurğulayır. Yalnız soyuq xarakterə, merkantil düşüncəyə malik olanlar illərdir ki, vətənindən ayrı düşən həmyerlisinin yol xərclərini ödəməkdən imtina edə bilərlər. Belə də olur və yol xərclərini Avropa Azərbaycan Cəmiyyəti öz üzərinə götürür. Elə kitabın da sifarişçisi Avropa Azərbaycan Cəmiyyətidir. Fransızcadan tərcüməçisi Cavanşir Yusiflidir. Məhz azərbaycanlıların İvon Bottoya həssas münasibəti, kövrək yanaşması nəticəsində onun

taleyi dünyanın, Fransanın müzakirə obyektinə çevrilir, hətta prezident Fransua Olland səviyyəsində hər kəsi təsirləndirir. Doğrusu yazıçının qələmə aldığı bütün o məşəqqətli həyatın son dayanacağında İvonun arzusuna çatması xeyli kədərlidi, amma həm də ibrətamiz. Demək mübarizə aparmağa dəyər, demək axıra qədər yorulmadan çalışsan, istədiyinə yetəcəksən. Bir vaxt üzünə bağlanan qapılar mütləq açılacaq.

***

Daha öncə vurğuladığım kimi əsərin bədii cəhətdən bir çox məziyyətləri var. Bunlardan biri də dildir. Birinci hissə yazıçının dilindən, ikinci hissə İvonun öz dilindən verilir. Və ən maraqlısı odur ki, birinci hissədə şıltaq, dəcəl bir fransız qızı kimi qəbul etdiyimiz qəhrəman, ikinci hissədə ağır, əzabkeş bir azərbaycanlı xanıma çevrilir. Və əsərin sonuna kimi bizlərə xas xarakterik məqamlar onun nəqlində dəfələrlə görünür. Xüsusən Qarabağ məsələlərinə görə ürəkdən yanması, əzab çəkməsi. Əsərin həmin bölümlərini oxuyanda əslən laçınlı olan Şain Sinaria ilə redaksiyamızda görüşəndə ona verdiyim sual tez-

tez yadıma düşürdü. Paris kimi qaynar, müasir bir şəhərdə torpaq itkisinin necə yaşanması maraqlı idi mənə. Bəlkə bu, sadəcə yazıçı marağı idi, bilmirəm. Bəlkə sualım yanlış idi, bilmirəm. Amma hər halda soruşdum. Və Şain bəy səmimi şəkildə öz ağrılarından, yuxularından, Laçına aid xəyallarından danışdı. Elə İvonun da Qarabağ dərdləri haqqında dedikləri müəllifin o vaxt söz açdığı hisslərinə çox yaxın göründü mənə. Bəlkə zamanla, söhbət etdikcə bir-birinə qarışıblar ona görə. Bəlkə İvon Botto gerçək insan olmaqla bərabər bir nasirin qəhrəmanına çevrilib, onun arzularının, qorxularının, əzablarının, gözləntilərinin, yuxularının “daşıyıcısına” çevrilib, ona görə. Bilmirəm! Amma onu bilirəm ki, müəllifin sonda təşəkkür etdiyi adamların hamısı - yardımını əsirgəməyən insanlar da, həyat yoldaşı İlahə xanım da, böyründə dəcəllik edib mane olan oğlu Alvin də... oxucuları da sevib bu xanımı: Fədakar, əzmkar, dönməz bir qadın kimi... Cəsarətli bir insan kimi... köksündə şərqli ürəyini, hisslərini daşıyan sevgili kimi... Azərbaycanın çörəyini, suyunu müqəddəs bilən vəfalı adam kimi... Şain Sinarianın qəhrəmanı kimi!

PƏRVİN

525-ci qəzet.- 2016.- 20 avqust.- S.15.