Alim ömrünün
mənzərəsi
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında, eləcə də digər humanitar sahələrdə olduğu
kimi, kitabşünaslıq
sahəsində də
XX əsrin ikinci yarısı xüsusi mərhələ təşkil
edir.
Azərbaycanda bu kimi istiqamətlər
üzrə ilk aspirantlar,
ilk dissertasiyalar, ilk milli
dərsliklər, ilk dərs
vəsaitləri və
ilk biblioqrafik göstəricilər
bu dövrün nailiyyətidir. Əsasən
AMEA-sı və M.F.Axundzadə adına
Azərbaycan Dövlət
Kitabxanasının (indiki
Milli Kitabxananın) təşkilatçılığı ilə həmin dövrdən üzü bəri xeyli biblioqrafiyalar tərtib və nəşr edilib həmvətənlərimizin
istifadəsinə verilib.
1950-ci illərdən bəri
işıq üzü
görmüş 100-ə qədər
müxtəlif tipli biblioqrafik göstərici oxucu və tədqiqatçılara
mövzunun adından və nəşr mənbəyindən başqa
heç nə vəd etmədiyinə görə yalnız məlumat xarakteri daşıyıb. 1990-cı illərə
qədər işıq
üzü görmüş
biblioqrafiyalarda yalnız
müəllifin və
əsərin adı,
nəşr yeri, tarixi və nəşriyyatın adı
göstərilərdi. Belə nəşrlərdən
istifadə edərkən
oxucu və tədqiqatçılar tez-tez
çətinliklərlə üzləşərdilər. Bu qayda xeyli vaxt itkisinə gətirib çıxarsa da, heç kəs ona qarşı
çıxmağa cəsarət
etmirdi.
Artıq bu gün Azərbaycan
biblioqrafiyasını forma və
məzmun baxımından
dar çərçivədən
çıxarıb, mütaliə
və məlumat vasitəsi kimi təqdim etməyə daha çox üstünlük verməkdədirlər. Bu meyar və dəyərləri öz fəaliyyətlərində
üstün tutan alimlərimiz - filologiya üzrə fəlsəfə
doktorları Əmin Əfəndiyev və Zakirə Əliyeva "Orucov qardaşlarının
mətbəəsi", "M.F.Axundzadə" və
s. biblioqrafiyalardan sonra
"Nizaməddin Şəmsizadə.
Biblioqrafiya"sında alimin ömür
yolunu dəqiq əks etdirməklə daha bir uğura
imza atıblar.
"Nizaməddin Şəmsizadə. Biblioqrafiya" iki hissədən, səkkiz fəsildən ibarətdir. Birinci hissə
N.Şəmsizadənin özü
və sözü haqqında sözdən, ikinci hissə ədəbi, elmi, nəzəri, ictimai-siyasi,
pedaqoji əsərlərinin,
tərtibçisi və
rəyçisi olduğu
nəşrlərin, namizədlik
və doktorluq dissertasiyalarına yazdığı
rəylərin, özü
haqqında yazılmış
kitab və məqalələrin biblioqrafiyasından
və köməkçi
göstəricilərdən ibarətdir. "Azərbaycanın elm və
mədəniyyət xadimləri"
seriyası ilə buraxılan kitab görkəmli alimin 60 yaşına AMEA-nın və ADMİU-nin yubiley töhfəsidir.
Bu iki elm və
mədəniyyət mərkəzinin
təşkilatçılığı ilə işıq üzü görmüş
392 səhifəlik kitab
ilk səhifəsindən müsahiblərini
çəkib öz ardınca aparır və məlumatlandırır.
AMEA bu sahədə
birincilik estafetini əlində saxlamaqla digər elm və mədəniyyət mərkəzləri
üçün də
örnək olmaq nümunəsi göstərir.
Bu mütərəqqi mövqeyə sadiqlik nümayiş etdirən
"Nizaməddin Şəmsizadə.
Biblioqrafiya"sının tərtibçiləri "Biblioqrafiya"nın
formatını da,
forma-məzmun səviyyəsini
də milli müstəqillik dövrünün
qəlibinə salmaqla
faydalı iş görüblər.
"Biblioqrafiya"nın "Tərtibçi-müəlliflərdən"
adlı səhifədə
göstərilir ki, Dövlət mükafatı
laureatı, Yazıçılar
Birliyinin üzvü, Qafqaz xalqları Elmlər Akademiyasının
akademiki, Yusif Məmmədəliyev mükafatı
laureatı, filologiya eləmləri doktoru,
professor N.Şəmsizadə görkəmli nəzəriyyəçi,
bənzərsiz tədqiqatçı,
filosof tənqidçi, səriştəli
elm təşkilatçısı olsa da, milli-bəşəri
düşüncələr şairi və nasiri kimi də
çox sevilir. Onun ədəbi, elmi, fəlsəfi, tənqidi, ictimai-siyasi və pedaqoji düşüncələrinin
nüvəsində ardıcıl
mütaliə və qaynar yaradıcılıq
bulağı ilə səmərəli fəaliyyətin
vəhdəti dayanır.
"Nizaməddin Şəmsizadə. Biblioqrafiya"sının elmi və kütləvi
mahiyyət daşıdığını
şərtləndirən əsas
amil də elə budur.
Yaradıcılığın əzablı yollarında tərəqqi
də, sıçrayış
da, tənəzzül
də, durğunluq da, ideya büdrəməsi
də ola
bilər. Bu reallığı
nəzərə alan N.Şəmsizadə
müraciət etdiyi hər mövzuya həqiqət prizmasından
baxan və onu dəqiqlik möhürü ilə təsdiqləyən alimdir.
Əsərlərində sözlərin möhkəm
ilmələnməsi heyranlıq
doğurur, oxucu-tədqiqatçı
duyumu və doyumu arasında tarazlıq yaradır.
Böyük tutumu olan düşüncələrini lakonik
fikir qəliblərinə
salıb aforizm kimi səsləndirmək bacarığı bütün
yaradıcılığı boyu müşahidə edilir. Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru Müşfiq Babayevin "Görkəmli
tənqidçi və
ədəbiyyatşünas" adlı əhatəli müqəddiməsi bu baxımdan böyük maraq doğurur. 23 səhifəlik müqəddimədə N.Şəmsizadənin
müxtəsər tərcümeyi-halı
və yaradıcılıq
nailiyyətləri tarixi
ardıcıllıqla diqqətə
çatdırılır. Müqəddimədə daha sonra vurğulanır ki, N.Şəmsizadə istedadı,
yaradıcılığı ilə ədəbiyyatşünaslıq,
ədəbi tənqid,
nəsr, poeziya, ədəbiyyat nəzəriyyəçiliyi
və ictimai-siyasi düşüncə çərçivəsi
ilə məhdudlaşmayan
tükənməz enerji
yükünə malik
alimdir.
Müqəddimədə xatırlanır
ki, N.Şəmsizadə
1930-cu illərin günahsız
qurbanlarından Əli
Nazim haqında elmi işini müzakirəyə təqdim
edəndə müxtəlif
bəhanələrlə ona
yeni mövzu təklif edənlərə
akademik Kamal Talıbzadə deyir: " Qoyun Nizaməddin
dissertasiyasını müdafiə
etsin. Siz hər dəfə
ona yeni mövzular təklif etsəniz də, o, həftədə bir dissertasiya yazıb gətirəcək". Müzakirə günü təyin edilsə də, həmin gün elmi işin müzakirəsinə Kamal
Talıbzadədən başqa
heç kəs gəlmir. Yabançı düşüncə sahiblərinin bu mövqeyindən pərişan
olan N.Şəmsizadə
Moskvaya doktoranturaya gedir. Bədxahlarla mübarizə və
elmi mübahisələrlə
dolu bir ömür yolu keçən gənç
alim 1990-cı ildə
böyük uğurla
dissertasiya müdafiə
edir.
"Nizaməddin Şəmsizadə. Biblioqrafiya"sının tərtibçiləri müəllifin "Əsərlərindən seçmə fikirlər"lə oxucuları tanış etməyi də zəruri sayıb, onu əsrlərdən əsrlərə, minilliklərdən minilliklərə körpü salan alim kimi təqdim ediblər. Onun yaradıcılığının ana mövzularını əhatə edən "Azərbaycançılıq", "Türkə yiyə- Türkiyə", "Bürkü", "İtmiş nəslə üvertüra", "Kitabi-Dədə Qorqud"da dövlətçilik", "Ədəbi-tənqidi fikrimizin patriarxı", "Qobustan dünyasının yazıçısı", "Rejissor taleyi", "Tarix yaradan şəxsiyyət", "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı", "İstiqlal işığında", "Seçilmiş əsərləri" (üç cilddə), "Ədəbi mübahisələr", "Heydər Əliyev və Azərbaycan ədəbiyyatı", "Əli Nazim", "Türk təfəkkürü məcrasında", "Bəkir Çobanzadə", "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi", "Müdriklər bunları deməyib" və s. əsərlərindən seçilmiş 36 səhifəlik nümunələrin hərəsi bir ideya məşəlidir.
N.Şəmsizadənin ürəyindən və qələmindən keçən düşüncələrinin biblioqrafiyasını nəzərdən keçirdikcə sanki səhifələr dil açıb deyir ki, sözü üyüdən qələmdir, fikri üyüdən düşüncə. Söz qələmi əysə də, qələm sözü əyməməlidir, oxucunun qəlbinə dəyməməlidir. Söz - libasdır, dil - ütü. Haqqında danışdığımız "Biblioqrafiya" deməyə əsas verir ki, N.Şəmsizadənin ədəbi və elmi sözü oxuculara uzanan iki dost əlidir. Onun əsərlərinin leytmotivini təşkil edən bu məziyyətlər "Biblioqrafiya"nın təqdirinə də təsirsiz qalmayıb. Ustad alimin əsərləri də "Biblioqrafiya"sı da göstərir ki, onun müəllifliyi də, müəllimliyi də bir-birinə kömək edən iki məhsuldar fəaliyyət sahəsidir. Qələm incilərindən seçmə nümunələrə geniş yer ayıran tərtibçilər onun, demək olar ki, bütün əsərlərini mədəniyyət hadisəsi kimi qeydə alıblar.
"Biblioqrafiya"nı vərəqlədikcə oxucu bir daha əmin olur ki, N.Şəmsizadə əsərlərinin sayını yox, sambalını artırmağa ardıcıl səy göstərən, təsvirdən elmi təhlilə və səmərəli nəticəyə can atan bənzərsiz ədəbiyyatşünas və filosof tənqidçidir. Əsərlərində dul sözə, dul şərhə və qələm yonqarına yer yoxdur. Mükəmməl qənaətləri ilə oxucu ovqatına yeni impuls verən alimin düşündürən, istiqamətləndirən və faydalı polemikaya yönləndirən əsərləri kimi, həyat və fəaliyyətinin silinməz izlərini sərgiləyən "Biblioqrafiya"sı da müsahiblərini eyni ovqata kökləyir. Bu qənaət deməyə əsas verir ki, onun elmi, nəzəri, ədəbi , tənqidi və fəlsəfi üslubunun sirrinin, sehrinin orbitinə düşmək, nə yaxşı ki, heç kəsə pərişanlıq gətirməyib.
Özü bizimlə olmasa da, sözü bizimlə olanların unudulmaz xidmətlərinə həsr edilmiş əsərlərə də "Biblioqrafiya"da geniş yer ayrılıb. "Heydər Əliyev Azərbaycançılıq ideologiyasının strateqi kimi", H.Mirələmovun "Zərifə Əliyeva" kitabı haqqında mülahizələr, M.Müşfiq, H.Cavid, İ.Əfəndiyev, Mir Cəlal Paşayev, B.Vahabzadə, M.Araz, Z.Yaqub və b. korifey şəxsiyyətlərin şərəfli ömür yolunu işıqlandıran tutarlı yazılar "Biblioqrafiya"nın təqdim və təqdir etdiyi əsərlərdəndir.
"Biblioqrafiya"nın sonunda müəllifin başqa dillərdə işıq üzü görmüş əsərləri, internetdə yerləşdirilmiş yazıları, əsər və müəllif adlarının əlifba göstəriciləri yer alır. Kitabda hər söz, fikir, fakt, biblioqrafik təsvir ünsürləri yerində elə oturdulub ki, səhifədən səhifəyə keçəndə nə boşluq görünür, nə çat yeri, nə çöküntü verən ideya. "Biblioqrafiya"nın oxucu və tədqiqatçıya ütülənmış halda çatması naminə sonuncu səhifəyə qədər oxucu zövqü, tədqiqatçı tələbatı, müəllif məsuliyyəti və dəqiqlik amili əsas götürülüb.
"Biblioqrafiya" müsahiblərini belə bir inama kökləyir ki, N.Şəmsizadə gözlərinin və istedadının işığını, gəncliyinin və dincliyinin mənalı aylarını, illərini yazdığı kitablara, elmi və bədii əsərlərə hopdurub. Müxtəlif onilliklərin söz süfrəsinin "menyusunu" ədəbi-elmi ictimaiyyətin və geniş oxucu-tədqiqatçı kütləsinin diqqətinə çatdıran tərtibçilərin qürur doğuran "Biblioqrafiya"sı bundan sonrakı biblioqrafik nəşrlər üçün də etibarlı örnək ola bilər.
Haqqında danışdığımız "Biblioqrafiya" və buna bənzər digər kitabların sambalı deməyə əsas verir ki, indiyə qədər gen-bol işlətdiyimiz biblioqrafiya, biblioqrafik göstərici, biblioqrafik vəsait, izahlı biblioqrafiya terminləri ilə yanaşı, ədəbi biblioqrafiya, elmi biblioqrafiya, mətbu biblioqrafiya, mono biblioqrafiya (monoqrafiya tipli biblioqrafiya) və s. terminləri də işlətməyə ehtiyac var.
Kitabxananın, şəxsi təhsilin, tədrisin və elmi tədqiqatın heç bir sahəsini biblioqrafiyasız təsəvvür etmək olmaz. O, biliklərə yiyələnmək istəyənlərin əlində xəzinə qapısına düşən qızıl açardır. "Nizaməddin Şəmsizadə. Biblioqrafiya"sı da bu amala xidmət edir və öyrədir ki, Azərbaycan biblioqrafiyası doğru yoldadır. Bu təyinat oxucuları belə bir inama kökləyir ki, "Biblioqrafiya"nın əziyyəti tərtibçilərin, xeyri insanların payına düşüb. Bu böyük məziyyətdir. Ədəbi və elmi yaradıcılıqda olduğu kimi, biblioqrafik göstəricilərin tərtibi işində də səriştə və əziyyət olmasa, məziyyət də olmaz.
İmadəddin
ZƏKİYEV
Filologiya elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2016.- 1 dekabr.- S.7.