Dəyərli kitab, mühüm bir qaynaq

"Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları" kitabı Azərbaycan ədəbiyyatının ümumi multikultural mənzərəsi haqda təsəvvür yaradan ilk sanballı kitab, ilk mühüm mənbədir.

Akademik Kamal Abdullanın ideya müəllifliyi və elmi redaktorluğu ilə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası əməkdaşlarından müxbir üzv Möhsün Nağısoylunun, elmlər doktoru Fərid Ələkbərli, fəlsəfə doktorları Əkrəm Cəfərov və İbrahim Quliyevin tərtibçiliyi ilə Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzinin hazırlayıb çap etdirdiyi bu kitab çox ciddi ədəbiyyatşünaslıq, mədəniyyətşünaslıq, siyasətşünaslıq faktıdır. Bu kitab görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin Azərbaycan multikulturalizmi haqda dediyi məşhur sözləri bir daha təsdiq edir. Bu kitab təsdiq edir ki, Azərbaycanda xalqların və mədəniyyətlərin müxtəlifliyi bizim milli sərvətimizdir. Bu kitab təsdiq edir ki, multikulturalizm bizdə həyat tərzi, düşüncə tərzidir.

Kitabda multikultural dəyərlər Azərbaycan ədəbiyyatı timsalında həm dolayı şəkildə, həm də birbaşa şəkildə təqdim olunur. Dolayılıq budur ki, Azərbaycan sənətkarları konkret olaraq hansısa başqa xalqın, başqa dinin adını çəkmədən ümumbəşəri məsələlərdən - ədalət, mərhəmət, məhəbbət, barış, bərabərlik, ağıl-kamal, ürfan, nəfsə qalib gəlmək, şərəf, ləyaqət və s. dəyərlərdən danışırlar və "insan" dedikdə yazıçılarımız yalnız öz xalqının nümayəndəsini yox, bütöv bəşər övladını nəzərdə tuturlar:

Yaxşılıq etməsən əgər insana,

Böyüklük şərəfi verilməz sana.

Bu misralarda Nizami "insan" deyərkən məhz geniş mənada bəşər övladını nəzərdə tutur və ümumbəşəri dəyərlərdən bəhs edir:

Dünyaya fateh olmaz zülmkarlıq, rəzalət,

Yer üzünün fatehi ədalətdir, ədalət.

Ədalət mülkündən kim üz çevirsə,

Ona aqil deməz ağıllı kimsə.

Dünyanı namusla olur saxlamaq,

Onunla ucalır dövlət və bayraq.

Multikultural dəyərlərin birbaşa və konkret ifadəsinə gəlincə, qeyd olunmalıdır ki, yazıçılarımız istər Şərq, istərsə də Avropa xalqlarının adlarını böyük ehtiramla çəkirlər. Məsələn, Nizami deyir ki, mən sözdən gözəl bir süfrə açmışam, bu süfrədən türk də, ərəb də, əcəm də dada bilir. Bu fikir eynilə Füzulidə də var.

Həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatımızda ayrı-ayrı xalqlara mənsub gözəllər vəsf edilir. Qanturalı, Kərəm, Şeyx Sənan, Bahadır, Əli kimi ədəbi qəhrəmanlar xristian gözəllərini sevirlər və onların yolunda hər cür əzaba qatlaşırlar.

Həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatımızda müxtəlif dinlərə mənsub müqəddəslərə (İbrahim, Musa, Süleyman, Yaqub, İsa, Məryəm və başqalarına); müxtəlif xalqlara mənsub alimlərə və yazarlara (Sokrat, Platon, Aristotel, Şiller, Şekspir, Hüqo, Volter, Russo və başqalarına) dərin ehtiram ifadə olunur.

Maraqlı cəhət burasıdır ki, başq a xalqlara və başqa dinlərə münasibət kitabda pərakəndə faktlar şəklində yox, bir sistem halında təqdim edilir. Sistematikliyə nail olmaq və Azərbaycan ədəbiyyatının multikultural dəyərləri haqda daha dolğun təsəvvür yaratmaq üçün kitabın tərtibçiləri yalnız Xaqani, Nizami, Nəsimi, Füzuli, C.Məmmədquluzadə, H.Cavid, C.Cabbarlı kimi məşhur sənətkarların yox, həm də az tanınan və yaxud heç tanınmayan Eynülqüzzat Həmədani Miyanəçi, Suli Fəqih, Mustafa Zərir, Şahqulu bəy, Rəhməti Təbrizi, Molla Camal Rənci, Mirzə Nəsrulla Didə, Xürrəmi, Mirzə Nəsib Qüdsi, Sədi Sani Qarabaği, Məmo bəy Məmai, Mirzə Əbdülxaliq Yusif, Məşədi Məhəmməd Bülbül kimi yazıçıların yaradıcılığına müraciət edirlər.

Sistematikliyə, uzaq dövrlərə aid ədəbi faktlar arasında üzvi əlaqəyə nail olmaq üçün redaktor və tərtibçilər ciddi elmi şərhlərə geniş yer və meydan verirlər. Məsələn, Xaqaninin "Həbsiyyə" şeiri ilə "Dədə Qorqud" eposundakı "Uruz bəyin dustaq olduğu boy" arasında; Mustafa Zəririn "Yusif və Züleyxa" poeması ilə Dədə Qorqud deyimləri arasında; A.Şaiq yaradıcılığı ilə Nizami yaradıcılığı, Mirzəcan Mədətov yaradıcılığı ilə H.Cavid yaradıcılığı arasında multikultural dəyərlər baxımından gözlənilməz əlaqələr tapmaq redaktor Kamal Abdullanın elmi şərhləri hesabına mümkün olur. Elmi redaktor və tərtibçi şərhləri imkan verir ki, günəş, ay, işıq, aşiq, məşuqə və s. kimi səciyyəvi obrazların multikultural dəyərlər baxımından ümumi mahiyyəti açılsın, bu mahiyyətin bir-birindən uzaq zamanlarda yaşayan sənətkarlar üçün nə qədər ortaq olduğu üzə çıxarılsın.

Günəş obrazına diqqət yetirsək, görərik ki, kitabda xüsusi yer tutan, hətta Ön sözdə Kamal Abdulla tərəfindən başlığa çıxarılan günəş obrazı insanlar və xalqlar arasında birlik və bərabərliyin bir rəmzidir.

Təsadüfi deyil ki, Nizami deyir:

Bu günəşdən dünyada hamıya işıq çatar.

Nizamidən 200 il sonra Qazi Bürhanəddin deyir:

Ol günəşi sevərəm ki, nurini Aya verür,

Günəş oldur nurini yoxsula, həm baya verür.

Nizamidən 800 il sonra H.Cavid deyir:

Arkadaşlar, bu parlayan günəşin

Feyzi birdir cahanda hər kəs üçün.

Nizamidən 800 il sonra A.Şaiq deyir:

Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz.

Əlbəttə, Nizami kimi Q.Bürhanəddin də, H.Cavid və A.Şaiq də günəşi yer üzündəki bütün insanları birləşdirən bir obraz kimi təsvir və təqdim edirlər.

"Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları" kitabına əsaslanıb onu da xüsusi qeyd etməliyik ki, bütün başqa məqamlarda olduğu kimi, günəşin, ayın, işığın təsviri məqamında da bizim sənətkarlar dramatik və tragik nöqtələri xüsusi diqqətə çatdırmağı vacib bilirlər. Belə dramatik və tragik nöqtələrdən biri işıq və qaranlıq qarşılaşması, işıqla qaranlıq arasında bədii təzadın yaradılmasıdır. Məsələn, Xaqaninin "Həbsiyyə" şeirində işıq-qaranlıq təzadının səciyyəvi nümunəsini görürük. Kamal Abdullanın sözləri ilə desək, bu həmin şeirdir ki, Xaqani orada "Dədə Qorqud" dastanındakı Uruz kimi, hökmdardan incikliyini və Abxaz elinə gedib xristianlar arasında yaşayacağını bildirir. Maraqlıdır ki, işıq-qaranlıq təzadını yaradarkən Xaqani İsa quşunu yada salır. Hansı quşdur İsa quşu? Bu suala cavab axtararkən oxucu kitabdakı tərtibçi şərhlərinə üz tutmalı olur. Məlum olur ki, dini-mifoloji etiqada görə, İsa Məsih palçıqdan bir quş yaradır və üfürüb bu quşa can verir. Amma bu quş gündüz işığında yox, gecə qaranlığında uça bilir. Xaqani İsa quşunu xatırladaraq bildirir ki, İsa quşu günəşdən, işıqdan yararlana bilmədiyi kimi, insanlar da mənim elmimin, sənətimin işığından faydalanmaq istəmirlər, mənim qədir-qiymətim bilinmir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İsa Məsih obrazı Azərbaycan aşıq ədəbiyyatında, yazılı ədəbiyyatımızda çox geniş yer tutur. İsa Məsihə dərin ehtiram xalqdan, xalqın İsa peyğəmbərə münasibətindən gəlir. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda Aşağı Məsihli, Yuxarı Məsihli, İsalı adında kəndlər var. Xalqdan gələn bu təsəvvür klassik ədəbiyyatımızda o dərəcədə geniş yer tutur ki, XVII əsrdə Rüknəddin adlı şairimiz Məsihi təxəllüsü ilə əsərlər yazır. Klassik ədəbiyyatımızda İsa Məsih obrazına tez-tez müraciət edilməsinin başlıca səbəblərindən biri İsa Məsihin əzabkeşlik simvolu olması və bu simvolun klassik ədəbiyyat üçün çox səciyyəvi sayılan dünya kədəri fəlsəfəsi ilə yaxından səsləşməsidir. Dünya kədəri fəlsəfəsini öz yaradıcılığında qabarıq şəkildə ifadə edən Füzulinin İsa Məsih obrazına üz tutması və qəmli aşiq obrazını İsa Məsihlə müqayisə etməsi tamamilə təbiidir. "Leyli və Məcnun" poemasında Füzuli Məcnunun dilindən deyir:

... ey cəfaçı dünya!

Bildim qəmini sənin ki, çoxdur,

Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.

Gəldim ki, olam qəmin hərifi,

Gəl təcrübə eylə mən zəifi!..

Həm ver mənə qəm yemək kəmali,

Həm aləmi qəmdən eylə xali.

Göründüyü kimi, Füzuli burada özünü İsa Məsihə bənzədir. İsa Məsih bütün insanların günahlarını öz üzərinə götürdüyü, bütün insanların əvəzinə əzaba qatlaşdığı kimi, Füzuli də dünyaya qəm yoldaşı olmaq, bütün dünyanın dərdini çəkmək istəyir.

Füzulidə, eləcə də bütövlükdə klassik ədəbiyyatımızda əzabkeşlik, qeyd etdiyimiz kimi, aşiq əzabkeşliyidir, yəni bu əzabkeşlik eşq fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Aşiq nəyin əzabını çəkir? Allah dərgahındakı əzəli və əbədi dünyaya qovuşa bilməməyin; Allahın təcəllası olan gözələ qovuşa bilməməyin. Aşiqin nəzərində Allahın dərgahı vətən, yaşadığımız dünya qürbətdir; məşuqənin yaşadığı yer vətən, qalan hər yer qürbətdir. Məcazi mənada qürbətdə yaşamaq və vətənə qovuşa bilməmək aşiqi dərdə mübtəla edir. Dərd nə qədərdirsə, eşq də bir o qədərdir. Dərdin böyüklüyü eşq dərinliyinin əsas göstəricisidir. Təsadüfi deyil ki, Füzuli belə deyir:

Yarəb, bəlayi-eşqlə qıl aşina məni,

Bir dəm bəlayi eşqdən etmə cüda məni.

Bu cür aşiq əzabkeşliyinin İsa Məsih əzabkeşliyi ilə səsləşdiyini qeyd etməklə bərabər, onu da xatırlatmalıyıq ki, Allaha və onun təcəllası olan insana məhəbbətdən yazmaq, multikultural dəyərlərin mühüm fəlsəfi mənbələrindən biridir. Çünki Allaha və onun təcəllası olan insana qovuşmaq naminə yazıb-yaradan sənətkar üçün milli, irqi və dini fərqlər öz mənasını itirir, sənətkar dinindən, irqindən və milliyyətindən asılı olmadan bütün insanlara ümumbəşəri ucalıqdan baxır; məhəbbət və din münasibətindən bəhs edərkən yazıçı, üstünlüyü məhəbbətə verir. Təsadüfi deyil ki, H.Cavid deyir:

Məhəbbətdir ən böyük din.

Məhəbbət və din qarşılaşmasında üstünlüyü məhəbbətə verən sənətkarlarımız aşiq əzabkeşliyindən bəhs edərkən tərsa qızı obrazına tez-tez üz tutmalı olurlar. Tərsa qızı hicran mövzulu əsərlərin səciyyəvi baş qəhrəmanlarından birinə çevrilir. Məlum olur ki, dini ayrıseçkiliyin hökm sürdüyü bir mühitdə müsəlman qızı Leyliyə qovuşmaq nə qədər çətindirsə, xristian qızı Əsliyə, Xumara, Sonaya qovuşmaq ondan da çətindir. Beləliklə, aydın olur ki, Azərbaycan yazıçıları müsəlman - xristian məhəbbətindən bəhs edərkən başqa dinlərə və başqa xalqlara hörmət və ehtiram bildirməklə kifayətlənmir, həm də dini və milli ayrıseçkiliyi bir doqmaya çevirən sosial mühitə öz etirazlarını bildirirlər. Şeyx Sənanla Xumarın, Bahadırla Sonanın faciəli ölümü sosial mühitə etirazın mühüm bir göstəricisidir.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, bizim ədəbiyyatımız tarixində dini və milli ayrıseçkiliyə qarşı çıxıb öz həyatını qurban verən sənətkarlar da olub. Eynəlqüzzat Həmədani Miyanəçi (1098-1131) belə sənətkarlardan biridir. Dini, irqi və milli mənsubiyyətə fərq qoymadan kamil insan ideyasını irəli sürən Eynəlqüzzat Həmədani Miyanəçi dindən uzaqlaşmaqda ittiham edilib və Bağdadda özünün dərs dediyi Nizamiyyə mədrəsəsinin həyətində dar ağacından asılıb. Bu cür faktlar göstərir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında multikultural dəyərlər dönməz səciyyə daşıyır.

Mən sözümü dönməzlik notu üstündə yekunlaşdırmaq istəyirəm. Bir daha qeyd etmək istəyirəm ki, "Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları" kitabı qiymətli kitabdar. Kitabın hazırlanmasında zəhməti olan həmkarlarımıza yeni-yeni uğurlar arzulayıram.

Muxtar Kazımoğlu (İmanov)

AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2016.- 7 dekabr.- S.4.