Füzulinin anadilli “Divan”ının leksikası yeni tədqiqat işığında

Azərbaycan ədəbi dilinin, ümumiyyətlə Oğuz türkcəsinin tarixi leksikasının hazırlanmasında, onun lüğət fondunun, sözlərin dövrlər üzrə işlənmə tezliyinin öyrənilməsində, xüsusilə türk dilinin regional (Azərbaycan, İrak-Kərkük, İran-Xorasan, Türküstan) və epoxal (qədim zamanlar, orta əsrlər, yeni dövr və s.) üslublarının səciyyəvi əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsində müxtəlif vaxtlarda və məkanlarda yaşayıb-yaratmış bədii söz sənətkarlarının ədəbi-bədii və epistolyar irsinin lüğət tərkibinin araşdırılaraq, xüsusi elmi təhlil yolu ilə dərindən tədqiqi vacibdir.

Bu baxımdan gənc araşdırıcı Sevinc Əliyevanın bütün dünyada “qəlb şairi” adlandırılan “Füzuli” təxəllüslü Molla Məhəmməd Bağdadi əsərlərinin poetik leksikasının elmi təhlilinə həsr olunmuş “Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan-türk “Divan”ının leksikası” (Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2016, elmi redaktoru Sevil Mehdiyeva) kitabı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təkcə ona görə yox ki, Füzuli “Azərbaycan şairlərinin babasıdır” (F.Köçərli); Yaxın Şərqdə “yeni bir ədəbi məktəbin əsasını qoyan sənətkardır” (H.Araslı); “Onun əsərləri Azərbaycan bədii mədəniyyətinin zəngin xəzinəsində ən qiymətli incilərdən sayılır” (M.Quluzadə). Həm də ona görə ki, Füzuli ərəb-fars sözlərinin hegemon olduğu yad mühitdə Oğuz türkcəsinin tamam yeni bir regional poetik üslubunu formalaşdırmış, bu üslubu əsasən başqa şərq-müsəlman dillərindən alınmalar, qismən də xalq dilindən götürmələr hesabına zənginləşdirərək yüksək bir zirvəyə qaldırmış, türk dilində şeir yazmağın çətinliyini - “düşvarlığını” asanlaşdırıb öz mühitində bu dili bədii-fəlsəfi düşüncənin, ilahi və dünyəvi məhəbbətin, saf, təmiz sevgi hisslərinin, hicran əzablarının, vüsal arzularının, ictimai-əxlaqi fikirlərin, bütövlükdə insan ruhunun aydın ifadəçisinə çevirmişdir. Bütün bunları incəliyinə qədər öyrənən Sevinc Əliyeva dahi şairin poetik dünyasına, sənət aləminə daxil ola bilmiş, Füzulinin türkcə “Divan”ının leksikası barədə dolğun təsəvvür yaratmağa çalışmışdır.

Giriş, nəticə, istifadə edilmiş ədəbiyyat hissələrindən başqa üç fəsildən ibarət olan monoqrafiyada Füzulinin türkcə “Divan”ında işlənən sözlər həm tematik, həm mənşə, həm də leksik-semantik baxımdan qruplaşdırılaraq tədqiqata cəlb olunur. Belə təhlil üsulu müəllifə öyrənmək istədiyi məsələlərə konkret yanaşmaq, Füzuli “Divan”ındakı tematik və leksik-semantik söz qruplarına elmi təsnif vermək imkanı yaradır. Tədqiqatçı Füzuli “Divan”ının lüğət tərkibini tematik baxımdan məhəbbət, təbiət, somatik, məişət və onomastik leksika adlandırdığı beş qrupa ayırır. Monoqrafiyada bu söz qruplarının hər biri konkret misallar əsasında təhlil edilir. Füzulinin məhəbbət şairi, aşiqanə sözün kamil ustadı olması barədə elmi sələflərinin - məşhur alimlərin fikirlərinə, şəxsi müşahidələrinə və əsasən də şairin özünün etirafına - “Mən aşiqəm, həmişə sözüm aşiqanədir” misrasına istinadən Sevinc Əliyeva doğru yazır ki, Füzulinin söz tutumunun böyük hissəsini məhəbbət leksikası təşkil edir. Elə buna görə o, şairin məhəbbət leksikasının izahına nisbətən geniş yer ayırır. Tədqiqatçı sevgi, məhəbbət məzmunu ifadə edən izafət birləşməli və mürəkkəb fellərdən ibarət dil vahidlərini şairin məhəbbət leksikasının örnəkləri hesab edir ki, belə təqdimat mübahisəli görünür. Çünki, əvvələn, izafətlər söz deyil, söz birləşmələridir; onlar sintaktik vahidlərdir. İkinci, tədqiqatçının mürəkkəb fel saydığı “yoxdur etibar”, “damənin tutmaq”, “göz açmaq”, “ətəyin tutmaq”, “qulaq tutmaq”, “əziz saxlamaq” kimi ifadələr klassik poeziyada, eləcə də Füzuli “Divan”ında işlənmə yerinə görə həm məcazi, həm də həqiqi - müstəqim məna ifadə edə bilir. Konkret misallar göstərmədən belə, vahidlərin hamısını mürəkkəb fel hesab etmək əsassızdır.

Kitabda təbiət leksikası (bitki, ağac, gül-çiçək, fəsil, quş, heyvan adları), somatik leksika (bədən üzvlərini bildirən sözlər), məişət leksikası, onomastik leksika (antroponimlər, kosmonimlər) habelə arxaik leksika, bu leksikanın nitq hissələrinə görə təsnifi, “Divan”da təsadüf edilən terminlərə dair də məlumat verilir. Bəzən səthi, sistemsiz, hətta natamam görünsə də bu məlumat Füzuli dilinin lüğət tərkibi haqqında dolğun elmi təsəvvür yaradır. Xüsusilə gənc tədqiqatçının yügüş, bəsi, dışra, kəndi, bolmaq, bəkləmək, cizginmək, durğurmaq, əsrümək, giryəmək, qomaq, irişmək, sarmaq tipli arxaizmləri müqayisəli elmi təhlilin mərkəzinə gətirərək, onların Füzulidən əvvəlki və Füzulidən sonrakı dövrün Azərbaycan-türk ədəbi dilində işlənmə dərəcəsi barədə söylədikləri elmi mahiyyətinə görə seçilir.

Füzuli “Divan”ının dil gözəlliyini, onun emosionallığını və ekspressivliyini şərtləndirən mühüm amillərdən biri də şairin işlətdiyi sözlərin leksik-semantik əlvanlığıdır. Poetik fikri təsirli-emosional ifadə etmək məqsədilə sənətkar türk “Divan”ındakı əsərlərində leksik-semantik baxımdan fərqlənən müxtəlif söz qruplarından istifadə etmişdir. Monoqrafiyada belə söz qruplarından üçü: sinonimlər, omonimlər və antonimlər geniş təhlilə cəlb edilir. Sinonimlər nisbətən əhatəli təhlil olunur. Tədqiqatçı qrammatik baxımdan sinonimləri iki qismə ayırır. Birinci qismə adlarla ifadə olunan sinonimləri, ikinci qismə feli sinonimləri aid edir. Türkcə “Divan”da adlarla ifadə olunmuş sinonimlər çoxluq təşkil etdiyindən S.Əliyeva onlara da nitq hissələrinə görə daxili bir təsnif verir. Bu təsnifatdan aydın olur ki, Füzulinin türkcə “Divan”ında isimlərdən, sifətlərdən, miqdar saylarından, əvəzliklərdən, zərflərdən, fellərdən ibarət sinonimlər çoxdur və bunlar Füzuli dilinin poetik zənginliyini, estetik gözəlliyini əks etdirir. Oxşar təsnifat, şərh və təhlil üsulu tədqiqatçının omonimlər və antonimlərə dair bölgüsünün də mahiyyətində görünür. O, omonimləri də leksik-semantik və leksik-qrammatik deyə iki, antonimləri də adlarla və fellərlə ifadə olunan iki qrupa ayırıb təhlil edir. Fikir və mülahizələrini əsaslandırmaq üçün müəllifin Füzuli “Divan”ından seçdiyi nümunələr əsasən uğurludur. Lakin bəzən inandırıcı olmayan mülahizələrə və bu mülahizələri sübuta yetirmək üçün verilən yanlış örnəklərə də təsadüf edilir. Misal üçün, tədqiqatçının al və xun sözlərini sinonim sayması səhvdir. Guya, “Füzulinin dilində qan, xun sözlərinə sinonim olan al sözü müasir ədəbi dilimizdə al-qan tərkibində işlənməkdədir” (s.116). Belə deyil: Füzulinin türkcə “Divan”ının dilində al sözü qan və xun sözlərinin sinonimi kimi işlənməyib, monoqrafiya müəllifinin özünün də dediyi kimi, hiylə, məkr, qırmızı, almaq mənalarını bildirib. Müasir dilimizdə isə al - tünd sözünün sinonimi olaraq işlənməkdədir. Tədqiqatçının verdiyi nümunədə də al sözü qırmızı mənasındadır: “Ey gül, qəmində əşk ruxi-zərim etdi al”, yəni qəmindən saralmış sifətimi göz yaşı qırmızı etdi. Məsələyə belə yanaşanda S.Əliyeva doğru deyir ki, Füzulinin dilində hiylə, məkr və qırmızı mənalarını bildirən al sözü müasir ədəbi dilimizdə arxaikləşmiş, təkcə al qırmızı, al yanaq (əlavə edək: al yaşıl, al sarı) kimi birləşmələrdə omonim məna özünü saxlamışdır (s.126).

Monoqrafiyanın “Füzulinin Azərbaycan türk “Divan”ında söz yaradıcılığı” adlanan sonuncu fəslində şairin türkcə şeirlərindəki düzəltmə və mürəkkəb sözlərin əmələgəlmə üsulları şərh olunur. Morfoloji üsulla yeni söz düzəltmək üçün istifadə olunan şəkilçilərin həm vəzifə, həm də mənşə baxımından təsnifi verilir. Adlardan və fellərdən ad, adlardan və fellərdən fel düzəldilən leksik şəkilçiləri sadalayır, həmin şəkilçilər vasitəsilə yaranan sözlərə aid nümunələr verir. Bu fəsildə həmçinin mürəkkəb sözlərin, xüsusilə mürəkkəb adların və fellərin yaranma üsulları izah olunur. Müəllifin elmi baxımdan maraqlı, lakin xüsusi izaha və sübuta möhtac fikri budur ki, Füzuli “dövrün ədəbi dilinin qayda-qanunlarına riayət etməklə sözdüzəldici şəkilçilər vasitəsilə yeni sözlər yaratmışdır” (s.135). Bu cümlədəki fikri məntiqlə düşünəndə belə çıxır ki, tədqiqatçının sadaladığı leksik şəkilçilər vasitəsilə düzələn sözlər (məsələn, qanlı, sevdalı, pərişanlıq, qapulu, qayğulu, ağulu, uyğulu, sulu, sərgəştəlik, dəvasız, yoldaş və s.) Füzuliyə məxsusdur? Əslində isə bu sözlərin əksəriyyəti Füzulidən əvvəl də “Dədə Qorqud” eposunda, Həsənoğlu, Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai kimi şairlərin dilində işlənmişdir. Məncə, Sevinc Əliyevanın kitabında ən maraqlı səhifələrdən biri bilavasitə Füzulinin özünün yaratdığı, yaxud xalq danışıq dilindən, hətta başqa dillərdən götürüb Azərbaycan-türk şeirinə gətirdiyi yeni söz və ifadələr - neologizmlər haqqında bölmə olardı.

Məlumdur ki, klassik sənətkarların bir çoxu kimi Füzuli də alim şairdir. Onun əsərlərində, eləcə də türkcə “Divan”da müxtəlif elm sahələrinə: fəlsəfə, tibb, pedaqogika, ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik, din, məntiq və sairəyə aid çoxlu terminlər vardır. Monoqrafiyanın birinci fəslində bu məsələ ötəri və səthi xatırlansa da, əhatəli tədqiqatdan kənarda qaldığı üçün təəssüf doğurur. Lakin belə bölmənin yoxluğu və deyilən qeydlər nöqsan deyil, müəllifi və həmkarlarını yenidən düşündürmək istəyidir. Bütövlükdə Sevinc Əliyevanın “Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan-türk “Divan”ının leksikası” monoqrafiyası yaxşı bir tədqiqat əsəridir. Azərbaycan dilinin tarixi leksikasının yazılmasında bu əsərin mühüm əhəmiyyəti olacaq.

Zaman ƏSGƏRLİ

525-ci qəzet.- 2016.- 10 dekabr.- S.17.