Elmi-ədəbi düşüncənin imkanları və uğurları

On doqquzuncu əsrin sonları, iyirminci əsrin ilk onilliklərində Azərbaycan ədəbiyyatı, mətbuatı və mədəniyyətində özünəməxsus mövqeyi olan görkəmli ədib Eynəli bəy Sultanov çoxşaxəli yaradıcılıq fəaliyyəti ilə xalqımızın ədəbi-mədəni tərəqqisinə layiqli xidmət göstərib.

"Eynəli bəy Sultanovun 150 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 15 fevral 2016-cı il tarixli Sərəncamında qeyd olunduğu kimi: "Publisistika sahəsində səmərəli fəaliyyət göstərən Eynəli bəy Sultanov bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuş, ictimai fikrə və maarifçi mühitə təsir göstərən hekayə və dram əsərləri, şeirlər yazmış, tərcümələr etmişdir". Bədii ədəbiyyat və publisistika ilə ardıcıl məşğul olan, rus və Azərbaycan dillərində yazdığı müxtəlif səpkili əsərlərini mətbuatda dərc etdirən ədib onları kitablarda toplayıb oxuculara çatdırmağa o qədər də həvəs göstərməyib, daha doğrusu, bu məsələdə təvazökar mövqe tutub. Zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığa malik Eynəli bəyin sağlığında cəmi iki bədii kitabı çap olunub: Rus dilində yazdığı "Tatarka" (Azərbaycan qızı") pyesi 1904-cü ildə İrəvanda kitab şəklində nəşr edilib, 1926-cı ildə isə Tiflisdə "Seyidlər" hekayəsi kitab halında oxuculara çatdırılıb. Vəfatından sonra isə ədibin yalnız bir kitabı işıq üzü görmüşdü. 1966-cı ildə nəşr olunmuş həmin kitabda yazıçının hekayələrinin az bir qismi, cəmi 12 hekayəsi toplanıb. Ona görə də deyə bilərik ki, çağdaş oxucular E. Sultanovun ədəbi irsi ilə geniş tanışlıq imkanına malik deyil.

Bunu nəzərə alan tədqiqatçı Elxan Yurdoğlu (Məmmədov) uzunmüddətli axtarışlar nəticəsində Eynəli bəyin rus və Azərbaycan dillərində nəşr olunmuş iyirmi bir hekayəsini də əlavə olaraq toplayıb, əvvəlki nümunələrlə birlikdə 2016-cı ildə "Hekayələr" adı ilə "Elm və təhsil" nəşriyyatında kitab şəklində çap etdirib. AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik İsa Həbibbəylinin ön sözü ilə çapdan çıxmış bu kitab Eynəli bəyin nəsr yaradıcılığı barədə təsəvvürləri genişləndirir, dəqiqləşdirir və tamamlayır.

E.Yurdoğlunun ədibin vəfatından sonra ilk dəfə oxuculara çatdırdığı "Naxırçı qızı Gözəl", "Qurd balası", "Novruz ağa", "Həsən xan", "Kürd qızı", "Dərviş Nurəli", "İnsafsız kimdir?", "Əmələ ailəsi", "İnqilab zümzüməsi", "Aşıq üz görən yerdə" və digər hekayələr on doqquzuncu əsrin sonları, iyirminci əsrin ilk onilliklərində "Novoye obozreniye", "Yeni fikir", "Yeni yol", "İşıq yol", "Dan yıldızı" kimi mətbuat orqanlarından toplanılmış, bəziləri də əlyazmalar əsasında çapa hazırlanıb. Təqdim olunan əsərlər yazıçının yaradıcılıq axtarışlarının təkamülünü, rəngarəng çalarlarını, tematika, problematika və poetika xüsusiyyətlərini dəyərləndirmək üçün zəngin material verir. O da aşkar görünür ki, Eynəli bəy müasir cəmiyyətdən yazanda da, keçmiş həyatdan mövzu götürəndə də xalq həyatı və məişətinə yaxından bələdlik nümayiş etdirmiş, hekayələrinin koloritli, təbii, oxunaqlı olmasına ciddi fikir vermişdir. Onun təhkiyəsindəki folklor ənənələri də diqqətdən yayınmır.

Kitabın sonunda E.Yurdoğlunun verdiyi izahlar hər bir hekayənin yazılış, yaxud nəşr tarixi barədə bilgimizi konkretləşdirir.

Bütövlükdə Elxan Yurdoğlu-Məmmədovun ağır zəhmətinin, çoxillik tədqiqatının nəticəsində araya-ərsəyə gələn bu kitab ədəbiyyat tariximizdə silinməz imzası olan Eynəli bəyin yaradıcılığının çağdaş oxuculara, elmi-ədəbi ictimaiyyətə çatdırılması baxımından dəyərli addım olmaqla yanaşı, bütövlükdə on doqquzuncu əsrin sonları, iyirminci əsrin ilk onillikləri Azərbaycan ədəbiyyatının unudulmuş nümunələrinin bir qisminin diqqət mərkəzinə çəkilməsi baxımından da faydalı və əhəmiyyətlidir.

Onu da xatırladaq ki, Elxan Yurdoğlu-Məmmədovun görkəmli yazıçı Eynəli bəyin əsərlərini toplayıb nəşr etdirməsi təsadüfi olmayıb, onun bu sahədəki çoxillik fəaliyyətinin tərkib hissəsi və məntiqi nəticəsidir. Belə ki, E. Yurdoğlu uzun müddət Eynəli bəy Sultanovun yaradıcılığı üzrə tədqiqat aparmış, müxtəlif jurnal, toplu və qəzetlərdə bir çox məqalələr dərc etdirmiş, həmçinin ədibin irsindən bəzi nümunələri də mətbuatda müasir elmi-ədəbi ictimaiyyətə çatdırmışdır. 2016-cı il Elxan Yurdoğlu üçün başqa bir cəhətdən də əlamətdar olmuşdur. O, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün "Eynəli bəy Sultanovun foklorşünaslıq irsi" mövzusunda dissertasiyasını uğurla müdafiə etmişdir.

Azərbaycan folklorunun toplanılması, nəşri və tədqiqində Eynəli bəy Sultanovun çoxşaxəli xidmətlərini hərtərəfli şəkildə araşdıran doktorant ədibin XIX əsrin sonları, XX əsrin ilk onilliklərində böyük zəhmətlə toplayıb Tiflisdə və Bakıda Azərbaycan və rus dillərində çıxan müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc etdirdiyi folklor nümunələrini, həmçinin şifahi xalq ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş dəyərli məqalələrini elmi-ədəbi təhlil süzgəcindən keçirmişdir. Eynəli bəyin toplayıb nəşr etdirdiyi folklor materiallarının bəlli olan digər variantlarla müqayisəli təhlilə cəlbi, oxşar və fərqli məqamların aşkarlanması da Elxan müəllimin araşdırmalarının üstün məziyyətlərindən sayılmalıdır.

Zəngin folklorumuzun mükəmməl bilicisi olan Eynəli bəy Sultanovun yaradıcılığında şifahi xalq ədəbiyyatı ənənələrinin mövqeyi də E. Yurdoğlu tərəfindən lazımınca təhlil olunmuşdur. E.Sultanovun bədii əsərlərində folkor mövzuları və süjetlərindən bəhrələnmənin təzahür çalarları konkret materiallar əsasında araşdırılmış, nağıllardan, atalar sözlərindən, məsəllərdən, mövsüm və mərasim nəğmələrindən, bayatılardan, aşıq poeziyası örnəklərindən istifadə barədə müvafiq təhlillər aparılmış, səciyyəvi məqamlar üzə çıxarılmışdır. Eynəli bəyin publisistik əsərlərində folklordan istifadə imkanları da aşkarlanmış, nəticədə mövzunun kompleks tədqiqi təmin olunmuşdur.

Elə tədqiqatçılar var ki, özlərinin araşdırmasının dəyərini daha qabarıq (hətta olduğundan da artıq) nəzərə çatdırmaq üçün əvvəlki müvafiq elmi əsərlərə lazımi diqqət yetirmir, bəzən hətta onlara ötəri münasibət bəsləyirlər. Bu mənada Elxan Yurdoğlunun atdığı addım, göstərdiyi elmi etika nümunəsi sözün əsl mənasında ibrətli və təqdirəlayiqdir. Belə ki, o, dissertasiyasını monoqrafiya halında nəşr etdirməzdən qabaq özündən əvvəl Eynəli bəy Sultanov haqqında müdafiə olunmuş, fəqət indiyədək kitab halında işıq üzü görməmiş iki dissertasiyanı çapa hazırlayaraq elmi-ədəbi ictimaiyyətə təqdim etmişdir. Bunlardan biri mərhum ədəbiyyatşünas İzzət Maqsudovun 1964-cü ildə akad. M.Z.Cəfərovun rəhbərliyi ilə müdafiə etdiyi "Eynəli bəy Sultanovun həyatı və yaradıcılığı" adlı namizədlik dissertasiyasıdır. E. Yurdoğlunun çapa hazırladığı həmin dissertasiya bu yaxınlarda "Elm və təhsil" nəşriyyatında "Eynəli bəy Sultanov: həyat və yaradıcılığı" adıyla kitab şəklində çapdan çıxmışdır (elmi redaktoru və ön sözün müəllifi akad. İ.Həbibbəyli). İ.Maqsudovun monoqrafik tədqiqatında Eynəli bəyin həyatı, bədii yaradıcılığı və publisistikası ardıcıl olaraq üç fəsildə əhatəli şəkildə araşdırılmışdır. Akademik İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi "zəngin mənbəşünaslıq bazasına, ciddi elmi-nəzəri əhəmiyyətə malik olan bu kitab Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında "Eynəli bəy Sultanov kimdir?"- sualının ilk və mükəmməl elmi cavabıdır".

E.Məmmədovun çapa hazırladığı ikinci əsər isə İradə Əsədovanın 1991-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü A.Zamanovun rəhbərliyi ilə müdafiə etdiyi "Eynəli bəy Sultanovun yaradıcılıq yolu" adlı dissertasiyasıdır. Naxçıvanda "Əcəmi" nəşriyyat-poliqrafiya birliyində rus dilində nəşr olunmuş bu kitab da (məsləhətçi AMEA-nın müxbir üzvü Ə.A.Quliyev, elmi redaktoru dos. Ə.Qasımov) elmi səviyyəsi ilə seçilir, ədibin həyat və yaradıcılığı ilə bağlı bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirir.

Onu da deyək ki, E.Məmmədov hər iki kitabı nəşrə hazırlamaqla yanaşı, birincidə "Tərtibçidən", ikincidə isə "Eynəli bəy Sultanov haqqında ikinci dissertasiya" başlıqlı mətnlərlə çıxış etmiş, özündən əvvəlki tədqiqatçıların əməyini ehtiramla dəyərləndirmişdir. Kitablarda müxtəlif məsələlərin dəqiqləşdirilməsi üçün E.Məmmədovun ayrı-ayrı səhifələrdə yazdığı qeydlər və izahlar da ədəbiyyatşünaslığın son nailiyyətlərini əks etdirməklə yerinə düşmüşdür.

Ümumiyyətlə, Elxan Məmmədovun əziyyətli və şərəfli zəhmət hesabına nəşrə hazırladığı üç kitab - E.Sultanovun "Hekayələr"i, İ.Maqsudovun və İ.Əsədovanın monoqrafiyaları görkəmli ədibin 150 illik yubileyinə layiqli töhfələrdir.

Bir sıra tədqiqatçılar dissertasiya müdafiə etdikdən sonra mövzu ilə sanki "vidalaşır", işlərini bitmiş sayırlar. Amma Elxan Yurdoğlu yenə də Eynəli bəy irsi ilə bağlı araşdırmalarını davam etdirməkdədir. Bu məqalə üzərində işlərkən mətbuatda onun yeni bir tapıntısı diqqətimizi çəkdi. E.Yurdoğlu həmin yazısında tanınmış tədqiqatçı, əslən Azərbaycandan olub vaxtı ilə Türkiyəyə mühacirət etmiş professor Əhməd Cəfəroğlunun 1971-ci ildə qardaş ölkədə Eynəli bəyin ömür və sənət yolu haqqında dərc etdirdiyi məqalədən söz açmış, onun mətnini ilk dəfə ədəbi ictimaiyyətimizə çatdırmışdır.

Elxan Yurdoğlu-Məmmədovun Eynəli bəy Sultanova olan sevgisini biz gənc tədqiqatçının ona yad olan başqa bir sahədəki fəaliyyətində də açıq-aşkar müşahidə edirik. Belə ki, bu ilin yaz-yay aylarında Naxçıvan Dövlət Televiziyası tərəfindən Eynəli bəy Sultanovun həyat və yaradıcılığından bəhs olunan "Onun həyat amalı" sənədli filmində baş rolda biz Elxan Yurdoğlunu görürük. E.Sultanovun obrazını canlandıran Elxan Yurdoğlunun başqa bir istedadı ilə qarşılaşırıq. Bədii və publisistik əsərləriylə düşüncəmizdə formalaşan Eynəli bəy Sultanov xarakterini Elxan Yurdoğlu kamera qarşısında sanki uzun illər bu sahədə fəaliyyət göstərən təcrübəli aktyor kimi tamaşaçılara çatdıra bilmişdir. Bu həm də gənc alimin öz tədqiqat obyektinə, tədqiqat sahəsinə fanatikcə bağlılığından doğan fədakarlıq nümunəsi kimi təqdirəlayiqdir.

Elxan Yurdoğlu səmərəli ədəbiyyatşünaslıq fəaliyyəti ilə yanaşı, bədii yaradıcılıqla da ardıcıl şəkildə məşğul olur. Daha doğrusu, o, elmdən əvvəl poeziyaya qədəm qoymuş, çap etdirdiyi şeir kitabları ilə istedadlı, orijinal duyum və deyim tərzinə malik bir şair kimi tanınmışdır. Hazırda Elxan Məmmədov bədii yaradıcılığını elmi axtarışlarla paralel şəkildə uğurla davam etdirməkdədir.

Bunlarla yanaşı, son illərdə Elxan Yurdoğlu bədii tərcümə sahəsində də diqqətəlayiq işlər görməkdədir. 2016-cı ildə onun bu sahədəki yaradıcılıq fəaliyyəti iki yeni nəşrlə əlamətdar olmuşdur. Türkiyənin paytaxtı Ankarada Kültür Ajans Yayınları tərəfindən nəşr olunmuş "Nakş-ı Cihan-Nahçıvan (Nahçıvan konulu şiirler)" adlı toplu E.Yurdoğlu tərəfindən türk dilinə çevrilmişdir. Kitabda doğma Naxçıvanımıza həsr olunmuş yetmiş yeddi şeir verilmişdir. Tərcüməçinin kitaba yazdığı "İki dövlət, bir millətin könül qapısı Naxçıvan şairlərin və şeirlərin dili ilə" adlı ön sözdə də vurğuladığı kimi, burada müxtəlif ədəbi nəsillərə mənsub tanınmış şairlərlə yanaşı, əlinə yeni qələm alan bəzi gənclərin də əsərləri verilmişdir.

Topluda müxtəlif ədəbi nəsillərə mənsub şairələrin də müvafiq şeirləri yer almışdır. Bədii yaradıcılıq sahəsində ilk uğurlu addımlarını yenicə atan gənc ədəbi qüvvələrin də kitabda təmsil olunması poetik təsəvvürü tamamlayır.

Bədii nümunələrin bir çoxunda Naxçıvanın bugünkü yüksəlişinin poetik tərənnümü başlıca yeri tutur.

Elxan Yurdoğlunun tərcüməsində Türkiyə oxucularına təqdim olunan "Nakş-ı Cihan-Nahçıvan (Nahçıvan konulu şiirler)" kitabı doğma diyarımızın tarixi, bu günü, təbii gözəllikləri, qurub-yaradan insanları, çağdaş tərəqqisi barədə mükəmməl təsəvvür yaradan dəyərli ədəbi topludur .

E.Yurdoğlu 2016-cı ildə daha bir tərcümə kitabı nəşr etdirmişdir. O, tanınmış yazar və araşdırmaçı Hayrettin İvginin "Manas-Altay dağlarının qaplanı" adlı irihəcmli mifoloji dastan-romanını türk dilindən Azərbaycan dilinə çevirmişdir. Həmin tərcümə də Ankarada Kültür Ajans Yayınları tərəfindən nəşr olunmuşdur. Mövzusu qırğız folklorundan götürülən bu maraqlı əsər E.Yurdoğlunun nəsr tərcüməsi sahəsində də peşəkarlığını göstərir.

Bu müfəssəl qeydlərdən göründüyü kimi, istedadlı və məhsuldar qələm sahibi Elxan Yurdoğlunun elmi və ədəbi düşüncəsi geniş imkanlara malikdir. Və ən önəmlisi də odur ki, bu genişlik keyfiyyətin zəifləməsi hesabına baş vermir. Elxan Yurdoğlu-Məmmədov həm şair, həm tədqiqatçı, həm də tərcüməçi kimi səmərəli və dəyərli əsərlər ortaya çıxarır (buraya onun aktual mövzularda qələmə aldığı publisistik məqalələri də əlavə etmək yerinə düşər). Bütün bunlar isə Elxan Yurdoğlunun yurda, xalqa əsl övlad sədaqəti və məhəbbəti ilə ziyalı xidmətinin danılmaz göstəriciləridir.

Hüseyn HƏŞİMLİ

Filologiya üzrə elmlər doktoru, Əməkdar elm xadimi

525-ci qəzet.- 2016.- 20 dekabr.- S.7.