Nəvai sirr-sehrinə
bülənd...
ALTI
GÜN ƏFQANISTANDA
Nəvai saray xadimi olub sarayda yaşasa da heç zaman
saray şairi olmadı. Onu xalqın ruhunu oxşayan, Nizamidən gələn
klassik ənənələrə irsi ilə sadiq olan ədəbi
tarixi şəxsiyyət kimi öyrəndim, bağlandım.
Nəvainin yaradıcılığı qədər də
qiymətli olan tarixi abidələrin tikilməsinə
atdığı imzalar günümüzə örnək kimi
qiymətlidir.
550 il bundan əvvəl ucaltdığı
tikililər, körpülər yüzillik savaşlardan salamat
çıxıbsa, inanıram ki, qoruyucusu məhz Nəvai
ruhu olub.
Nəvai
deyincə, 30 illik elmi-yaradıcı fəaliyyətimdə
baş əydiyim, ədəbi şəxsiyyətinə və
irsinə tükənməz sevgi bəslədiyim, Türk ədəbi
dilinin yaradıcısı, XV əsr ədəbi intibahın əsas
sütunu, əməlləri ilə xalq ehtiramını qazanmış tarixi dövlət
xadimi, filosof, sufi mütəfəkkir, türkcə
yazılmış ilk "Xəmsə"nin müəllifini
anıram.
"Dahi
özbək şairi Əlişir Nəvainin 575 illik yubileyinə həsr
olunmuş simpoziumda iştirak etmək üçün 2 nəfər
də Azərbaycandan dəvət olunub, onlardan biri, Almaz
xanım, siz nəzərdə tutulmusunuz. Əfqanıstana
getmək lazıımdır". AMEA Rəyasət
Heyətinin Humanitar Elmlər bölməsindən telefonla
aldığım bu tapşırığa tərəddüd
etmədən və heç nə düşünmədən
gedəcəyimi bildirdim.
Yəqin
ki, ömrümün sonuna qədər unuda bilməyəcəyim
Nəvai ünvanlı bir tədbir - Əfqanıstanın
Kabil, Məzari-Şərif və
sehrlə dolu möcüzəvi
Herata səfərimiz - qutsal ziyarətimiz üçün
AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyliyə minnətdaram.
Cəmi bir gün vaxtımız vardı. Pasport işləmləri
çox tez başa çatdı, biletimizi alıb, səhəri
axşam saat 10-da Bakı-İstanbul-Kabul xətti ilə
uçmalı idik. Aerokassadakı
xanımın "Əfqanıstana getməkdən qorxmursunuz
ki?" - sualının fərqinə
varmadım, evdə-ailədə də eyni sual veriləndə
də heç nə düşünmürdüm. Yalnız Nəvainin doğulduğu və əbədi
uyuduğu torpağı, Nəvaini ziyarət etmək fürsətinə
sevinirdim.
Axşam saat 10-da təyyarəmiz İstanbula yol aldı. Kabula
çatanda isə səhər saat 10 idi. Şəhərin
bütün reklam divarlarından "Əmir-ul Kalam Əmir
Əlişir Nəvai - 575" afişləri, bir sözlə,
simpoziuma aid müxtəlif plakatlarla Kabul bəzənmişdi.
Paytaxt
Kabulun tozlu-torpaqlı küçələrindən keçərkən,
xüsusilə hərbi maşınların, hərbi geyimli, əli
tətikdə olan silahlıların müşayiəti ilə
yerləşəcəyimiz otelə doğru şütüyəndə
Bakıdakı sualların fərqinə vardım:
"Əfqanıstana getməkdən qorxmursan ki?". Amma bu mənzərə də
məni xəyalımdakı sevincdən ayıra bilmədi.
Sözün açığı, "Əmir
Əlişir Nəvai-575" bayram ovqatını yerləşdiyimiz
oteldə yaşadıq. Oteldə böyük bir canlanma var idi, ən azından
200-250 nəfərin qatıldığı bir simpozium idi: Azərbaycan,
Türkiyə, İran, Qazaxıstan, Özbəkistan, Hindistan
və Pakistandan gəlmiş qonaqlar arasında
tanıdığım nəvaişünasları görəndə
sevindim. Doğma insanlar arasında özümü çox
rahat hiss edirdim. Əfqanıstanın
bütün elmi-ədəbi mühiti burada idi. Onların arasında tanıdıqlarım var idi.
Əfqanıstan Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,
professor Mohammad Aslan Afzali ilə ötən il
Səmərqənddə tanış olmuşdum. Bakıdan hədiyyə olaraq gətirdiyim
kitabları akademiyanın kitabxanasına vermək
üçün professor M.A.Afzaliya təqdim etdim.
Az sonra
ilk məruzəçinin adı elan olundu. Beləliklə,
iki gün davam edən elmi məruzələrdən bir
ayrı zövq aldım, Nəvai dəryasından nur
damlaları məclisi öz ahənginə almışdı.
Nəvai hikməti, Nəvai fəlsəfəsi,
Nəvai eşqi, Nəvai romantikası, Nəvai lirikası, Nəvai
şeiriyyəti ruhumuzu elə ovsunlamışdı ki,
bütün iştirakçıların nəinki üzü
gülürdü, sanki hər kəs sehrə bələnmişdi.
Elə bir enerji qəlblərə hakim
olmuşdu ki, əsri-ili-ayı-günü unudub,
hamımız Nəvainin müasirinə çevrilmişdik.
Demə, Nəvai hikmətinin sirri bu imiş.
Azərbaycan
alimləri professor Paşa Kərimov
"Əlişir Nəvai və XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı"
və filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvi "Nəvai irsi
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında"
mövzularında məruzə ilə çıxış
etdilər.
Az sonra
bütün simpozium iştirakçılarına
Əlişir Nəvainin cağatay türkcəsində (fars
qrafikasında) "Xəmsə"si (5 kitabda) və
"Divani Fani" kitabları paylandı.
Həmin
gün Əfqanıstanın baş naziri Abdulla Abdulla simpozium
iştirakçıları ilə görüş oldu, o tədbirdə
Əfqanıstan Dövlət kitabxanası üçün
"Azərbaycan-özbək ədəbi əlaqələri",
"Əlişir Nəvai Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığında" və Ü.Bünyadzadənin
"Əfqanıstan ağrıları" kitablarını
da mən hədiyyə etdim.
İkinci günümüzün elmi məclisini Babur
bağında davam etdirdik. "Bu tarixi bina Zəhirəddin
Baburun hərəmxanasına aiddir" - deyə bizi
müşayiət edən Əfqanıstanın məsul əməkdaşı
bildirdi. Geniş və şərq
üslubu ilə süslənmiş, başdan-başa
yaşıllıqla, müxtəlif dekorativ ağaclarla əhatələnmiş
bağçada əyləşib çay içdik. Saat 3-4 arası elmi məclisimiz başa
çatdı, simpozium iştirakçılarına Təqdirnamələr
verildi, fotolar çəkildi. Daha sonra elə həmin
binanın arxasında yerləşən 300 illik
hökmranlıq tarixi olan Türk-Moğol imperiyasının
imperatoru, incə ruhlu şair, türk ədəbi tarixində
ilk memuar sayılan "Baburnamə"nin müəllifi
Z.M.Baburun türbəsini ziyarətə getdik - imperatorun qəbri
önünə iri bir gül çələngi qoyaraq
ehtiramımızı ifadə etmiş olduq. Vaxtilə
Z.M.Baburun öz əli ilə saldığı
ucu-bucağı görünməyən bağı gəzdik,
Babur Camisini, Babur Muzeyini, Babur əsgərliyi deyilən tarixi
yerlərə baxdıq, adama elə gəlirdi ki, o anlar Babur
ruhu öz mehmanlarının pişvazına çıxıb
və buradakı ilıq hava, xoş aura hamını öz
ağuşuna almışdı. Gün qaralmaq üzrə olsa
da, heç kim "yoruldum" demirdi. Babur Hindistanda vəfat etsə də sevdiyi şəhərdə
- Kabulda dəfn olunmasını vəsiyyət edibmiş.
İkinci günün şam yeməyinə ölkənin
vitse-prezidenti, ordu generalı Əbdürrəşid Dustumun
evinə dəvətli idik - simpoziumun bütün heyəti
(150 nəfərə qədər). Şərq ənənələrinə
uyğun gözəl ziyafət təşkil olunmuşdu.
Hər kəsin sevinci səmimi söhbətlərə
körpü olmuşdu. Oradan gözəl
duyğularla ayrıldıq.
Səhər saat 7-də Əfqanıstanın ikinci
böyük şəhəri olan Məzari-Şərifə
uçduq. Şəhər başdan-başa bayram libası
geyinmişdi. Oradan birbaşa Məzari-Şərif
Camisinə gəldik. Tarixi abidənin
gözəlliyi hər kəsi heyran etmişdi. Təbriz tarixi memarlıq nümunəsi
qarşısında donub qaldım - bu qədər də sehr
olarmı, ilahi? İnsan zəkası, təfəkkürü,
fitrətə nəyə qadirmiş, ilahi! Orada
bir daha duydum ki, Allah öz bəndəsini nə qədər
sevirmiş ki, ona belə qurub-yaratmaq eşqi, qüdrəti
verib. Bu nəhəng memarlıq abidəsinin
içərisini 4-5 saata gəzib qurtarmaq olmazdı.
Caminin
içərisində böyük bir məqbərə
gördüm: "Həzrəti Əlinin qəbridir" -
dedilər. Bu tarixi şəxsiyyətin qəbrinin
Nəcəfdə olduğunu bilirdim. Bu "sirri"
öyrənmək üçün əfqanıstanlı
ağsaqqal bir alimə yaxınlaşdım: "Günlərin
biri Sultan Hüseyn Bayqara yuxusunda bomboz və boş düzənlikdə
olan bu məkanda Həzrəti Əlinin qəbrini görür. Yuxusunu
baş vəziri Əmir Əlişir Nəvaiyə söyləyir.
Nəvai həmin yuxu haqqında ustadı,
dövrünün böyük alimi, şair Ə.Camidən məsləhət
alır. Beləliklə, M.C.Rumi doğulan
Bəlx şəhərinin cəmi 5-10 kilometrliyində yerləşən
bu düzəngahlıqda inşaat işlərinə
başlanır. Ə.Nəvainin rəhbərliyi
ilə indi gördüyümüz və bizi öz sehrində
heyrətləndirən göy çinili kompleks - Məzari
Şərif Camisi və türbə tikilir". Bu əsrarəngiz
tikiliyə və şəhərə Həzrəti imam
Əlinin məzarının burada olduğu inancından Məzari-Şərif adı
verilir.
Bu romantik-reallıq içində rəngbərəng
daşların üstündə Nəvainin əlinin hənirtisini
duydum, bəzəkli ornamentlər üzərində Nəvai
sığalını sezdim. Orada bu kompleks
haqqında eşitdiyim hekayətin gerçəkliyi
haqqında indi bu yazı üzərində işlərkən
ensiklopediyalar arasında başqa bir şey aramadım.
Çünki o hekayətdə Ə.Cami təfəkküründən
süzülüb gələn, Nəvai qüdrəti ilə
hasilə gələn milli düşüncə ruhumu təslim etmişdi, yerli əhalini
türklərdən - özbək, türkmən, mərvlərdən
ibarət bir məkanın - Mövlana Ruminin doğulduğu
yerin bir addımlığında olması faktı içərisində
çözələnirdim.
Caminin bir
addımlığında minlərlə ağ
göyərçinlərin qığıltısı
dünyaya səslərini çatdıran Sülh
marşını xatırlatdı. Bir ovuc
buğda dəni atmaqdan özümü saxlaya bilmədim.
Göyərçinlər bu neməti dünyaya
hegemonluq etmək istəyən insan cəlladlarına
qarşı Sülh müqaviləsi kimi qəbul edirdilər.
Onlar da sevinirdi. Bəlkə
də çoxdandır topların-silahların səs-küyündən
uzaqlaşan göyərçinlər ölkənin bayram
sevincinə qatıldıqlarından zövq alırdılar.
Balaca bir oğlanın ovcunda mənə
uzatdığı göyərçini mavi səmaya buraxmaq
zövqünü də yaşadım.
Saat 3-4 arası Nəvainin eşq dolu misraları ilə
başdan-başa süslənmiş bir binada - Şadlıq
sarayında yemək süfrəsi arxasında əyləşdik.
Gözəl bir gündən doymamış saat 5-də
Herat şəhərinə təyyarə ilə yol aldıq. 45 dəqiqənin
tamamında Herata çatdıq.
Əsl Nəvai
bayramı burada imiş ki! "İstiqlal
oteli"ndə yerbəyer olduq.
Axşama doğru olsa da, Heratda ilk
günümüz yenicə başlamışdı.
Heratda
kimləri ziyarət edəcəkdik: Əbdürrəhman
Camini, Hafiz Şirazini, Lütfini, Sultan Hüseyn Bayqaranı,
Əlişir Nəvaini, Xoca Abdulla Ənsərini, Gövhərşad
Bəyimi, Qiyasəddin Baysunquru... Dünyaya səs-soraq
salmış tarixi abidələri - Gövhərşad bəyim
türbəsi, Herat Ərk Qalası, Herat Muzeyi, nəhəng
Müsəlla kompleksi, məşhur Beş Minarələr...
Herat Nəvainin
şəhəridir! Bir anlıq Heratın tarixini vərəqlədim:
Əfqanıstanın üç ən böyük şəhərindən
biri hesab olunur. Beş yüz minə yaxın əhalisini,
əsasən özbəklər, xəzərlər, türkmənlər,
puştular, taciklər və digər azsaylı xalqlar təşkil
edir. Yunan tarixçisi Herodot Heratın Orta
Asiyanın taxıl ambarı olduğunu yazmışdır.
Miladdan öncə 330-cu illərdə şəhər
Böyük İsgəndər tərəfindən
alınır. Sonralar Selevkidlərin əlinə
keçir. Miladdan öncə 167-ci ildə
şəhərə Parflar sahib olur. Sasanilər
(226-652) dövründə Ağ hun imperiyası ilə Sasanilər
arasındakı müharibələrdə Herat strateji məkan
idi. 786-809-cu illər arasında şəhər
Abbasilər tərəfindən idarə olunur. 1000-ci ildə Qəznəvilərin, 1040-cı ildə
Səlcuqluların himayəsinə keçir. Daha sonra Xarəzmşahlar sülaləsinin bir
parçasına çevrildi. 1221-ci ildə
Herat Çingiz xan tərəfindən yerlə-yeksan edilir.
1381-ci ildə Əmir Teymur dövlətinin, XV
yüzillərdə Qaraqoyunluların, 1507-ci ildə özbəklərin,
1510-cu ildə Səfəvilərin, 1750-ci ildə Əhməd
xan Dürraninin əlinə keçən Herat 1860-cı ildə
Əmir Dostməhəmməd xan tərəfindən Əfqan
dövlətinin tabeliyinə qatılır. XIX əsr boyunca şəhər ingilislər, Qacarlar
dövləti və Əfqanlar arasında savaş meydanı
oldu.
Herat şəhərini başdan-başa gəzmək
üçün ilk olaraq Herat Qalasından başlamaq artıq
ənənə halını aldığını orada
öyrəndim. Heratın simvolu sayılan bu Qala möhtəşəm
görünüşü ilə minilliklərdən xəbər
verir. Köhnə Herat deyilən səmtdə
bir təpənin başında tikilmiş Qalanın
başından bütün şəhərin panoramını
görmək mümkündür. Herat Qalasının daha iki adı
olduğunu öyrəndim: Ərk Qalası da deyirlər,
Böyük İskəndər Qalası da. Böyük
İskəndərin şəhəri fəth edəndən dərhal
sonra bu Qalanı ucaldır və 2000 il
boyunca bir çox hökmdarların müdafiə qərargahı,
Heratın isə göz bəbəyi olur.
Minilliklərə şahid olan əlçatmaz, ünyetməz
Herat qalasının ətəyinə bitişik tikilən
Herat muzeyini gəzdik. Əsrləri dindirən eksponatlarla tanış
olduq. Hər halda sadaladığımız
savaşlara meydan olan Herat muzeyində çox da zəngin
eksponat axtarmaq mümkün deyildi.
Herat Qala divarları arasındakı geniş meydanda
qurulan "Nəvai gecəsi"ndə səslənən
musiqi və mahnılar Nəvai ruhuna məxsus idi. Qərib gecənin
işıqları arasında romantik məclisdən hər kəs
məmnun qalmışdı. Musiqili məclis
bitən kimi Qala divarlarının bir başqa səhnəsində
şam süfrəsinə əyləşdik. Yeni tanışlıqlar, yeni söhbətlər,
yeni ruh, yeni həvəs - bütün bunlar Nəvai
poeziyasından boy atırdı. Nəvai
eşqi ilə doğma bir ailə qazanmışdıq. İnsanların üz-gözü, qəlbi-könlü
sevincdən ümmana dönmüşdü. Yeni layihələr söyləndi, yeni məclislərin
ünvanı dilə gətirildi.
40-45 yaşlı bir cavan bizim stola yaxınlaşdı. Biz burada azlıq təşkil edən
Mərv xalqıyıq. Şeirlərimiz,
yazılarımız var. Onları daha geniş meydana
çıxarmaq ehtiyacındayıq. Həmən e-mail
ünvanımı, telefonumu verdim, mənsub olduqları
xalqın tarixi, ədəbiyyatı haqqında geniş bir
yazı və şeir-yazı nümunələrini mənə
göndərmələrini xahiş etdim.
Gecə
saat 12-ni ötsə də heç kim (təxminən
150 nəfərlik bir məclis idi) yerindən tərpənmək
istəmirdi, şeir məclisi sanki yenicə
başlamışdı, söhbətlər təzələndikcə
təzələnirdi.
Bu arada, Əfqanıstanın çox zəngin mətbəxini
- dadı damaqdan getməyən yeməklərini qeyd etməyə
bilmərəm.
Bir həqiqətə
inanmışdım ki,
Herat Qalası - Herat Ərk Qalası bəlkə də
uzun illər idi ki, bu qədər sevinməmişdi. Qoynunda qurduğu bu məclisin başa
çatmaması, uzandıqca uzanması üçün yeni
bir sehr dalğası yayırdı. Amma hər
şeyin sonu da qaçılmazdır.
Gecə "İstiqlal oteli"nə gəldik. Sübh tezdən
ilk işimiz Nəvai Türbəsini - Nəvainin qəbrini
ziyarət etmək olacaqdı.
Növbəti gəzinti məkanına yola düşənə
qədər yol kənarında dayanıb gəlib-gedənlərə
tamaşa etdim.
Hər kəs heç nə olmamış kimi
öz işində - öz yolunda idi. Bakıda
olduğu kimi burada da insanlar harasa tələsirdilər. Bakıda avtomobil tıxacları sarıdan yaralı
yerim olan nəqliyyat diqqətimi çox cəlb etdi. İnsanların çox hissəsi (müşahidələrim
Otel tərəfdən idi) velosipeddən, üçtəkərli
üstü bağlı furqonlardan minik kimi istifadə edirdilər.
Yollar qaynayırdı, amma seyrək idi. Tank boyda nəhəng cip maşınları
şütümürdü ki, tıxac yaranaydı.
Az sonra,
"Bismillah" - deyib Heratın qədim memarlıq abidələri
yerləşən hissəsinə - mərkəzə doğru
yola çıxdıq. 15-20 dəqiqəyə
böyük bir əraziyə daxil olduq. Bələdçi
burada Gövhərşad bəyim Məscidinin (Səmərqənddəki
Əmir Teymur məqbərəsinin eyni), Əmir Əlişir
Nəvai türbəsinin yerləşdiyini elan etdi. İlk olaraq Nəvai türbəsinə baş
çəkdik. Əvvəlcə iri
qızılgül çələngi qoyuldu, bir-iki nitq
söyləndi və məqbərəyə daxil olduq. Qəbrin üstü Ağ mərmərdən
hündür sinədaşından ibarət idi. İçəridə də yeni nitq söyləndi
- TV çəkilişləri, fotolar, dualar. Sonra Teymurilər dövlətinin şah əsərlərindən
sayılan Gövhərşad bəyim Məscidinə getdik.
Memarı Qəvaməddin
Şirazi olan bu məscid 1418-ci ildə Gövhərşad bəyimin
əmri ilə tikilmişdir.
Məlumat üçün qeyd edim ki, Gövhərşad
bəyim özbək əmiri Qiyasəddin Kişlikin
qızı, Əmir Teymurun oğlu Herat hakimi Şahruh Mirzənin
xanımı olub. İki məşhur oğlundan biri
riyaziyyatçı, astronom, böyük alim, Səmərqənd
hökmdarı Mirzə Uluğbəy və Teymurlu dövlət
adamı, xəttatlığın, ədəbiyyat, rəssamlığın
himayədarı Baysunqur Mirzə. Gövhərşad
bəyim Saray həyatında hökmü, zabitəsi ilə
sözü keçərli və ötkəm siyasətçi
olub. Caminin içərisində Gövhərşad
bəyimin, oğlu Baysunqur Mirzənin və üç nəvəsinin
qəbri var idi. Eyni zamanda həmin dövrə aid
eksponatlar, xəttatlıq nümunələri, kitablar
və s. var idi.
Nəvai
türbəsinin arxa tərəfində böyük sahəni əhatə
edən bağda göyə dirənmiş məşhur beş minarə ucalırdı. Sultan
Hüseyn Bayqara türbəsi də həmin bağçada
idi. Bu minarələrin lap üst hissəsini
1963-cü ildə ingilislər topla vurub dağıdıblar,
sonralar rus (Sovet) ordusu həmin minarələrdən qərargah
kimi istifadə etdiklərindən xeyli bərpa işləri
görmüşlər.
Gözoxşayan Şərq memarlıq abidələrinin
yerləşdiyi ərazi böyük bağça ilə əhatələnmişdi. Həyətdə-bağçada
rəngbərəng gül-çiçəklər insan
ruhunu oxşayırdı. Hərdən hiss olunan zəif
meh gül-çiçəklərin ətrini ətrafa
yayırdı.
Bağçada çay, dondurma dəstgahı
açılmışdı. Hava xeyli isti idi,
dondurma yerinə düşmüşdü.
Yolumuza Heratın daha gözəl, hər
daşı-divarı tarixi dindirən Müsəlla kompleksinə
tərəf davam etdik. Bu tarixi kompleks haqqında Səmərqənddəki
Registon kompleksinə ziyarət edərkən eşitmişdim.
Səmərqənd kompleksi Əmir Teymur tərəfindən,
Heratdakı kompleks isə Gövhərşad bəyim tərəfindən
tikdirilmişdir. Səmərqənddə
deyildiyi kimi, bu kompleks daha əzəmətli, daha gözəl
idi. Müsəlla kompleksi (1417-1438) dörd
mədrəsədən ibarət olub ortası kvadrat şəkilli
formada, Səmərqənddə isə üç mədrəsədən
ibarət olub - açıq şəkildədir.
Məşhur təsəvvüf xadimi, "Mənazil
us-sairin" və "Qurani-Kərim təfsiri"
kitablarının müəllifi Xoca Abdullah Ənsarinin
(1006-1089) türbəsinin ətrafı insanlarla dolu idi. Bir sufinin
ekstaz vəziyyətdə "Allah, Allah" - deyə dua etməsi
səhnəsi çox təsiredici idi. Onu
da unutmadan deyim ki, Xoca Abdullah Ənsari Peyğəmbərə
aid ən çox hədis müəllifi kimi tanınıb.
XI yüzillikdə yaşamış Xoca Abdulla Ənsari
türbəsini ziyarətə gələnlərin
sayı-hesabı yox idi, elə oradaca öyrəndim ki, bu
qutsal övliyənin ilboyu ziyarətçilərinin
ardı-arası kəsilmir. Türbə Müsəlla
kompleksinin içərisində, açıq meydandadır,
kompleksin girişinə görə lap başda yerləşib.
Türbənin çöl hissəsində yerləşdirilmiş
Xoca Abdullah Ənsarinin əzəmətli, xüsusi xəttatların
işləmələri olan 900
illik tarixi olan abidə daşın (5 metr
hündürlüyündə olan mərmər daş
şüşə içərisində saxlanır) və
türbənin yanında fotolar çəkdirdik. Daha doğrusu, Gövhərşad bəyim nəhəng
Müsəlla kompleksini həmin türbənin əhatəsində
tikdirdirib, burada o dövrün hakim ailələrə məxsus
xeyli sayda qəbrlər vardır. Məsələn,
Sultan Hüseyn Bayqaranın kiçik oğlunun qəbri
xüsusilə diqqətimi çəkdi. Sultan
Hüseyn Bayqara özü üçün mərmər
daş üzərində ustad xəttatlara xüsusi incəliklə
qəbirüstü abidəsi hazırladır, bu abidə-daşın
hazırlanması 16 ilə başa gəlir. Hazır
olandan 2-3 il sonra H.Bayqaranın kiçik
oğlu qəflətən vəfat edir və həmin
memarlıq nümunəsini-abidəni oğlunun məzarına
qoyulmasını bildirir. Bu hadisədən 9 il
sonra Sultan Hüseyn Bayqara dünyasını dəyişir,
ikinci belə bir abidə hazırlamaq ona nəsib olmur.
Giriş qapısının hündürlüyü 30 metr və göy rəngli çini mozaikalarla bəzədilmişdi. Giriş bütün ziyarətçilərə pulsuzdur. İçəri girən kimi sağ tərəfdə dar bir pilləkənlə lap üst qata qalxıb Həzrəti Məhəmməd Peyğəmbərin saç tükü eksponat kimi saxlanan hücrəyə baş çəkdim, içəridə 3-4 ədəd bir nəfərlik ayrı-ayrı hücrələr var idi. Hər hücrədə saç-saqqalları dümağ nurani qocalar bardaş qurub kitab oxuyurdular (çox güman ki, "Qurani Kərim" idi). Gəlib-gedənlərin fərqində deyildilər. Onları müşahidə edərkən bir məsəli xatırladım. Günlərlə beləcə kitaba baş qatıb heç kəsi fərq etməyən birindən soruşurlar ki, bütün zaman qapanıb tək qalmaqdan darıxmırsanmı? Cavab verir ki, indi məni dindirdin, dünyamdan ayırdın və mən tək qaldım. Mən heç tək olmuram ki, daim Allahımla baş-başa olur, gözəl söhbətlərə şahid oluram". O mənada onlara heyran qalmışdım.
Bir sözlə, Müsəlla kompleksi başdan-başa möcüzələr aləmi, minlərlə insanın girib çıxdığı bu məkanda Allahımla baş-başa qaldığım anı ruhumda hiss etdim (nə gözəl an idi!). Bir həqiqətin - möcüzənin də şahidi oldum ki, bura eyni anda ziyarətə gələn yüzlərlə insan bir-birinə toxunmur, heç kim bir-birinə mane olmur, heç kim bir-birini "görmür", hər kəs həmən öz dünyasına qapılır - dualar edirlər, qayğılarının, problemlərinin ağırlığını orada bölüşür, yüngülləşib çıxırlar.
Heratın gözəl mənzərəsini seyr etmək üçün Harirud çayı üzərində XII əsrdə Böyük Səlcuqlu imperatorluğu dövründə tikilmiş Malan körpüsünün gözəlliyi insana bir ayrı gözəl ovqat yaşadır.
Heratda baş çəkdiyimiz, doya-doya seyr etdiyimiz Yeni Tarix muzeyi oldu. Sovet ordusunun Əfqanıstana hücumunu, orada tökdüyü qanlar bahasına baş verən hadisələri əks etdirən tarixi bir muzey. Həyətdə nəhəng gerçək tank, müxtəlif hərbi sursatların- avtomatların, topların (adını bilmədiyim növbənöv silahlar) açıq havada muzey eksponatı kimi nümayiş etdirilməsi insanlarda işğalçılara qarşı nifrət hissi yaşadır. Bu muzeyi gərək özün görəsən, danışmaq çox ağrılıdır, acıdır. (Sovet ordusunun dadını-duzunu 1990-cı ildə Azərbaycan xalqı bildiyindən uzun-uzadı danışmaq ağrılarımızı oyatmaqdan başqa bir şey deyil). Muzeyə Ülvinin "Əfqanıstan ağrıları" kitabını hədiyyə etdim.
Səhər tezdən başlanan tarixi məkanları gəzinti proqramımızı yekunlaşdırıb gözəl gül-çiçəklərlə əhatələnmiş bir bağçaya gəldik. Gur suların şırıltısı, təmiz hava, sərin meh - bundan gözəl istirahət nə ola bilər ki? Açıq meydanda 5-6 nəfərlik hücrələrdə xalçalar üstündə əyləşdik. Hamımız bir-birimizə elə qaynayıb-qarışmışdıq ki, kiminlə əyləşməyimiz üçün seçim etməyə lüzum yox idi. Şirin, zarafatyana söhbətlər, xatirələr baş alıb gedirdi.
Bütün bunlarla yanaşı, Əfqanıstan xalqı haqqında da bir-iki kəlmə demək istəyirəm, bəlkə də yazımın müəyyən sətirlərində bu hisslərimi bildirmişəm. Burada yaşayan xalqlar - bizimlə ünsiyyət quran hər kəs bizi, bütün simpozium heyətini öz evinin qonağı bildi. Onların xoş davranışı, mehribançılığı, səmimiyyəti, qonaqpərvərliyi, gülərüzləri, şirin münasibətləri bizi yenidən Əfqanıstana - Kabula, Məzari Şərifə, Herata getməyə, onlar üçün darıxmağa şans yaratmışdı. Sanki öz ölkəmizdə bir şəhərdən başqa şəhərə getmişdik. Şərq adət-ənənəsi, ədəb-ərkanı, böyüyə-kiçiyə hörmətə, ustad-şagird münasibəti doğma idi.
Əfqanıstana qədəm basdığımız ilk andan son günümüzə qədər bütün simpozium iştirakçılarına həssaslıqla yanaşan, bir an belə heç kəsi nəzarətlərindən, diqqətlərindən qoymayan, bütün sorğu-suallara yüksək intellektləri ilə cavab verən məsul şəxsləri - Azizullah Arral bəyi, M.Humayun Hayri bəyi və onların xanımlarını dərin minnətdarlıqları anıram. İnanıram ki, bu iki şəxsin timsalında Əfqanıstanda dəyərli və unudulmaz dostlar qazandıq.
Əfqanıstan indi də Amerikanın işğalındadır, talibançıların tapdağındadır. Yazıda qeyd etdiyim tarixi abidələrin hamısı 4-5 il bundan əvvəl talibançıların qəfləti hücumu ilə darmadağın edilmişdi. Vətənini, tarixini sevən Əfqanıstan dövləti çox tezliklə uçulub-dağıdılan abidələri - tarixin əmanətlərini bərpa etmiş və turistlərin üzünə açmışdı, bütün abidələrin pulsuz ziyarət edildiyinin də şahidi oldum. Tarixinə dəyər verən, ölkəsini dünyaya tanıdan dövlət işğalçılardan imkan etsə görəcəyi işləri çoxdur.
Bakıdan təyyarə ilə Əfqanıstana cəmi 2 saat yarım yol olsa da, Kabul-İstanbul-Bakı təyyarə xətti ilə 7 saat yarım yol qət etdik.
Səfərimiz uğurlu olduğundan məsafənin nə dolanbaclığı, nə də səfər ağırlığı məni yormamışdı. Gözəl bir yuxu sandım.
Almaz ÜLVİ
filologiya elmləri doktoru, nəvaişünas
525-ci qəzet.- 2016.- 27 dekabr.- S.4;6.