Vicdan susmayanda...

GÖRKƏMLİ AZƏRBAYCAN YAZIÇISI VİDADİ BABANLININ 90 İLLİYİNƏ

Bu adam artıq sağlığında Azərbaycan və rus ədəbiyyatının klassiki olmuşdur. Bəli, bəli, mən səhv etmədim - məhz rus ədəbiyyatının.

Vidadi Babanlını, hətta, bəlkə Rusiyada respublikamızdan daha çox tanıyır və oxuyurlar. Hər halda, İnterneti açıb bu adı yazmaq kifayət edir ki, əvvəlki tək Rusiya oxuyucuları arasında populyar olan kitabları barədə onlarla şərh gəlsin. Xüsusilə, Rusiyanın kitab saytlarında “rus Sovet klassikası” kimi qeyd edilmiş məşhur “Vicdan susanda” romanı haqda. Bu romanın nəşrinin qısa tarixçəsi belədir: 1972-ci ildə Moskvada “Sovetskiy pisatel” nəşriyyatında birinci, 1977-ci ildə isə ikinci kitab çıxmışdır, hər ikisi o dövr üçün standart olan 30 min nüsxə tirajla! 1979-cu ildə hər iki kitab “Sovetskiy pisatel” tərəfindən təkrar nəşr edilmişdir, lakin artıq, hətta, o zaman üçün də nəhəng sayılan 100 minlik tirajla. Və bu böyük tiraj geniş SSRİ məkanında çox qısa müddətdə satılmışdır. Belə olduqda, düz bir il keçmiş, - 1980-ci ildə “Vicdan susanda” romanı təzədən və yenə 100 min tirajla nəşr edilmişdir. Bu, əlbəttə, Sovet kitab nəşri tarixində çox nadir hadisədir. Azərbaycanda roman 9 dəfə təkrar-təkrar nəşr edilmişdir - bu da özünəməxsus rekorddur!

İndi təsəvvür edirsinizmi Vidadi Babanlının populyarlığı keçən əsrin 80-ci illərində necə yüksək idi. Mənə məhz o zaman onunla şəxsən tanış olmaq və təkcə tanış olmaq yox, həm də onun povestlərindən birinin tərcüməçisi olmaq müyəssər olmuşdur. O zaman Azərbaycan dilindən ruscaya tərcüməçilik yolunda fəaliyyətə təzəcə qədəm qoymuş, cəmi bir neçə çox da böyük olmayan tərcümələr çap etdirmişdim. Və birdən, sanballı Azərbaycan yazıçısı mənə bütöv bir povesti tərcümə etməyi təklif edir və bu elə-belə yerdə yox, aparıcı ittifaq jurnalı “Zvezda”da çap olunacaq! Bu, əlbəttə, Vidadi müəllim tərəfindən böyük etimad və səxavətli jest idi. Belə ki, onun xidmətində Lev Tolstoyun məşhur nəslindən olan şair, mütərcim Lidiya Lebedinskaya daxil, SSRİ-nin ən yaxşı tərcüməçiləri var idi. Lidiya Borisovna rus dilinin stilistikasını Vidadı Babanlıya məxsus şərq koloriti və bədiiliklə uyğunlaşdıraraq “Vicdan susanda” romanını çox gözəl tərcümə etmişdi və rus mütərcimiylə azərbaycanlı nasirin bu tandemi son dərəcə uğurlu alınmışdı.

Bütün gənclərə bu romanı oxumağı məsləhət görürəm, xüsusən ona görə ki, az qala qırx il keçməsinə baxmayaraq, roman bu gün də öz aktuallığını itirməyib. Elm aləmində qarşılıqlı münasibət və münaqişələr, cəmiyyətdəki kəskin etik problemlər, ailədəki ziddiyyətlər, canlı, yaddaqalan surətlər - bütün bunlar dərhal romanı müasir Azərbaycan ədəbiyyatında mühüm hadisəyə çevirdi. Qadın baş qəhrəmanlardan biri - Mərhəmət xanım surəti isə emosional təsir dərəcəsinə və miqyasına görə Şekspir qəhrəmanlarını xatırladır. Romanı təkrar birnəfəsə oxuyub (ondan sadəcə əl çəkmək mümkün deyil), son səhifəni çevirərkən mən artıq neçənci dəfə, dünyanın yaranışdan bu yana necə də az dəyişdiyi barədə düşündüm. Yəqin yüz, iki yüz il keçsə belə, varislərimiz arasında professor Zöhrab Günəşli və onun gənc aspirantı Vüqara bənzər qəlbi, düşüncəsi təmiz alimlərə və eyni zamanda, zəngin və nüfuzlu adamın qızıyla sərfəli evlilik arzulayan, karyerist, cilddən-cildə girən, hər işdə mənfəət güdən İsmət kimi kəslərə rast gəlmək olacaq. Bəs Söhrab Günəşlinin həyat yoldaşı Mərhəmət xanım surəti? Bu ki, duran yerdə ailə səadətini dağıdan və yaxınlarını dəhşətli faciəyə sürükləyən bəzi insanların bariz nümunəsidir. Təəssüf ki, dünya belə insanlardan heç vaxt xali olmayacaqdır. Olduqca koloritli surətdir və şübhəsiz, yazıçı Vidadi Babanlının ən böyük uğurlarından biridir. Əgər Vidadi müəllim daha heç nə yazmasaydı, o, təkcə bu romanla XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə onun mötəbər klassiki kimi düşməyə layiq olardı.

Bizim əməkdaşlığımız da uğurlu alındı. Hər halda, “Müqəddəs ocaq” povesti mənim tərcüməmdə tezliklə Leninqrad jurnalı “Zvezda”da çıxdı, bundan sonra isə “Sovetskiy pisatel” tərəfindən təkrar nəşr olundu. Və mən sanballı müəllif qonorarı aldım. Faktik olaraq mənə ədəbiyyata vəsiqə verdiyi üçün bu günəcən Vidadi müəllimə minnətdaram. Ondan sonra digər tanınmış Azərbaycan yazıçıları da, eləcə öz əsərlərinin tərcüməsini mənə həvalə etməyə başladılar.

lll

Vidadi müəllim 1927-ci il yanvarın 5-də Qazax rayonunun Şıxlı kəndində müəllim ailəsində doğulmuşdur. Yeri gəlmişkən, digər görkəmli Azərbaycan yazıçısı İsmayıl Şıxlinskiy (Şıxlı) də əslən bu yerlərdəndir. Vidadi müəllim ilk əsərlərini Şıxlı təxəllüsü ilə yazırdı. Lakin sonra bu qərara gəldi ki, iki Şıxlı Azərbaycan ədəbiyyatına çox olar və öz doğma soyadına qayıtdı. Xoşbəxtlikdən bu, kifayət qədər uğurlu alındı.

Azərbaycan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirən gənc, ümid verən yazıçı öz məşhur həmyerlisi, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının sədri Səməd Vurğunun qəbuluna gəlib deyir ki, İttifaqın mətbuat orqanlarında işləmək istəyir. Lakin Səməd Vurğun bunun əvəzinə gənc filoloqa həyatı dərindən öyrənmək üçün ucqarda müəllim işləməyi məsləhət görür və nə üçünsə Sabirabad rayonunun adını çəkir. Vidadi Babanlı ürəyində, hətta, böyük şairdən inciyir, yəni, bu da yerlim. Lakin təyinat zamanı universitetin aspiranturasında saxlamaq istədikləri məzun onun məhz Sabirabada göndərilməsini israr edir.

Düzdür, o, orada yalnız bir il işləyir, çünki ədəbiyyata meyli müəllimlik istəyinə güc gəlir. Və 50-ci illərin əvvəllərində Vidadi Babanlı Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun dinləyicisi olur. Bakıya qayıtdıqdan sonra isə Vidadi müəllim həyatını həmişəlik olaraq ədəbi yaradıcılıqla bağlayır. Onun yalnız həyatı deyil, bütün xidməti karyerası da Sözlə bağlı olub. Vidadi Babanlı əvvəlcə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində işləyib, sonra respublikanın əsas ədəbi jurnalı “Azərbaycan”da nəsr şöbəsinin müdiri olub, ardından “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında dublyaj şöbəsinin baş redaktoru və nəhayət “Yazıçı” nəşriyyatında baş redaktor müavini kimi fəaliyyət göstərib.

1954-cü ildən etibarən o, hekayə və povestlər, oçerk və publisistik məqalələr, nəhayət kinossenarilər qələmə almağa başlayıb. 1972-ci ildə “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında rejissor Şamil Mahmudbəyov tərəfindən ekranlaşdırılmış “Həyat bizi sınayır” Babanlının ssenarisi və eyniadlı povesti əsasında çəkilmiş ən məşhur filmlərdən oldu. Filmdə Azərbaycan artistlərinin gözəl pleyadası - Fikrət Quliyev, Ömür Nağıyev, Şahmar Ələkbərov, Mayak Kərimov, Həsən Qara, Larisa Luqova, Xuraman Qasımova, Eldəniz Zeynalov, Amaliya Pənahova çəkilmişlər. Vidadi Babanlının roman və povestləri Azərbaycan hüdudlarından uzaqlarda tanınırdı. O zamanlar SSRİ-də yaxşı tərcüməçi məktəbi var idi, odur ki, Babanlının əsərləri “yaxın” və “uzaq” xaricin ən müxtəlif dillərində işıq üzü görmüşdür.

1986-cı ildə Vidadi Babanlıya Azərbaycanın Əməkdar incəsənət xadimi adı verilmiş, 2001-ci ildə isə prezident Heydər Əliyevin sərəncamı ilə ömürlük prezident təqaüdü təyin edilmişdir.

Azərbaycan ədəbiyyatının bir neçə gündən sonra 90 yaşına qədəm qoyacaq ağsaqqalı bu yaxınlarda “Zəmanə adamı” adlı yeni romanını dərc etdirmişdir. Roman onun sevimli qəhrəmanlarını əvvəlki illərdə narahat edən elə həmin mürəkkəb etik, mənəvi-əxlaqi məsələlərə həsr olunmuşdur.

Vidadi Babanlının özü də, həmçinin sözün yaxşı mənasında, öz dövrünün adamıdır. O, bəzi qələm dostları kimi ləngiyib keçən əsrdə qalmayıb, məhz dövrümüz üçün aktual olan yeni, müasir mövzu, süjet və obrazların axtarışındadır. Əlbəttə, bu yaşdakı hər insan kimi yazıçının da öz ağrı-acısı var. Keçən il qıçının sınmasından sonra o, demək olar ki, yeriyə bilmir, üstəlik gözlərinin nuru da zəifləyib. Həmçinin bir il əvvəl qocaman yazıçı ağır itki ilə üzləşib - bütün bu onilliklər boyu məişət qayğıları ilə yanaşı, ona ədəbi katiblik edən, bəzən ərinin eyni əsərini təkrar-təkrar makinada çap edən, dünyadan artıq sevdiyi həyat yoldaşını əbədiyyətə tapşırıb. Sözsüz ki, yanında uşaqları, gözəl nəvələri var, bununla belə, heç kəs Vidadi müəllimə onun Hafizə xanımını əvəz etdirə bilməz... Əlbəttə, bu gün onun üçün asan deyil, lakin yazıçı qüssə və ruh düşkünlüyündən uzaqdır. Vidadi müəllim ümumiyyətlə məğrur insandır, təbiətcə mübarizdir. O, yeni kitablar və yeni yaradıcılıq planları barədə düşünür. O, illər ötdükcə əldə edilən və istənilən şəraitdə yaşayıb-yaratmağa yardımçı olan müdrikliyə çatmış, aydın düşüncə və daxildən görmə bacarığını hifz etmişdir. Bu, vicdanı heç vaxt susmayan insandır!

Çox yaşayın, hörmətli ağsaqqal və həqiqi xalq yazıçısı! Yubileyiniz mübarək, əziz Vidadi müəllim!

Elmira AXUNDOVA

yazıçı-publisist, Dövlət mükafatı laureatı

525-ci qəzet.- 2016.- 30 dekabr.- S.10.