Meteor

“525-ci qəzet” Xalq yazıçısı Anarın “Yaşamaq haqqı” traktatından ayrı-ayrı hissələrin dərcini davam etdirir.

Xatırladaq ki, ötən saylarımızda əsərin “Avqust putçu və sistemin iflası”, “İlk maarifçilərimiz”, “Tarixi şans - 21 Azər”, “Qara Yanvar”, “Heydər Əliyevlə vida”, “Nəriman Nərimanovun faciəsi” və digər bölümləri dərc olunmuşdu.

Qəzetin bu sayında isə yazıçının XX əsrin birinci yarısında yaşamış ictimai xadim Mirsəid Sultanqaliyev haqda yazdığı parçanı oxuculara təqdim edirik.

Əgər çar dövründə türklərin milli istəkləri maarifçi, mədəni aksiyalarla ifadə olunurdusa, 1905-ci ildən sonra Dumaya seçilən və müsəlmanları təmsil edən deputatlar milli siyasi maraqlar uğrunda mübarizəyə başladılar. Rusiyanın federal quruluşunun planları mətbuatda da, ayrı-ayrı partiyaların fəaliyyətində də yer aldı. Amma şübhəsiz bu niyyətlər Rusiyanın tərkibində nəzərdə tutulurdu. Başqa bir variant üçün şərait hələ ki, yetişməmişdi. 1917-ci ilin fevralına qədər M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycana Rusiya dövlətinin çərçivəsində ərazi muxtariyyəti verilməsi ideyasını irəli sürürdü. Rəsulzadə təklif edirdi ki, Rusiya millətlərinə özünütəyin hüququ verilsin və sonralar bu əsasda başqa xalqlar Rusiya ilə birlikdə federativ əsaslarla demokratik respublikaların Dövlət İttifaqını yarada bilsinlər. Xülasə, gələcək SSRİ-in proobrazı və ya Qorbaçovun Novooqarevdə hazırladığı müqaviləyə bənzəyən bir plan.

Oktyabr çevrilişindən və millətlərin öz hüquqlarını təyin etməsi (ayrılmaq da daxil olmaqla) barədə Lenin deklarasiyasının elan olunmasından sonra bir çox millət xadimləri öz ümidlərini bolşeviklərə bağladılar.

Tarixin bu qısa dövründə İdil-Ural Sovet Respublikasına Sədri Məqsudi, Başqırdıstana Zəki Validov (Zəki Validi Toqan) başçılıq etdi. Amma qısa bir sürə sonra bolşevik siyasətindən məyus olan Sədri Məqsudi Türkiyəyə mühacirət etdi və orda pantürkizmin ideoloqlarından biri oldu. Zəki Validi Lenin və Trotski ilə görüşdü, onların ağlına və səmimiyyətinə heyran oldu, amma tezliklə yanıldığını başa düşdü (Lenin və Trotskinin ağlında yox, məqsədlərində yanılmışdı) və öz yüksək vəzifəsini atıb basmaçılara qoşuldu. Basmaçılar darmadağın ediləndən sonra Türkiyəyə keçdi və Sədri Məqsudiyə şəxsən pis münasibət bəsləməsinə baxmayaraq, onunla eyni bir düşərgədə - pantürkistlər düşərgəsində yer tutdu. Zəki Validi Toqan Türkiyədə böyük alim kimi, “Türklərin ümumi tarixi” kitabının müəllifi kimi şöhrət qazandı.

Sovet şəraitində yaşayıb mübarizələrini davam etdirən türk kommunistlərinin də müxtəlif niyyətləri vardı. Onların çox fərqli ümidləri və arzuları - Tatarıstan, Başqırdıstan, Krım üçün muxtar respublika yox, İttifaq statusuna nail olmaqdan tutmuş, Tatarıstan - Başqırdıstan respublikalarını birləşdirmək və daha geniş şəkildə İdil-Ural respublikası yaratmaq, bu respublikaya Tatarıstan, Başqırdıstanla yanaşı, həm də Çuvaş və Mari xalqlarını da daxil etmək istəyinə qədər. Hətta Qafqaz və Türküstan da daxil olmaqla Sovet Federativ Turan Respublikaları yaratmaq ideyası da mövcud idi. Necə ola bilərdi ki, “bölünməz kommunist Rusiyası” bu birliyə qısqanclıqla yanaşmasın, bundan hürkməsin?

Kazan tatarı Mollanur Vahidov, Mirsəid Sultanqaliyev, partiya, dövlət xadimi, yazıçı, “Aclıq” romanının müəllifi Qəlimcan İbrahimov, Krım tatarları, Krım Respublikasının rəhbərləri Vəli İbrahimov, İsmayıl Ferdevs, özbəklər, Özbəkistan SSR XKS-nin Sədri Feyzulla Xocayev, Özbəkistan KP MK Birinci katibi Akmal İkramov, qazaxlar - RSFSR XKS sədrinin müavini Turar Rıskulov, alim Əhməd Baytursun, Qazaxıstan XKS sədri, Nərimanovla məktublaşan yazıçı Saken Seyfullin, 1917-ci ildə elan olunmuş qazax Alaş Orda muxtariyyətinin başçısı Əlixan Bikeyxanov, həmçinin qazax Ömər Süleymanov (Oljas Süleymanovun atası), qırğız Torekul Aytmatov (Çingiz Aytmatovun atası), qaraçay Ömər Əliyev, kumık, Dağıstanın rəhbəri C.Qorxmazov bir-biriləri ilə hərdən razılaşmasalar da kommunist idilər, yüksək mənsəb sahibi idilər. Hamısının da qisməti eyni oldu. Mollanur Vahidovdan başqa hamısını millətçilikdə ittiham etdilər və güllələdilər. Mollanur Vahidovun “bəxti gətirdi”, o Stalin repressiyasından qabaq, hələ 1918-ci ildə həlak oldu - çex qiyamçılarına əsir düşdü və onlar tərəfindən güllələndi ...Buna görə də SSRİ dövründə Mollanur Vahidov Sovet Tatarıstanının rəsmi tarixində qaldı və ona Kazanda abidə ucaltdılar.

M.Vahidovun dostu, silahdaşı və həmməsləki Mirsəid Sultanqaliyev isə milli təmayülçülüyə görə 1923-cü ildə həbs edildi və partiyadan xaric edilən ilk kommunist türk oldu. Partiya leksikonunda “nərimanovçuluq” yarlıkı kimi “sultanqaliyevçilik” termini də meydana gəldi.

Nərimanovun barışmaz rəqibi, Azərbaycan partiya təşkilatlarında rəhbər vəzifələrdə işləmiş Levon Mirzoyan Qazaxıstan Kommunist Partiyasının Birinci katibi vəzifəsinə irəli çəkiləndən sonra məktubla Stalinə bu respublikadakı milli təmayülçülük haqqında müraciət etdi və Stalinin razılığını alandan sonra Saken Seyfullini, Turar Rıskulovu, Əlixan Bikeyxanovu qətlə yetirdi. Qazaxıstanın şəhərlərində türklərin bu qəddar düşməninə həsr olunmuş memorial lövhə və heykəllər hələ də qalmaqdadır. Hətta onun adını daşıyan küçələr də var.

“XII qurultayın açılışından qabaq qurultay üzvü olan türk millətləri işçilərinin ayrıca fraksiya halında müşavirəsini keçirtdik. Birinci müşavirə yoldaş Nərimanovun və mənim təşəbbüsümlə çağırılmışdı” (24 yanvar 1929-cu ildə Sultanqaliyevin istintaqa verdiyi ifadədən).

Türk kommunistləri arasında Nərimanovdan sonra ən görkəmli xadim Sultanqaliyev idi. Sultanqaliyevin 1998-ci ildə Kazanda nəşr olunmuş seçilmiş əsərlərinin ön sözündə İndus Tahirov və Bulat Sultanbəyov yazırlar: “XX əsrin siyasətçiləri arasında Mirsəid Sultanqaliyevdən daha ziddiyyətli ikinci bir şəxsiyyət tapmaq asan deyil. Bir tərəfdən o etiqadlı kommunistdir, digər tərəfdən doğma xalqının səadəti uğrunda vuruşur, milli dövlət yaradılması uğrunda mübarizə aparır və eyni zamanda fəal surətdə “İdil-Ural Ştatının” iflasına şərait yaradır. Bu tezislərin və antitezislərin siyahısını uzatmaq olar. Sultanqaliyevin milli kommunistlər arasında, daha doğrusu, Stalin repressiyasının ilk kommunist qurbanı olması təsadüfi deyil”.

Ön sözdə Sultanqaliyevi “böyük bəsirət sahibi” adlandıran müəlliflər qeyd edirlər ki, o SSRİ-nin də (o, bu ölkəni rus imperiyasının şəklini dəyişmiş variantı hesab edirmiş), dünya müstəmləkə sisteminin də iflasını, Britaniya və Fransa imperiyalarının çökəcəyini də qabaqcadan görürmüş.

Ön sözdə o da qeyd olunur ki, “Misir inqilabının lideri Camal Əbdül Nasirin və Əlcəzair inqilabının rəhbəri Əhməd ben Bellanin öz kabinetlərində Sultanqaliyevin portretini asmaları təsadüfi deyil”.

Əlbəttə, Sultanqaliyev britaniyalıların və fransızların öz müstəmləkələrini çoxdan itirmələri ilə barışmalarını, Rusiyada isə hələ də imperiya xəyallarının mövcud olmasını, Moskvanın qanadı altında keçmiş SSRİ-ni bərpa etmək cəhdlərini ehtimal edə bilməzdi.

Əgər Stalinlə Trotskinin şəxsən bir-birinə qarşı, son dərəcə düşmənçilik münasibətlərinə toxunmasaq, onların arasındakı kəskin ixtilafa səbəb Stalinin ayrıca bir ölkədə, daha doğrusu, Rusiyada sosializmin qələbəsinə inanması, Trotskinin isə inanmaması idi. Amma əgər Trotski dünya inqilabını Qərbdən gözləyirdisə, Sultanqaliyev, Trotskidən, Stalindən fərqli olaraq, Şərqin əzilən xalqlarının başlayacağı üsyanlara ümid bəsləyirdi.

Stalin Sultanqaliyevi mərhələlərlə məhv edirdi. 1923-cü ildə onu həbs edib buraxandan sonra 1928-ci ildə yenidən tutdular və nəhayət 1938-ci ildə güllələdilər.

Bolşevik ağaları özlərini xalqın nökəri adlandırmağı sevirdilər. Sultanqaliyev özünün Sovet gerçəkliyini qəbul etməməsini çox dəqiq ifadə edib: “Xalqın nökərləri xalqdan dəfələrlə yaxşı yaşayırlar”.

Sultanqaliyev Azərbaycanla sıx əlaqə saxlayırdı, o hələ inqilabdan qabaq bir müddət Bakıda yaşamışdı və işləmişdi. İstanbulda “Soltanqaliyev və milli kommunizm” kitabını çap etdirmiş türk tədqiqatçısı Xalid Kakınçanın rəyinə görə, onun dünyagörüşünə, ideyalarına yalnız tatar mütəfəkkiri Yusif Akçurin yox, həm də azərbaycanlı Əli bəy Hüseynzadə təsir etmişdir. X.Kakınç, Yusif Akçurinin “Türkçülüyün iki istiqaməti” və Əli bəy Hüseynzadənin “Sola, sola, sol tərəfə” məqalələrinə xüsusi diqqət yetirir. Müəllif bu məqalələri Sultanqaliyevin haqqında kitaba əlavə kimi yerləşdirib.

Kitabda həm də Sultanqaliyevin türk kommunisti Mustafa Sübhi ilə əlaqələri nəzərdən keçirilir. Mustafa Sübhi Moskvaya gələn zaman Sultanqaliyev ondan ətraflı müsahibə alıb, o silahdaşları ilə birlikdə Qara dənizdə həlak olandan sonra isə onun haqqında hüznlü nekroloq yazıb. Xalid Kakınç qeyd edir ki, Sultanqaliyev dinə xüsusi münasibətdə Nərimanova yaxındı. Maraqlıdır ki, Xalid Kakınçın kitabına ön sözü Sultanqaliyevin və Nərimanovun fəaliyyətinə xüsusi maraq göstərən sol təmayüllü görkəmli türk şairi Atilla İlhan yazıb.

Sultanqaliyev haqqında Kazanda nəşr olunan kitabda onun Azərbaycanla əlaqələri də geniş işıqlandırılıb. “Batum və Ermənistan” məqaləsində o, daşnak Ermənistanın siyasətini dəqiq müəyyənləşdirir: “Sovet Rusiyası Şərqə irəlilədikcə Ermənistanla toqquşmalı olur, belə ki, indiki durumda bu ölkə daşnakların səyi və Antanta ilə iş birliyi nəticəsində beynəlxalq əks inqilabın qara yuvasına çevrilir”.Ermənistanın Türkiyə ərazilərinə məlum iddialarına və Antanta tərəfindən həmin tələblərə dəstək göstərilməsinə toxunan Sultanqaliyev bu məsələnin astar üzünü açır: “Ermənistan bu dəstəyinə görə Antantaya Rusiya ərazisində silahlı üsyan və onun Türkiyə və Azərbaycanla ittifaqına mane olmağı vəd edib. Bu mənada Ermənistan və Denikin arasında Denikinin Moskvaya hücumu ərəfəsində gizli müqavilə imzalanıb”.

Təəssüf ki, müəyyən dərəcədə Sovet təbliğatının təsiriylə Sultanqaliyev Azərbaycanın sovetləşməsini yanlış şərh edir. “Azərbaycanın Sovet respublikası elan olunması” məqaləsində yazır: “Burjua millətçi Azərbaycan öz içindən dağıldı. Azərbaycan Kommunist partiyası Hümmətin rəhbərliyi altında Bakı proletariatı Qızıl Ordunu gözləmədən Usubbəy Nəsibbəyovun hökumətini devirdi və Bakını (?-A.) Azərbaycan Sovet Respublikası elan etdi”.

Əslində isə heç də belə olmayıb. Sultanqaliyev AXC hökumətinin Sovet Rusiyasına münasibətini də düzgün təfsir etmir. Tarixi sənədlərdən məlumdur ki, Rusiya Xarici İşlər Komissarı Çiçerin AXC-nin Xarici İşlər Naziri Fətəli xan Xoyskiyə notayla müraciət edərək Denikinə qarşı müqavilə bağlamağı təklif edir. Fətəli xan Xoyski bu notaya cavab olaraq Sovet Rusiyasının Azərbaycanın müstəqilliyini tanımasını təklif edir, amma bu təklifə Rusiya Xarici İşlər Komissarlığı heç bir cavab vermir. Sultanqaliyev isə F.X. Xoyskinin Çiçerinə cavabını belə təqdim edir: “Axı, biz müstəqil dövlətik, hər hansı bir ittifaq haqqında necə danışa bilərik”. F.X.Xoyskinin bütün radioqramlarının məğzi belə idi”. F.X.Xoyskinin heç bir radioqramında məhz belə bir mətn, belə sözlər yoxdur.

“ÜİK(b)P Mərkəzi nəzarət komissiyasının 27 fevral 1929-cu il tarixli iclasında Sultanqaliyev Azərbaycan kommunistləri ilə bağlı suallara cavab verir: “Azərbaycanda bir zamanlar əlaqə saxladığımız yoldaşlardan doktor Sultan Məcid Əfəndiyevi, doktor İsrafilbəyovu, yoldaş Tağı Şahbazini “sağçı” partiyaçılar hesab edirdik. Əfəndiyevi 1919-cu ildən, Şərq kommunarlarının II Qurultayından tanıyırdıq. İsrafilbəyovu da o zamandan tanıyıram (o zaman bizə qarşı idi və İliçin yanındakı müşavirədə şəxsən mənə qarşı kəskin çıxış etdi), bizə 1920-ci ildə mərhum yoldaş Nərimanovla birlikdə qoşuldu, Şahbazovu da 1917-ci ildən, Bakıda fevral inqilabı vaxtından, hələ “Hümmət”in üzvü olandan tanıyıram. Nərimanovla mən şəxsən 1915-ci ildən tanış idim. İsrafilbəyovdan başqa onların hamısı ilə 1923-cü ilə qədər məktublaşmışam. Partiyadan xaric olunandan sonra mən yoldaş Əfəndiyevi daha bir dəfə 1926-cı ildə gördüm, onun nömrəsinə gəldim və biz Azərbaycan “sağçılarının” münasibəti barəsində söhbət etdik. Yoldaş Əfəndiyev milli məsələdə Nərimanov zamanında mövcud olan Trotski xəttinin yanlışlığını, istiqaməti dəyişmək lazım olduğunu vurğulayır və partiyanın MK-si ilə vəziyyəti gərginləşdirməməyi tövsiyə edirdi. Bununla yanaşı Əfəndiyev bəyan etdi ki, bu ideya digər Azərbaycan “sağçılarını” da ayırır. Mən şəxsən Əfəndiyevin yanaşmasına qarşı etiraz bildirmədim, fikirləşdim ki, bəlkə də Azərbaycan şəraitində bu məqbul və düzgündür. Bir daha onunla qarşılaşmadım”.

Sultanqaliyevin fəaliyyəti ilə, haqqındakı kitablarla, o cümlədən, dostum, tatar yazıçısı Renat Mühəmmədinin ona həsr olunmuş romanı ilə tanış olandan sonra bu görkəmli tatar inqilabçısı barədə təsəvvürüm xeyli dərəcədə genişləndi. Qarşımda hələ erkən yaşlarından kommunist ideyalarına inanan, bu ideyaların gerçəkləşməsi naminə fəal mübarizəyə qoşulan, hələ heç otuz yaşı olmamış partiyanın görkəmli fiquruna çevrilən, səmimi, odlu ürək sahibinin obrazı canlandı. 31 yaşında isə Plenumda öz yoldaşlarının və silahdaşlarının hücumlarıyla qarşılaşdı, yaradıcılarından biri də özü olduğu Sovet məhkəməsinin ittihamına məruz qaldı, partiyadan xaric edildi.

Böyük türk şairi Nazim Hikmət haqqında ingilis dilində yazılmış kitab “Romantik kommunist” adlanır. Məncə Mirsəid Sultanqaliyev də belə romantik kommunistlərdən biri idi. Demə, o həm də şair imiş. Tatar xalqının böyük oğluna, parlaq şəxsiyyətinə həsr etdiyim bu yazını onun şeirlərindən biriylə tamamlamaq istəyirəm.

Meteor idim...

kainatın sonsuz ənginliklərində

şığıyırdım...

solğun işıq saçırdım...

İşığım

Sonsuzluğun zülmətini yarırdı mənim üçün.

Məni zülmət səhrasında aparan kim idi-

bilmədim,

nə üçün işıq saçıram -

bilmədim ...

Sanırdım ki, yoxdur sonu

Bu zülmət dənizinin və mən əbədi

Orda şığıyacam.

Tənha və zəif işıq saçan...

“Sonsuzluğun zülmətini yarıb keçmək” ona nəsib olmadı. 1938-ci ildə, 46 yaşında Mirsəid Sultanqaliyev güllələndi.

ANAR

525-ci qəzet.- 2016.- 6 fevral.- S.10-11