Fobiya - Dostum Məzahir Əhmədoğluya

“Kor olmaq nə yaxşı şeydir -

görmək qaranlığı...”

N.Hikmət

Əbədi müasirimiz Mirzə Cəlilin “Ölülər” əsərində İskəndərlə Nazlının belə bir mükaliməsi var:

“İskəndər (Nazlını qucaqlayır). Ey mənim gözəl bacım Nazlı. Səhərdən axşama kimi oturubsan evdə, anandan bozbaş bişirmək dərsi alırsan, amma mənim yanıma gəlmirsən ki, gəzdiyim şəhərlərdən sənə nağıl eləyim, görəsən dünyada nə var, nə yox!.. Mənim istəkli Nazlı bacım! Gəl yapışım əlindən, baş alıb bu vilayətdən çıxıb, qoyub gedək...

Nazlı. Dadaş, vallah, lap biabır olduq. O, nə sözlərdi danışırsan? Ayıb deyil?..”

Düz deyirsən, Nazlı bacı, işığa çıxmaq, özünü unutmaq, rahatlığını, o özəl, qayğısız, cici-bacılı həyatını, qorxusuz-hürküsüz ömrünü itirməkdir. Nə işin var sənin çöldə-bayırda? İşıqlı dünya sənin nəyinə lazımdır? Otur, oturduğun yerdə, o qaranlıq otaqda, gizlənqaçdan-zaddan oyna, ərə getmək dərsini mükəmməl öyrən. Nəbadə İskəndərin sözünə uyub, ayaq kənara qoyasan! Sonra özün də peşman olacaqsan.

Ya bir qaranlıq otaq, ya da geniş, işıqlı böyük dünya, hamısı birdir. Sənin o dar dibaçədən hərdənbir seyr elədiyin elə həmin dünyadır. İşıldaquş kimi gedir, gedir, son anda sanki qaranlıq bir tuneldə özü də qaranlıq bir xəyal kimi əriyib yox olur. Çıxma, heç nə tapmayacaqsan, elə İskəndər, nə tapdı ki, əzab-əziyyətdən savayı? Elə bilirsən o özü işıqlı dünyadadır? Yox a, o da qorxudan araq butulkasının qaranlıq küncünə qısılıb özünü qoruya-qoruya rahatlıq tapır. Əslində onun araq içməsi özünüqoruma instinktidir, qorxunu qovmaq vasitəsidir. Zəmanəyə, ətrafa, mühitə, dost-tanışa, qohum-əqrəbaya, bir sözlə, cahil qara güruha olan qorxusunu qovmaq cəhdidir. İçməyəndə o da sakit-səssiz quzu kimidir. Mir Bağır ağadır, Hacı Həsəndir, yaxud, Heydər ağadır, Əli bəydir, Mirzə Həsəndir. Bütün həmkəndliləri kimi Şeyx Nəsrullahın mistik dünyasının passiv tamaşaçılarındandır. Elə ki, araq butulkasının qaranlıq küncünə çəkildi, azadlığına qovuşdu, amansız döyüşçüdür. Odur ki, dadaşının sözlərinə aldanıb qaranlıq otaqdan çıxma, azadlığını yaşa, gələcək qorxularından indidən qorun...

Bu misalı elə belə, gəlişi gözəl çəkmədik. İlkin rüşeym kimi canımızda yaranan qorxu, sonralar, həyatımız boyu bizi izlədikcə tədricən fobiyaya çevrilir, bütün vücudumuzu, şüurumuzu, qəlbimizi sarır. Və get-gedə “metastaz verib” varlığımızı özü boyda təbii substansiyaya çevirir. Amma məsələ burasındadır ki, İnsan ictimai rahatlığı da bunda tapır. Öz qorxularına bürünərək yaşayanda həyat təhlükəsiz və rahat olur. İşıq isə daima narahatlıq və problemlər gətirir.

Əgər qorxunu ilkin nəsnə kimi fitrətən təbii stixiya hesab ediriksə, insanın ilkin qorxusu olsun ki, elə oradan, o müqəddəs dünyadan, qaranlıq ana bətnindən başlayır. O gözəl, o munis, o rahat, təhlükəsiz dünya. Ahənrüba kimi cazibədar, mistik və fantastik bir aləm. Görünür, İnsan heç vaxt bu aləmdən, bu qaranlıq və sakit idilliyadan, ana məhəbbətinin etibarlı himayəsində olan bu məkandan rahat yer tapmayıb və odur ki, buradan heç vəchlə ayrılmaq istəməyib. Doğulan andan işığın vahiməsini yaşayıb, idillik həzzi əzabla, əziyyətlə, məkrlə, hiyləylə, yalanla, yağmayla dolu bir dünyaya dəyişdiyini hiss etdiyindən ilk etiraz səsini ucaldıb, ağlayıb, haray salıb, o isti, munis ana bətnindən uzaqlaşmanın xiffətini çəkib. (Bunu böyük M.Füzuli də etiraf edir). Bəli, bu ağlaşma, bu təbii haray İnsanın işıqlı dünyadan qorxusu, diksintisidir. İnsan sonralar bunun məntiqi davamı kimi ömrü boyu bu işıqlı dünyada elə əzablar, əziyyətlər, elə qorxular yaşayır ki, yəqin elə buna görə də daim həmin qaranlıq dünyaya, ana bətninə bənzəyən o mühitə, o mücərrəd və romantik axirətə can atır. Və özü üçün o dünya adlı bir mif qurur. O, yoxdursa belə, bizim hər birimiz üçün əslində vardır, mövcuddur və həm də son dərəcə vacibdir. Bizim hər birimiz özümüz üçün qorxusuz bir dünya - o dünya qurduğumuzdan bu dünyanı, yeri gələndə dözümlü yaşayırıq, ümid yerimiz, o dünya adında ehtiyat mənzilə gümanımız var axı... Bəlkə elə buna görə ölüm qorxusu o qədər də dəhşət yaşatmır. Və yaxud, yəqin elə buna görə də dahi Nizami deyir:

Hərçənd, dünyada ölüm gerçəkdir,

Ölüm ölmək deyil, yer dəyişməkdir.

Yəqin, elə buna görə də insan o dünya səfərinə ayıq-sayıq yır-yığış edir, hətta bu dünyadakı yarımçıq işlərini də xəyalən o dünyaya aparmağa hazırlaşır. Bu dünyadakı uğursuzluqlarını, hətta, düşməniylə çözə bilmədikləri haqq-hesabı da o xoşbəxt, daha etibarlı dünyaya saxlayır. Odur ki, insan ölümdən qorxmur, hətta, onu arzulayır. Mövlana Cəlaləddin onu şəbi-ərus adlandırır: “Ölüm mənimçün toy gecəsi - şəbi-ərusdur”. Yaxud, başqa bir klassik misal: “Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə” (İ.Nəsimi). Ölüm arzusu, bəlkə, dolayısıyla qorxudan qaçmaqdır? Qaranlığa, mütləq azadlığa, daha rahat həyata və ən nəhayət, özünə qovuşmaq, tam özü olmaq arzusudur? Bəlkə İnsan burada tapa bilmədiklərini orada arayıb tapmaq ümidindədir? Spartak üsyançı qullara dənizi keçmək üçün gəmilər gətirəcəyini vəd etmiş, lakin sözünə əməl etməmiş Finikiya tacirinə deyir: “Biz ölümdən qorxmuruq. Çünki ölüm sizdən həyatın şirinliyini, naz-nemətini alır, bizi isə onun zülmündən, əzab-əziyyətindən xilas edir”. Bəli, bu da bir həqiqət. Digər bir müdrik nümunə: Makedoniyalı İskəndər Hindistan yürüşündə bir sofistə: “İnsan nə qədər yaşamalıdır?” - sualını verir. “Ölümün yaşamaqdan şərəfli olduğunu başa düşən ana qədər”, - cavabını alır.

XRİZANTEM XOFU

Fobiyanın mistik, astroloji və digər hissi-emosional kökləri var. O cümlədən, fizioloji və bioloji... Cəmiyyətdə baş verənlərin eynisi təbiətdədir. Belə də demək mümkündür ki, cəmiyyət təbiətin əksi, ekvivalentidir. Təbiətdə baş verənlər, sanki, İnsanın mənəvi-psixoloji halının ilkin qaynağıdır. Fobiya da ilk öncə təbiətdən qaynaqlanır, təbiətdən gəlir. “Discovery” proqramında bir dəfə çox unikal bir süjet seyr etdim. Açılmış, pardaxlanmış, gözəllikdə günəşlə bəhsə girmiş xrizantem gülü təbəssümlü ömrünü yaşadığı anda haradansa qara bir böcək peyda oldu. Hərlənib-fırlanıb onun tac çiçəyinin içinə, mayasına qondu və şirəsini şirin-şirin sormağa girişdi. Gül buna bəndmiş kimi yavaş-yavaş qapanmağa başladı və başı sevimli işinə qarışan çağrılmamış qonağı öz içində həbs etdi. Eyni zamanda böcəyin üzərinə damcı-damcı zəhər tökməyə başladı... Mübarizə uzun çəkmir. Böcək yarımcan hala düşəndən sonra, xrizantem açılır və düşmənini sərbəst buraxır. Böcək ölmür, yarımcan halda qaçır. Görünür, xrizantemin missiyası da elə bura qədərmiş: öldürmək yox, qorxutmaq... Amma qorxutmağın özü də öldürməyin bir formasıdır. Lakin iş bununla bitsəydi, onda təbiət möcüzəli yox, son dərəcə bəsit görünərdi... Oyun yenə davam edir - qorxulu oyun, yaxud qorxu oyunu. Bəli, böcək bir müddətdən sonra, canına can gələn kimi yenidən o qorxulu və həm də cazibədar işə girişəcək. Yenə də eyni çılğın oyun başlayacaq... Bu qorxulu oyun bəlkə də hər iki canlının təbii tələbatı, yaşam forması, özünüqoruma və özünütəsdiq instinktidir? Bu şübhəli, qorxulu və həm də məhrəm, doğma oyun nə qədər sürəcək? Bəlkə, elə bir ömür boyu, əbədi? Yəqin ki! Böcəklə xrizantem, əslində, bu dünyada bir-birinə məhkumdurlar, bir-birini tamamlayırlar. Bəlkə onların arasında yaşanan bu qorxu qəribə bir şövqdür, ehtirasdır, ekstazdır?.. Və yaxud, məhəbbətdir?.. Və ya inkişafın özəyini təşkil edən təkamül və dialektikanı şərtləndirən “əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi”, deyilən şey elə budur?.. Təbiətdə belə hadisələr istənilən qədərdir, yaxud təbiət eləcə bu tip çarpışmalar üzərində qurulmayıbmı?.. Gənclik xatirələrimdəndir: dostumuzun həyətində bir çiçək var idi. Yağış yağmazdan bir gün öncə yavaş-yavaş yumulmağa, bükülməyə başlayırdı. Bu, yağışdan qorxu və qorunma refleksiydi. Neçə gün yağış yağsaydı, həmin gül də eləcə bükülü qalardı. Yağışın kəsməsinə düz bir gün qalmış, yavaş-yavaş açılmağa üz qoyardı. Yaxud, məşhur payızgülü. Müşahidə eləyiblər ki, bu gül 12 saat gün işığında qalanda tumurcuqlamır, başqa sözlə, ölür...

Çiçəklər gecələr açır... gözdən-könüldən uzaq, gün işığından, İnsan nəfəsindən (həm də nəfsindən) kənar olanda... Onlardakı bakirəlik də oradan gəlir - qorxusuzluqdan, qayğısızlıqdan. Burda bir azadlıq havası, sevgi həvəsi var. Səhər tezdən çiçəklərin şehli-şehli məhəbbət qoxuyan, sevgi qışqıran toy-bayram həvəsini də xatırlayın, gün işığında ölüşgümüş kədərli baxışlarını da... Hansı gözəldir, hansı munis, sevgili və məhəbbətvaridir? Bu eşq, sevgi və məhəbbət qaranlıqdan gəlir. Pardaxlanmış çiçək, sevdalanmış qız kimidir. Bu, xəlvət işidir, qaranlıq macərasıdır, təklik, özgürlük aktıdır. Qaranlıq, təklik, azadlıqdır, azadlıq sevgilidir. Artıq bu məqamda bu təbiət hadisələri sırf bioloji məntiqə sığmır. Burada daha dərində, alt qatlarda mənəvi-psixoloji bağlar da tapmaq olar. Axtarmalıyıq da. Axı psixoloji yaşantılar həm də bioloji və fizioloji substansiyanın irsi daşıyıcısıdır. Məhz, belədə, bu cür çiçəkləmə prosesinə istəsək bioloji hadisədən çox psixoloji təzahür kimi də baxa bilərik. Şairi Ramiz Rövşən də bu məqamı sakitcə, pıçıltıyla belə anladır:

Çiçəklər doğulur bu yaz gecəsi,

Bu yaz gecəsində sevməyə nə var...

(Sonrakı misralarda: “ölməyə nə var” və sair...)

Poetik intuisiya bəlkə elə bioloji tanıtım üzərində bərqərar olub? Təbiətdən gələn təbiilik duyğulu, məsum bir substansiyaya çevrilib? Yaxud ilahi bir tamaşa yeni bir poetik ruhsal tablo kimi canlanıb? Təbii görüntü poeziyanın füsunkar dünyasının psixoloji yaşantısı kimi əks edib? Hər bir halda, şairin psixoloji məntiqi sərrastdır. Çiçəklər də, sevgi də gecələr doğulur, qoxunun qovulduğu, basqının yox olduğu, hər hansı bir canlının özünü tapdığı, özünə qovuşduğu, tənhalığın, asudəliyin, lətif sakitliyin qoynunda...

HƏQİQƏT NEQATİVDƏDİR

Həqiqət neqativdədir, pozitiv onu tapmaq, aşkarlamaq vasitəsidir. Təbii ki, bu çabalar, bu pozitivvari axtarışlar da fayda vermir. İnsan sonadək açılmır, aşkarlanmır, kəşf olunmur, öz qaranlıq kahasında, olsa-olsa, onun silueti görünür - kölgə kimi, xəyal kimi, bəzən də, hətta həyulə kimi...

Təbii, biz sosial atribut kimi gündəlik məişət qayğılarımızdan tutmuş, qlobal ictimai problemlərimizə qədər hər şeyin həllində çaba göstərir və bu prosesdə istər-istəməz özümüzü, öz içimizi, mənəvi-əxlaqı konturlarımızı, ən nəhayət, bütövlükdə öz şəxsiyyətimizi, kimliyimizi ortaya qoyuruq. Eyni zamanda, bütün bu gəlişmələrdə biz cəmiyyətdə rastlaşdığımız İnsanların, həyat hadisələrinin əksi, şəkli, güzgüsü kimi açılan limitimiz ekvivalentində, başqa sözlə, cəmiyyət tərəfindən əks olunan görüntülərimizdəyik. Özümüz deyilik, görüntüyük. Biz buna uyğun açılır və buna uyğun sosial vahidə çevrilirik. Hərəkətlərimiz də, mənəvi-əxlaqi və sosial trayektoriyamız da buna uyğun qərarlaşır. Harada və necə?.. Bu da kodlaşdırılıb. Əsl özümüz isə öz içimizdə gizlənmişik. Başqa cür olsa, xaos yaranar, həyat, cəmiyyət alt-üst olar. Odur ki, biz əbədən icazəli, başqa sözlə idarəolunan azadlıq, limitləşdirilmiş sərbəstlik yaşamalı, lazımi həddə, müəyyən çərçivədə pozitivləşməliyik.

Allah insanı heç nədən, dərin bir boşluqdan, qaranlıq bir nəsnədən yaratdı. Və qaranlıqdan yaranan insan da həmişə qaranlığa can atdı, qaranlıqda özünü daha rahat hiss etdi, öz içinə sığınıb gizləndi və öz-özündə sirli bir varlığa çevrildi. Allah insan möcüzəsini yaradanda, ona öz sifətlərindən pay ayıranda yaradıcılığının elə şövqündə, elə mərtəbəsində olub ki, (buna eyforiya da demək olar) bəlkə özünə rəqib yaratdığının fərqinə varmayıb. Hətta ona heç bir canlıya nəsib etmədiyi şüur da verib. Amma elə ki, İnsan ona mane olmağa başlayıb, onun işlərinə əl aparıb, onu narahat edib, ən nəhayət, tabuları, qadağaları pozub, onu yerində oturtmaq, yaxud ona həddini göstərmək barədə düşüncə gündəmə gəlib. Və Adəm babamızla Həvva nənəmizin “həngamə”sindən sonra cəzanın son həddi, cənnətdənqovulma aksiyası baş verib. İnsanın qorxu dünyası da öz ilk təməl prinsiplərini elə burdan götürüb.

Böyük yaradanın insana iki, ən mühüm lütfü var: şüur və vicdan. İnsan şüurunun əsirinə çevrilib yanlışlıqlar edəndə ən çox zərbə yeyən, əzablara qatlaşan vicdan olur. Axı vicdan şüurun nəzarətçisidir. Və süurun səfeh işlərindən ən ağır pay ona düşür. Bəzən adama belə gəlir ki, Adəmlə Həvva cənnətdə yaşayarkən Tanrı onları təkcə şüurla mükafatlandırmışdı. Elə ki, onlar qadağana getdilər və cənnətdən qovuldular, bəlkə də Allah bundan sonra vicdanın zəruriliyi qənaətinə gəlir və insana vicdan da əta edir. Və vicdanı şüura nəzarətçi təyin edir.Yəni ki, şüur qadağana meyllənəndə vicdan həyəcan təbili çalsın. Amma gəlin görək, kara gəldimi? Xəlvətdə insan, vicdana da kələk gəlir. Vicdan nə qədər haray salsa da, nə qədər sızlasa da, şüur yenə də öz işindədi, bildiyini edir, min cür hoqqadan çıxır. Düzdür, vicdan müəyyən sədlər yaradır, yeni-yeni xof və vahimələr yaşadır. Amma... insanı saxlamaq olmur ki olmur. İnsanı neytrallaşdırmaq, tabe etmək üçün ilahi xof, müxtəlif praktik çətinliklər, sosial problemlər, psixoloji sarsıntılar, təbii fəlakətlər kimi eksperimentlər də sona qədər fayda vermir, ötəri, müvəqqəti olur. Bütün bunların hamısı, heç şübhəsiz, qorxu və fobiya yaradır. Düzdür, İnsanın ictimai tərbiyəsi, daha çox bu müstəvidən, qorxu və fobiya vektorundan keçir, amma qeyd etdiyimiz kimi, ötəri və müvəqqəti...

Bütün bunlara rəğmən, bəşəriyyətin seçkin fikir aydınları, insanın tərbiyəsində məhəbbəti, bəzən önə çəkirlər. Cəlaləddin Rumi “İnsanı məhəbbətlə tərbiyə edərlər”, -deyir. Axı bu da var ki, məhəbbət insanı korlayır, eqoist, ərköyün edir. Məhəbbətin bumeranqa çevrildiyini, bəlkə az görmüşük?... Qorxu isə həmişə təhtəlşüur bir tabeçilik, soyuqqanlı bir işgüzar xarakter formalaşdırır. Bu da dinclik və əmin-amanlıq yaradır. Başqa bir mütəfəkkir də belə deyir: “İnsan düzəlməz” deyənin dilini kəsərdim”. (Abay Kunanbayev). Bunu da eyni soyuqqanlılıqla belə cavablandırmaq olar: “İnsan düzələr” deyənin dilini kəsərdim. Bir sözlə, insan heç vaxt tərbiyə olunmur. İnsanı yalnız tabe etmək olur, onu da qorxuyla. Həm də müvəqqəti... Bəli, insanı, hətta, qorxuyla da tabe etmək, düzəltmək çətindir... Bir qorxudan keçən insan, məmnuniyyətlə digər qorxuya doğru gedir.

SEVGİDƏN O YANA...

Sevgi, məhəbbət bəşəri dəyər, ilahi paydır. Odur ki, mistik və ruhsaldır. Sufilərdə sevgi kamillik, mükəmməllik mərtəbəsidir, bir olan Allaha eşqdir. İnsanın insana, yaxud insanlığa bəşəri bir məhəbbəti də var. İki insanın bir-birinə lokal və fərdi sevgisi də... Bundan başqa vizual bir gözəlliyə, estetik kamilliyə, təbiətin rəngarəng, füsunkar görüntülərinə, qəşəng bir tabloya, sənət əsərlərinə də sevgi olur. Lakin bütün bunlar, ötəri, aldadıcı və subyektivdir. Bütün bu duyğuların üfüq xəttində İnsan eqoziminin siluetləri görünür. İnsan yalnız özünü sevir, sevdiyi nəsnədə də yalnız özünü tapdığı üçün ona meyllənir. Hətta, Allahı da sevmir, ondan qorxur, odur ki, qarşısında mütidir. Bu təmənna da uzaq məqsədə, yaxud mənziləyə yönəlikdir-axirətə.

Sevgi pərəstişdir. Pərəstiş uzaqdan, mücərrədlikdən, vəhdən gəlir. Sevgi neqativdədir, pozitivləşməməli, aşkarlanmamalı, üzə çıxmamalı, sir pərdəsi qalxmamalı, sevənlər bir-biri üçün açılmamalıdır. Bir populyar mahnıda deyildiyi kimi:

Sonu vüsal olmasa da,

Unudulmur ilk məhəbbət

Sonu vüsal olmadığı üçün unudulmaz da. Çünki eləcə, məhəbbətin sonu vüsaldadır, vüsalda hər şey bitir. Qeyd etdik ki, sevgi ali mərtəbədir və mistikdir. İnsanlar bir-birini uzaqdan sevir. Yaxınlaşdıqca, sevgi müqəddəslik mərtəbəsindən enir. Ən ülvi məhəbbət gizli qalan, elan olunmayandır. Axı insanın qarışıq, mürəkkəb və təzadlı xisləti məhəbbətin saf, təmiz və müqəddəs məzmunuyla tərs-mütənasibdir. İnsanlar bir-birinə yaxınlaşan kimi, o müqəddəs nəsnə adiləşir, iyrənc şəhvətə, primitiv, soyuq və yorucu məişət faktına çevrilir.

Bunun davamı kimi, qorxu başlayır. Bir-birini yaxşı tanıyan , sevən İnsanlar bir-birindən daha çox qorxur. Bəli, sevgi özü boyda qorxuya, fobiyaya və vahiməyə çevrilir. Nəticə budur. Sonralar bu qorxu nifrətlə izlənir. İnsan onu yaxşı tanıyanlardan, eybini bilənlərdən, intuitiv şəkildə həmişə qaçır. Bu, elə işıqdan qaçmaqdır. Qaranlığa sığınmaq, özünügizlətmək cəhdidir. Sevgi və eşq qorxudan kənar, gizli və sirlidir. Bu, vacib və mühüm atributdur və bəlkə çadra da məhz bunun üçün icad edilib? Gözəlliyi və dolasıyla məhəbbəti qara pərdə altında gizlətmək cəhdi də bu məntiqə söykənir?.. Qaranlıq sirri və cazibəsi... Əlçatmaz gözəllik, mübhəm məhəbbət... Görünür, əbədi səadət arzudadır, üfüq əlçatmazlığındadır, sirdə, qaranlıqdadır, başqa sözlə, çadra sərhəddindədir. Məhz buna, görə də məhəbbət panteist ruhludur, Platonikdir, Məcnunidir, Füzulivaridir... Bəli:

Canı kim cananı üçün sevsə,

cananın sevər,

Canı üçün kim ki, cananın sevər,

canın sevər.

Sevgi kütləvi deyil, fərdidir. Fərdi olduğu qədər də eqois, gizli və müəmmalıdır. Sevgi ac gəzən yalquzaqdır, yalnız özünü tanıyır, özünəvurğundur, özündəşeydir və qurbanlar axtarır. Sevgi qaranlıq bir yuxudur, bəyan edilincə əriyib gedir, yox olur, qeybə çəkilir. Nə qədər ki, səndədir, sənin içindədir, sənin mübhəm duyğularında yaşayır arxayın və təhlükəsizdir. Elan edilən kimi, bumeranqdır.

Dünya idarəçiliyində, bəşəri nizamda sevgi yoxdur. Dünyanı qorxu idarə edir. Sevgi, ötəridir, anidir, virtualdır, qorxu əbədidir. Qeyd etdiyimiz kimi, insanlar bir-birinə yaxınlaşdıqca sevgi ölür, nifrət göyərir. Qorxu isə yaradıcıdır, ünsiyyətin yeni çalarlarını üzə çıxarır, mədəni münasibətlər, anlaşma paralelləri yaradır, İnsan münasibətlərinin yeni ölçü vahidlərini formalaşdırır.

Sevgi tənhalıqdan doğur və insanı tənhalıqdan qaçmağa təhrik edir. Amma yeni bir tənhalığa aparır. Tənhalıq azadlıqdır, sevgi məhkumluq. “Tənhalığı sevməyənlər-azadlığı sevməyənlərdir, çünki yalnız tənhalıqda azad olmaq mümkündür” (A.Şopenhauer). Mütləq azadlıq sənin içindədir, özgürdür, real həyatdan uzaq, təkcə sənə məxsus olan, sənin hakimlik etdiyin suveren dövlətindədir. Sevgi də azadlığın mühüm bir kateqoriyası, estetik atributudur. Sevmək və azad sevmək, azad sevgiylə azadlığa qovuşmaq sənin ilahi payındır. Amma mümkün deyil. Axı, sevmək məhkumluqdur, - dedik. Sevmək, onu bölüşmək, bəyan etmək azadlığını itirmək, tabe olmaq, qorxulu bir oyuna girməkdir. İnsan qəlbindəki hissləri açmağa tələsir, öz yarısını axtarır, sanki tənhalıqdan qaçmaq istəyir. Daha düşünmür ki, tənhalığını itirməklə azadlığını itirir, başqa sözlə, özünü itirir, sevgisini itirir, tabe olur. Qorxular bundan sonra başlayır. Bəli, sevgi həzzdir. Hər həzzin sonu isə iztirabdır. Məşhur bir türk şərqisində deyildiyi kimi: “Hər aşkın sonunda göz yaşı vardır...”

Məhəbbət, adətən, bitərəfli olur, yaxud tərəflərdən biri daha şiddətlə sevir. Və bu hissləri də şiddətli tərəf bəyan edir. Beləliklə, tənha İnsanın yeni bir tənha özünüifadəsi... Dialoq yoxdur, monoloq var. Sevgini işıq üzünə ilk çıxaran, sanki rahatlıq tapır, sanki qorxudan silkinib çıxır. Lakin tabe olur, uduzur və yeni qorxular girdabına düşür.

ÖZÜNÜQORUMA İNSTİNKTİ

Bəşəriyyətin ibtidai dövründən üzübəri fobiya İnsanları neytrallaşdırmaq, zərərsizləşdirmək, tabeliyə almaq və son anda cəmiyyəti rahat, nizamlı idarə etmək vasitəsidir. Qorxu, məsuliyyət hissidir. Sürüdə, kütləvi hərəkatda, toplumda qorxu hissi itir. Odur ki, insanlar kütlə içində özünü rahat hiss edir, qəhrəmana çevrilir. Çünki kütlə də qaranlıqdır, görünməzlikdir, gözdən-qulaqdan, nəzərdən uzaq bir aləmdir, məsuliyyətin bölüşdürüldüyü və yaxud tam itirildiyi bir dünyadır. Odur ki, insan özünü burada çox rahat hiss edir. Niyə müharibədə qorxu yox olur, qəhrəmanlıq adiləşir? (Yeri gəlmişkən, bizim məşhur “Meydan hərəkatı” zamanı çöldə, küçədə, bayırda qorxudan sarısını udan, amma meydanda şir-pələngə dönən o qədər adam gördük ki...) Odur ki, insan daim topluma, başqa sözlə cəmiyyətə can atıb, taleyini, idarəçiliyini ona tapşırıb. Elə, bəşəriyyətin uşaqlıq çağlarında, İnsan dünyasının yeni-yeni formalaşmağa başladığı milyon illər bundan əvvəlki dövrlərdə də İnsanları eyni hiss bir yerə yığırdı. İnsanlar təbii çətinliklər, fəlakətlər qarşısında bir yerə cəm olur və sanki birlikdə hər şeyə qalib gəlmək istəyirdilər. Beləliklə, insan sürüləri meydana gəldi, sonralar tayfalar, qəbilələr, ailələr və nəhayət, dövlətlər formalaşdı, başçılar, ağsaqqallar, hökmdarlar yarandı. Və insan çox məmnuniyyətlə öz taleyini bu qurumların və başçıların himayəsinə tapşırdı. İnsan tənhalığını tərk etdikcə, cəmiyyətin subyektinə çevrildikcə, ona elə gəlirdi ki, cəmiyyətə qovuşmaqla qorxudan qaçır və təhlükədən sığortalanır. Əslində isə təhlükə deyilən şey bu cəmiyyətin özü idi. Kütləyə qarışmaq, özündən qaçmaq, azadlığını itirmək, qorxunu könüllü qəbul etmək deməkdir. Odur ki, biz irsi olaraq azadlıqdan qorxmuşuq, onun yükünü çəkə bilməmişik. Müxtəlif təbii, rasional, irrasional, daha çox təhtəlsüur vasitələrlə öz azadlıqlarımızı məhdudlaşdırmağa cəhd etmişik. Cəmiyyətdə dürlü-dürlü könülsüz və icbari missiyalara qol qoymuşuq, ürəyimiz istəməyən o qədər işləri yerinə yetirmişik ki...

İnsan, məhz, azadlıqdan qorxduğu üçün zaman-zaman ictimai-siyasi, estetik, etik görüşlər, hüquq qanunları, dini təlimlər icad edib azadlığını, sərbəstliyini məhdudlaşdıra-məhdudlaşdıra, özünü özündən qoruya-qoruya özünün ictimai, toplum fəaliyyətinin mötədil marşrutlarını müəyyənləşdirib, bəlli sosial davranışlar çərçivəsində hərəkət hədlərini cızıb, özünü qorxudan sığortalamağa, qorxunu neytrallaşdırmağa çalışıb. İnsan ömrü boyu bütün bu qadağalarla özü üçün rahatlıq, əmin-aman bir dünya yaratmağa cəhd edib. Axı insan qəlbi ictimai-etik çərçivələrdə rahatlıq tapır. Hindli filosof Çandra Mahan Raçnis insan ruhunun bu sosial-etik halını daha mənalı ifadə edib: “Cəmiyyətə mütləq şəkildə təslim olmaq, tamamilə onun əsiri olmaq lazımdır. Çünki cəmiyyət ancaq kölələrə, ruhunu öldürmüş adamlara hörmət edir”. Bəli, bundan sonra əmin-arxayın, rahat, qorxusuz ömür sürmək olar. Cəmiyyət azad və üsyankar ruhlu adamları sevmir.

İnsanın azadlıq hissini söndürmək, ruhunu öldürmək üçün, qeyd etdik ki, nə qədər fəlsəfi traktatlar, etik-estetik konsepsiyalar, dini təlimlər yaradılıb. İnsan, sanki, özünü tanıyandan fəaliyyətini çərçivəyə salmaq, məhdudlaşdırmaq, özü üçün müəyyən qadağalar yaratmaqla məşğul olub. Eləcə, adını çəkdiyitimiz hindli filosof Ç.M.Raçnisin belə bir fikrini də iqtibas edək. O, dinlərin insanlara həyatın yalnız iztirablardan ibarət olmasını təlqin etməsinə qarşı çıxır, hesab edirdi ki, əslində dinlər insana həyatdan zövq almağı, onu sevməyi öyrətməlidir. Çox humanist, bəşəri fikirlərdir. Lakin filosofun yuxarıdakı postulatına strateji mənada ziddir. Əgər filosof insanları ruhunu cəmiyyətə tabe etməyə çağırırsa, dinlərdən hansı humanizmi gözləyir? İnsan ruhunu amansızcasına axtalamaq, onu ictimai müqəvvaya, hissiz-duyğusuz əşyaya çevirmək dinlərin əbədi missiyası olmayıbmı? Belə olan tərzdə, onlarda səmimiyyət axtarmağa dəyərmi?... Eləcə bu missiyalar, etik-fəlsəfi hipotezlər, hüquqi qanunlar, dini ideologiyalar, nələr-nələr, İnsan yarandığı gündən onun ruhunu oğrulamaqla, onu hissiz-duyğusuz müqəvvaya, qorxaq bir köləyə çevirməklə məşğul olmayıblarmı?... İstədiklərinə də çatıblar. Bircə ədəbiyyatdan başqa. İnsan şüurunun mənəvi-estetik məhsullarından yeganə ədəbiyyatdır ki, insanı bədbəxt etməyə yönəlməyib, müxtəlif üsullarla onun xoşbəxtliyinə cəhd göstərib. Yalnız ədəbiyyat saxtalaşdırmır, İnsanın azad ruhunu buxovlamır, əksinə, onu tərənnüm edir.

QORXULU NAĞILLAR

Bizim milli mentalitet dediyimiz əxlaq toplusu, adət-ənənələr, davranış normativləri, dədə-baba nəsihətləri, ata sözləri, dini təsəvvürlərimizin əsasını tabular, qadağalar, xof və fobiya yaradan təlimlər təşkil edir. “Etmə, eləmə, yaxşı düşməz, pis baxarlar, kiminsə xətrinə dəyər...” Yaxud: “Böyüyün üzünə ağ olma, sözünü kəsmə, qoy lap yalan danışsın, səni aldatsın, basqıda saxlasın, yanlışını, yalanını, səhvini üzə vurma... İdarə müdirinin tapşırıqlarını canla-başla, fövrən icra et, sözünün qabağına söz demə, yuxarıda Allah, aşağıda rəhbər... Sözünün əvvəli də, axırı da “bəli”, “baş üstə” olsun... Alimin elm adından, mollanın din adından cəfəngiyyatlarına döz, şarlatanlığını üzə vurma...” Bəli, tam bir idiotizm. Amma həm də, məntiqi gəlişmələr. Bu postulatları düşünənlər nə qədər uzaqgörən, müdirik insanlarmış... Çünki nə qədər müti olsan, başın bir o qədər salamat qalar, qorxudan, xatadan-bəladan uzaq olarsan.

Fobiya təkcə maddi, fiziki, fizioloji, bioloji, əxlaqi deyil. Qorxunun mayası, özəyi, həm də sırf psixolojidir. Qorxunu şüur yaradır, instinkt dağıdır. Qorxuda, həm də instinktin qarşısında bir şüur səddi var. Bəlkə vicdan dediyimiz şey də insanda eləcə bu instinktdir. Çünki şüur bizi yanlışlığa aparır, instinkt isə buna mane olur. Vay o gündən ki, instinktin özü də qorxu yaşada və qorxu yaddaşına çevrilə. Deyək ki, uşaq vaxtı qaynar çaydanda əlimizi yandırdıqdan sonra bu, bizdə əbədi bir təhtəlşüur fobiyaya çevrilir və bütün ömrümüz boyu canımızı sarır. Yaxud uşaqlıqdan bizə təlqin edilən “Xoxan”, “Süpürgəsaqqal”, “Küpəgirən qarı” qorxusu bizdə əbədi bir sosial reaksiyaya, qorxu refleksinə çevrilir. Hələ nağıllarımız... Üstəlik, qorxulu nağıllar... Niyə qorxulu?... Bizi niyə məhz, qorxu ilə tərbiyə ediblər? Dişimiz-dişimizə dəyə-dəyə, qızdırmalı adamlar təkin titrəyə-titrəyə qulaq asdıq uşaq vaxtı bu nağıllara.

Yəqin bugünkü qorxu üşəntiləri elə o vaxtdan çöküb canımıza. Yaxud, işıqdan qorxmaq, qaranlıqda rahatlıq tapmaq intuisiyası o vaxtdan hakim olub ruhumuza. Görünür, elə o vaxtdan dilemma qarşısında qalmaq təcrübəsini yaşamışıq: ithürənə getmək, yoxsa işıqgələnə?... Elə məhz yəqin bu gün də işıqdan ona görə qorxuruq. Axı işıqgələndə, adətən, divlərə rast oluruq...

Mən əvvəllər buna pis baxırdım. Və uşaqlıqdan bizi qorxaq tərbiyə etdiyinə görə bu gələnəkləri qəbul eləmirdim. Amma indi görürəm ki, bizim babalarımız nə qədər müdrik və uzaqgörənmiş. Demə, bütün bu çabalar insanı qorxaq böyütməklə elə qorxudan qorumaq cəhdləriymiş.

Nağıllardan qorxanda real həyata üz tutmuşuq. Orada da nağıllardan betər qorxularla üz-üzə olanda, başqa yollar axtarmışıq, mistikaya qapılmışıq, Allah axtarışına çıxmışıq. Məhz burada, nisbi mistik bir aram tapmışıq. Allaha sitayiş, dualar, dini ayinlər, ibadətlər, ümumiyyətlə, bütün rituallar əslində İnsanın cəmiyyətdən uzaqlaşmaq, xanənişin həyat tərzi yaşamaq, real həyatla əlaqəyə girməkdən çəkinmək, hamıdan gizlənmək, Allaha sığınmaq və bununla da mümkün qorxudan qaçmaq cəhdidir. Amma davamı yenə qorxudur, Allah qorxusu. Axı bizi belə öyrədiblər. Yolumuzu azsaq, ona asi olsaq, başımızı sığallamayacaq, qəzəb eləyəcək. “Allahdan qorx” -tezisi bu deyilmi?...

Fobiya bütün yer üzünü dolaşan bir kabusdur. Təkcə dolaşan yox, həm də idarə eləyən. Qorxu həm təbiəti, həm də cəmiyyəti idarə eləyən güc mərkəzi, lokomativ, yaxud bir enerji mənbəyidir. Təbiət özü qorxu, vahimə və xof qaynağıdır. Təbiət bütövlükdə qorxu Kahinidir. Antilopun aslan qorxusu, ceyranın canavar qorxusu, kəkliyin şahin qorxusu... Məhz, antilopun, ceyranın qaçıb canını qurtarmaq bacarığının kökündə də bu güc dayanır-qorxu enerjisi. O, formalaşdırır, stimul verir, qoruyucu funksiya daşıyır.

Cəmiyyətdə də belədir. İnsan zaman-zaman fizioloji, əqli-intellektual və psixoloji sarsıntılar yaşayır. İnsanda fobiya yaradan əsas psixoloji hal uğursuzluq, məğlubiyyət, ən nəhayət, sınmaq və sındırılmaqdır. Hər uğursuz addım insanda cəmiyyətə qarşı son dərəcə dəhşətli bir fobiya formalaşdırır. Olan-qalan cəsarətini də itirirsən, ruhun axtalanır, simasızlaşırsan, son anda müqəvvaya, yeriyən, duran, baxan, danışan, gülən, ağlayan bir əşyaya çevrilirsən. Sonra da yaşamaq üçün fobiyanın formalaşdırdığı təhtəlşüur mexanizm fəaliyyətə başlayır. Hər addımda sınmış, uduzmuş zəif və zavallı varlıq özünüqoruma, başqa sözlə, qorxu instinktini işə salır, rəngini, sifətini, simasını dəyişir, buqələmun şəklini alır. Yazıq bir varlığa çevrilən insan gah xeyirxahlıq mantiyasına bürünür, gah hədsiz etibarlı və sədaqətli görünməyə çalışır, gah özünü fağır, zəif, hətta avam və gic yerinə qoyur. Bütün bunlar maska və özünüqoruma silahıdır. Zaman keçdikcə, həyat inkişaf etdikcə bu vasitə və priyomlar da müasirləşir, intellektuallaşır. Maska maska üstünə gəlir... Ha çıxarırsan, ha soyursan, yenə maska gəlir, əsl sifətə çata bilmirsən. Bu mənada önəmli bir misal. Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi” əsərində bir Mömin baba var. Tipik xarakterdir: son dərəcə fağır, yazıq və xeyirxah bir adamdır. Bu xeyirxahlığın məntiqini eləcə, yazıçı şərhinin özü açıqlayır. Müəllif yazır ki, Mömin babanın xeyirxah olmaqdan başqa çarəsi yox idi. Yoxsa, Orazqul onun sıxıb suyunu çıxarardı. Bəli, müdhiş bir sosial-etik deformasiya. İcbari xeyirxahlıq, yaxud zombiləşmiş xeyirxahlıq...

Allah insana ağıl, elm, təhsil, mədəniyyət, təhlil etmək bacarığını da elə sanki maskalanmaq üçün verir. V.Belinski yazırdı: “İnsanlar bilmədiklərindən qorxurlar, öyrəndikcə, bildikcə onların qorxuları da bitir”. Əvvəla, biz dünyanı sonadək qavrayıb bitirə bilmirik. Bildikcə, daha çox bilmədiklərimizi dərk edirik. (“Bilmədiklərimi ayağımın altına qoya bilsəydim, başım asimana dəyərdi” - Həzrət Əli). Hər bilik özüylə yeni biliksizlik gətirir, yeni mücərrədlik, müəmma, müşkül, yeni sirr, yeni vəsvəsələr... Başqa sözlə, yeni qorxu, xof, fobiya... İkinci tərəfdən, əslində, insan, nədənsə, bildikcə daha çox qorxu hissləri yaşayır, yəni, ağıllı, savadlı adam daha qorxaq olur. Görünür, “Ağıllı fikirləşincə, dəli vurdu çayı keçdi”, - kimi el misallarımız da bu məntiqə söykənir. Unutmaq lazım deyil ki, qorxu insanın fitrətindədir. Odur ki, qorxuya qalib gəlmək cəhdi də hansısa yeni bir qorxuya qovuşmaqla sonuclanır. Ağıl, savad isə buna kömək edir...

Üzüqaranlığa...

Mən sevdiyim adamlardan qorxuram,

Mən məni sevənlərdən qorxuram.

Mən qorxduğum adamlardan qorxuram,

Mən məndən qorxanlardan qorxuram.

İndi mən, özüm boyda bir qorxuyam. Cəmiyyət məndə özünə oxşar bir topa fobiya modeli yaradıb. Bu modeldə hansı rənglər, hansı çalarlar yoxdur?.. Çat-çat, param-parça olmuş bir ömrün uçub dağılan, əriyib gedən, axıb tökülən qara-qırmızı silueti... Bəlkə, Tanrı o dünyanı ona görə yaradıb ki, insan yenidən təmizlənib qayıtsın? Lap elə qorxudan sıyrılıb çıxsın, canını sarmış qara qayğılardan silkinib təmizlənsin, yeni bir ümid ünvanı tapsın?... Bəlkə, elə insan ona görə yaşamaqdan yorulanda, bezəndə ölüm arzulayır, o dünyanın həsrətinə düşür?... Gələcək daha cazibədardır. Təmizdir axı... Yaşanılmayıb, sirqarışıq ümid və arzuyla doludur. Səhvsizlik, yanlışsızlıq özü bir qorxusuzluqdur. Bu isə cəlbedicidir. Odur ki, həmin qaranlığa, o rahat, qayğısız ana bətninə bənzər dünyaya can atmağımız təbii və müqəddəsdir. Müqəddəsliyə sarı... Üzüqaranlığa... Üzüazadlığa... Bu qara-qorxuları candan qovmaq vaxtıdır...

P.S. Bir-birinizi çox qorxutmayın. Qorxuya qənaət edin. İnsan tam qorxandan, qorxunu tam yaşayandan sonra hər şeyə ümidini itirir. Hər şeyə ümidini itirmək mütləq azadlığa çatmaq, hər şeyə qadir olmaqdır. Mütləq azadlıq isə dağıdıcı qüvvədir. Tam azad adamdan nə desən gözləmək olar. Odur ki, qorxularınızı hifz edin, sonadək xərcləməyin, zərrə-zərrə bölüşün. Və həm də qorxuları heç vaxt bir-birinizdən əsirgəməyin - dialektika naminə, təkamül naminə...

Loğman RƏŞİDZADƏ

yazıçı-publisist

525-ci qəzet.- 2016.- 13 fevral.-14-15;22