Zəlimxan Yaqub unudulmazlığı
Zəlimxan Yaqub göylərdə sayrışan ulduz
kimi sönüb getdi. Deməyə dilim gəlməsə də,
o, artıq həyatda yoxdur. Amma bu bir həqiqətdir
ki, onun cild-cild kitablarını mənim kimi gümanlarla
açıb oxuyanlar çoxdur.
Şeirləri bir gün efirlərdə, məclislərdə,
bədii qiraət ustalarının ifasında, bir gün də
aşıqların, şeirsevərlərin və sədaqətli
dostlarının ifasında səslənir. Beləliklə,
onun adı zəlimxansevərlərin könlündə,
şeirləri isə oxucularının dilindədir.
Sevə-sevə yaşadığı bu gözəl
dünyamızla əbədi vidalaşandan sonra ustad
şairimizin yoxluğundan ilk dəfədir ki, söz
açıram. Qədirbilən insanlar Zəlimxanın nəcibliyindən,
insanpərvərliyindən ürəkdolusu
danışırlar. Uca Tanrı onu sanki nəciblik
üçün, insanların qayğısına qalmaq
üçün yaratmışdı. Bu əməlləri
onun adına şərəf, qəlbinə
fərəh gətirirdi. O, həyatın, insanlığın
təzadlarına biganə qalmırdı. Zəlimxan
gidi dünyanın təzadlarla dolu üzünü
görüb ağrısını içində çəksə
də, insanları sevirdi, insanlığı sevirdi. Onu son ümid yeri bilənlərin səsini qəlbi
ilə dinləyirdi, ürəyi ilə eşidirdi. Onların ağrı-acıları şairin
ömründən keçib gedirdi. Xüsusilə
də ədəbi cameəmizin xeyirxahı kimi, yazarların
ümid yeri idi Zəlimxan. Palazqulaq əskinasların
gücünə həll olunan problemləri o,
sözünün gücünə, sözünün hünərinə,
sözünün bütövlüyünə görə həll
edirdi.
Ustad şairin insana, insanlığa verdiyi dəyərin
hikməti dərindəydi. Ona görə də
imkanından yeddi hasar kənar olsa da, öz halalca haqqına
çatmayanlara, evi yıxılanlara, koması başına
uçurulanlara dayaq durmaqda köməyini əsirgəmirdi.
Zəlimxan söz hünərli bütöv bir
köhnə kişiydi. O, başdan-başa xarakter idi,
boydan-boya kolorit idi, doğrudan-doğruya müdrik şəxsiyyət
idi. Təkcə yaddaşının
böyüklüyü ilə bir möcüzə idi Zəlimxan.
Onun qələminin ucundan keçən ağ
kağızlar da, ağlının ucundan keçən fikirlər
də, sözlər də qiymətlidir, bu sözlərin ədəbiyyatda
qalacağını, yaşarılığını isə
zaman göstərəcək.
Müşkülləri həll etmək
üçün övladı yerində bir gəncin, atası
yerində bir ağsaqqalın, anası yerində bir
ağbirçəyin yanına düşüb kimlərin
qapısını döyməmişdi?! Bu, haqqın bəsirət
gözüdür! Bu, böyük ürəklikdir!
İndiki zamanda böyük ürəyə sahib olmaq, əlbəttə
ki, zor işdir, ağır missiyadır. O, Xalq şairi kimi də,
Millət vəkili kimi də öz ömrünü
böyük ürəklə yaşadı. Onun ürəyi
qarşısındakının ürəyindən keçənləri
hiss edirdi, duyurdu. Ürəyi ürəklər
üçün bir açar idi Zəlimxanın. Bilən varmı, bu böyük ürəkli insan
neçə-neçə daş ürəkləri ibrət kəlamları
ilə necə muma döndərirdi?! Nə
qədər sınıq könülləri şair ruhu ilə
sevindirirdi?! Nə qədər insanların
problemlərinin həllinə yardımçı olurdu?!
Bunu bir Allah bilir...
Həqiqət beləydi ki, Zəlimxan təkcə öz
ailə ocağının deyil, başqalarının həyat
qayğıları ilə də nəfəs alırdı. Bu
qayğılar onu həyata bağlayırdı. Elə buna görə şairin ömür xəritəsindən
zirvəli dağlar kimi düz ilqarlı, etibarlı insanlar da
boylanır.
Zəlimxan bu həyatda olanda haqqında dəfələrlə
yazmışam. Yoxluğu haqqında yazmaq isə
ağırdır, xüsusilə də mənim
üçün belə bir dəyərli dostun yoxluğundan
söz açmaq çətindir, çox çətindir.
Ona görə ki, mən onun yoxluğunu bu
günə kimi dərk edə bilməmişəm. Fikrimdə, xəyalımda elə həmin
ölçü-biçidə, qıvraq yerişli, iti
baxışlı, gur səsli Zəlimxan yaşayır. Sanırdın ki, o gur səsdən dağların
bağrı yarılacaq. Onun gur səsinə necə də
öyrəşmişdik, ilahi! Danışanda ağzında
sözlər yağ kimi əriyirdi... İndi gör ki, o gur səsə həsrətik.
Heyif, bizləri tez tərk etdi- getdi, heyif, bizdən
getdi Zəlimxan.
Onunla olan görüşlərimizi, ötən
çağlarımızı xatırlayanda nisgilli
duyğuların ağuşuna düşürəm. İndi Zəlimxanla
bağlı neçə-neçə anlar, məqamlar
yaddaşımda qərar tutub. Həmin
görüşlərimiz zamanı aramızda olan səmimi
münasibətdən, şirin söhbətdən bir kitaba
sığacaq qədər xatirələr var. Bu gün
acılı-şirinli xatirələri ilə baş-başa
qaldığım şair dostum haqqında bu sətirləri
yazarkən xəyalım göy üzündə dolaşan
ruhuna sarı qanad açıb uçur, hey uçur.
Üzümü ruhuna sarı çevirib Allahdan rəhmət
diləyirəm, hər kəsdən xəbərsiz, qəhər
məni boğur, için-için ağlayıram... İndi Zəlimxan əlçatmaz, ünyetməz
ucalıqdadı. Ruhu şad olsun!
...Xəstəliyi
haqqında mənə danışanda ürəyim
alışıb yandı. Təsəlliverici
sözlər söylədim, böyrək
transplantasiyasından danışdım, illərlə böyrəksiz
yaşamağın mümkünlüyündən söz
açdım. Özünəməxsus
vüqarla başını buladı. Başqa
xəstəliyi səbəbindən böyrək
köçürülməsinin
mümkünsüzlüyünü dilə gətirdi. Bu sözlərdən sonra da qəddini əymədi.
Səsində həm kövrəklik, həm də
mərdanəlik duydum.
- Mən
şeirimi yazıram. Nə qədər ki, nəfəsim
gedib gələcək yenə yazacam. Şeiri ürəyimlə
yazıram, böyrəyimlə yazmıram ki... - dedi. Və bu
sözlərdən sonra uzaq ənginliklərə uzun-uzadı
baxdı... Kim bilir nələri
yaddaşının süzgəcindən keçirdi, nələri
yaddaşında yerbəyer etdi?! Zəlimxanın
yaddaşı yüzillərin, minillərin yaddaşı idi.
Gözünü dörd dolandırıb,
yeri-göyü bir-birinə qatdı. İçində həyatla
ölümün savaşı gedirdi sanki. Onun
bu halı ürəyimi yaraladı, könlümü
ağrıtdı, qəlbimi göynətdi. Dağlar kimi vüqarlı görkəmindən, əzəmətli
qədd-qamətindən, məğrur baxışından, ləngərli
yerişindən, şaqraq gülüşündən,
aslanların mahnısına yatan səsindən əsər-əlamət
qalmasa da, yaşamaq, yaratmaq həvəsi diriydi, təmkini
yerindəydi. Tanrı eşqini sevə-sevə,
ürəyində yaşada-yaşada yaşayırdı.
Coşqun təbindən doğulan poetik
duyğularla dolu söhbətləri bitib tükənmirdi.
Yazın nəfəsi gələndə də,
suların səsi duyulanda da, qışın sazağı
göylərin ətəyinə baş qoyan, şairi
başına qaldıran uca dağların zirvəsinə
vüqarlı və qübarlı qar gətirəndə də
qəlbi nur çeşməsi kimi aşıb-daşır, həyat
eşqindən danışırdı. Danışdıqları
Uca Tanrıya tapınan şair nəfəsinin dərinliklərindən
gəlirdi. Söhbətinin sonunda
oxuduğu şeir də bulaqların saf suları kimi ruhuma
axdı. Çoxdan əzbərimdə yaşayan bu
qoşma şairin öz səsində daha şirin səsləndi:
Payız
kövrəldəndi, bahar coşduran,
Məni sərt eyləyən qış da gözəldir.
“Ürəyin
daşdırmı” demə, ey insan,
Duymağı bacarsan, daş da gözəldir.
Bir
payız günündə, ağaclarda yarpaqların
saralıb-solan çağında, səsinin gur vaxtında
Hüseyn Cavid adına bağda ikilikdə
gəzişərkən dediyi sözlər ürəyimi bu
gün də döyür: - Həzi, Uca yaradan məni yarpaq
kimi saraltsın, torpaq kimi qaraltsın, varımı-dövlətimi
əlimdən alsın, məni kasıbın kasıbı
etsin, canıma qıysın, amma ağlımı
başımdan almasın...
Köçüm
gedim, əlim halal, dilim halal,
Allahıma tez yetişsin bu ərzi-hal.
Aşıq
gəlsin əli qızıl, söhbəti bal,
Son nəfəsdə məni telli saz öldürsün.
...Şairin evinin astanasından yüzlərlə metr məsafədə
cənazəsi aparılırdı. Aşıq Cahangirin
sazının yanıqlı sədası və qəmli havacat
üstündə oxuduğu könülgöynədən səsi
eşidilirdi. Sazın gümüşü
tellərində sanki aşığın barmaqları deyil,
şimşəklər oynayırdı. Şairin
tabutuna tərəf axışan insan selinin təsvirini indi
sözlə ifadə etmək mümkünsüzdü. Elə bil, boyundan boy verən silsilə dağlar
yerindən oynamışdı. Bu
köç karvanının arxasınca göy üzündə
dolan buludlar ağlayırdı, insanlar yaş
tökürdü. O gün elə bil, çaylar da tərsinə
axırdı, suların şırıltısı,
bulaqların zümzüməsi başqa tövrdə idi.
Zəlimxanın öz tövrü də insanı beləcə
heyrətləndirirdi. Nə qədər içidolu insan idi.
Elə bil, bu dünyadan köçəndən
sonra da daha gözəl bir dünyada şeirlərini
yazacağına əmin idi. Zəlimxanın
ağzından çıxan hər söz təkcə
şair fəhmindən, şair ilhamından xəbər
vermirdi, həm də ağlının itiliyi ilə diqqəti
çəkirdi. O, kəskin ağrılarla
baş-başa qalanda da ürəyindəki misralar
söz-söz, sətir-sətir sıralanırdı. O, anadan
şair doğulmuşdu. Onu bir ulu qüdrət
bəxş etmişdi xalqımıza. Şair
taleyində bütün yaradıcılığı boyu,
bütün ömrü boyu o ulu qüdrətin əli həmişə
üstündə idi.
Amansız və zamansız ölüm Zəlimxanın
ömür karvanını 66 yaşın tamamına
sayılı günlər qalmış haqladı. O, uzun ömür
yaşamadı, dağ ömrü yaşadı. O,
ömrünün enişindən-yoxuşundan, bəndi-bərəsindən,
körpüsündən, dönüm-döngəsindən, səddindən-sərhəddindən
keçərək ulu saz-söz diyarı
Borçalının Kəpənəkçi kəndindəki
ata evindən dünyanın Kəbə evinəcən, Ağ
evdən Çin səddinəcən uzun bir yol keçdi,
dünyanı-cahanı dolandı. Bu azman
şairin söz köhləni yoxuş yordu, bələn
aşdı və beləcə bəlli bir yaşda dünyadan
köçdü. Doğrudan da
ömür ani-həyat fani imiş. Şairin özü
dünyanın faniliyi haqda belə yazıb:
Bu dünya budursa, gördük, tanıdıq,
Hər cür meyvəsini dərdik, tanıdıq.
Köçünü dağlara sürdük, tanıdıq,
Gəl gedək, gəl gedək, gəl gedək, lələ!
...Xəstəlik onu üzsə də, əldən salsa da, yenə yazırdı, yaradırdı, tədbirlərə, görüşlərə gedirdi. Oxucularla sonuncu görüşlərindən birinə məni də dəvət etmişdi. Görüş Qaradağ rayonunun Buta qəsəbəsindəki 184 saylı məktəbdə idi. Telefonda zəlimxansayağı ərkinin, ağayanalığının, mehriban və məzəmmətedici səsinin qarşısında susub dinləyirdim:
- Özün o rayonda yaşayasan, orada şeir-sənətlə bağlı tədbirdə iştirak etməyəsən... Bilirsən, bu, ağlı ola-ola, ağılsız olmağa bənzəyir. Həm eloğlum, dostum kimi, həm də bir qələm adamı kimi yanımda olmalısan, söz deməlisən. Sən də gəlməyəndə kim gəlməlidir? İstedadın var, yaradıcılığın var... Sən niyə belə gözəgörünməz olubsan?
Mən də zərif bir zarafatla şairin məzəmmətindən qurtulmaq üçün dedim:
- Şair, gözə görünməyinə görünürəm, amma hər gözə görünmürəm.
Zəlimxan Yaqub dalğın-dalğın xəyallara dalırdı, xəyalında zülmət qaranlıqları nurlu gündüzlərə qovuşdururdu. Hər açılan səhərə könüldolusu tamaşa edirdi, göyləri- yerləri seyr edirdi, insanlara qucaq açırdı. Amma cahillərdən gen gəzirdi. Özü mənə belə bir əhvalat danışmışdı:
- Yasamalda yaşadığımız vaxtlar idi. Hər səhər işə gedəndə bir kəmfürsət yolumun üstündə durub mənə deyirdi “Zəlimxan müəllim, sabahın xeyir. Mən də deyirdim, axşamın xeyir”. Bu minvalla həmin söhbət dəfələrlə təkrarlandı. Axır bir gün o kəmfürsət dilə gəlib dedi:
- Ay Zəlimxan müəllim, mən hər gün sizinlə görüşəndə “sabahınız xeyir” deyirəm. Siz isə nədənsə mənə “axşamın xeyir” deyirsiniz...
Dedim ki, sözün dəyərini dərk etməyənləri səhər də, axşam da görsəm, dünya gözümdə zülmət qaranlığa dönür.
Bəlkə də aqillə cahilin ünsiyyəti elə belə də olmalı imiş?! Uca sözün dəyərini dərk etməyənin birisi Zəlimxanın qəlbinin dərinliklərinə necə baş vura bilərdi? Axı, Zəlimxan sözə qədir-qiymət verilməyən məclisə qədəm basmazdı, söz qədri bilməyənlərlə üz-üzə, gözə-gözə gəlməzdi, söz xiridarı olmayan yerdə söz bardağından bir damcı da süzməzdi. Onun məclisləri ariflərin söz məclisiydi. O, məclisindəkilərdən işıq umurdu, nur istəyirdi. Uca sözü ucaldan işıq, insanlığı qaranlıqdan aydınlığa çıxardan işıq! Buna görə də şair qanıqaraldan işləklərdən uzaq dururdu. Onu hisslərindəki dərinlik belə tərbiyə etmişdi. Cahillərin, kəmfürsətlərin bu hisslərə yaxın düşməsi yasaq idi.
Zəlimxan Yaqubun ömür kitabı
bağlansa da, qələmindən çıxan cild-cild
kitabları bağlanan deyil. O kitablar şairin sadiq oxucuları
tərəfindən zaman keçdikcə yenə
açılacaq, yenə sevilə-sevilə oxunacaq, Zəlimxanın
dilinin şəhdi-şirəsi yenə dillərdə əzbər
olacaq. Zəlimxan Yaqub unudulmayacaq...
Həzi
HƏSƏNLİ
525-ci qəzet.- 2016.- 20 fevral.- S.18