“Azərbaycan” qəzetində parlament hesabatları və şərhlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illiyi qarşısında

I cild (noyabr 1918 - aprel 1920)

Araşdırıb toplayanı, ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevirəni, ön sözün müəllifi, lüğətin tərtibçisi: Şirməmməd Hüseynov

Transliterasiya redaktorları: professor Şamil Vəliyev, elmi işçi Samir Xalidoğlu (Mirzəyev)

Azərbaycan Məclisi-Məbusanında Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsi Məclisi-Məbusan şöbəsinin bəyannaməsi

Möhtərəm məbuslar! Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsinin Məclisi-Məbusan şöbəsi tərəfindən hüzurunuza ərz etməliyəm ki: “Müsavat” firqəsi bu vəqtə qədər gərək Rusiya Məclisi-Müəssisan seçkilərində, gərək Zaqafqasiya “Seym”ində bitərəf adilə məruf olan müstəqilüləfkar cəmaət xadimləri ilə bir fraksiyon təşkil edərək onlarla birlikdə hərəkət etmişdir. Bu gün isə firqə müstəqil bir fraksiyon şəklində hüzurunuza çıxaraq məruzatda bulunuyor.

Möhtərəm məbuslar, yəqin ki, siz “Müsavat” firqəsinin bu hərəkətində bir tərzi-hərəkət dəyişikligi görürsünüz, həqqa ki, öylədir. Əcəba, bu böyük Məclisi quran müxtəlif firqələrdə proqram dəyişikligi görmüyormusunuz?!..

Biz yaxın məqsədlərimizdən biri olan Azərbaycan muxtariyyətini tələb edərkən həm sağdan, həm də soldan hücumlara düçar oluyorduq. Sağdakılar bir nöqtədən, soldakılar da başqa bir nöqtədən Azərbaycan muxtariyyətini inkar edirdilər: sağdan diyordular ki, - Azərbaycan, Azərbaycan - deyə-deyə müsəlmanları parçalıyor, türklük bayrağı qalxızırkən - nəuzubillah - İslama rəxnə vuruyorsunuz. Soldan dəxi iddia ediyorlar ki, Azərbaycan davası bizi inqilabçı və hürriyyətpərvər Rusiya demokratiyasından ayırıyor, xan və bəy hökuməti düzəltməgə səbəb oluyor.

Fəqət bu gün nə görüyorsunuz? Onlar da, bunlar da azərbaycançı, Azərbaycan istiqlalını, bizim bu, dünki münəqqidlərimiz, bu gün olunca qüvvətləri ilə, bir baxışda hətta bizdən daha ziyadə bir şiddətlə müdafiə ediyorlar. Biz bununla əlbəttə ki, iftixar edəriz!

Azərbaycan muxtariyyəti şüarını ilk dəfə ortaya atan Türk Ədəmi-Mərkəziyyət “Müsavat” firqəsi - bu gün 5 ilə yaxın aləmşümul bir döyüşdən sonra qalib və məğlub, bütün zehinlərdə yerləşmiş “Cəmiyyəti-Əqvam” fikrinə inanmışdı. “Müsavat” firqəsincə bu cəmiyyət milli dövlətlərin ittifaqından ibarət olmalı, bu dövlətlər də ədəmi-mərkəziyyət və muxtariyyət əsasları üstündə qurulmalıydı.

Bu idrakatə ürəyi ilə inanan firqəmiz Rusiya inqilabının bəlli aylarında Petroqrad mərkəziyyətinə şiddətlə arzukeş olan sosialist cərəyanlarına uymadığı kibi, əksər zehinləri tutan və bir növ ruh xəstəliyi kibi şiddətli surətdə sirayət edən “ilhaqçılıq” mərəzinə də mübtəla olmadı. Öz-özünə sadiq qalaraq həmişə ədəmi-mərkəziyyətçi qaldı.

Əvvəla ədəmi-mərkəziyyət, sonra muxtariyyət, daha sonra cərəyanə tabeən istiqlaliyyət tərəfdarı, daima Azərbaycan məfkurəsinin müdafei olan firqəmiz üçün bu gün o böyük məqsəd hasil olmuşdur. Çünki artıq nə sağlar, nə də sollar Azərbaycanı inkar degil, var qənaətləri ilə isbat ediyorlar. Çünki artıq Azərbaycan fikri üzərinə müsəlman firqələri arasında ixtilafi-nəzər yoxdur. Çünki artıq cəmaətimizin zehnində Azərbaycan istiqlalının fikri yer tutmuş, yerləşmişdir. Çünki üçrəngli o müəzzəz bayraq artıq siyasətən həpimizi birləşdirmişdir.

Əvvəlcə firqə Azərbaycan fikrini yalnız xaricdə degil, daxildə də isbat etmək məcburiyyətində idi. Bu gün isə firqəmiz daxilən isbat olunmuş müstəqil bir Azərbaycanın Məclisi-Məbusanında bulunuyor. Şimdi firqə felən mövcud olan Azərbaycan istiqlalının hüquqca möhkəmləşməsi, xaricdə müdafiəsi, daxildə də təşkili üçün çalışmalıdır. Əgər bu vəqtə qədər “Müsavat” başlıca məqsədi olan Azərbaycan fikrinə maddi bir vücud qazandırmaq niyyətilə sabit bir mərkəz vücudə gətirmək üçün bu məsələdə kəndisilə müttəfiq bulunan bitərəflərlə bir qəlibdə bulunuyordusa, şimdi artıq buna ehtiyac yoxdur. Azərbaycan hər kəs üçün müdafiə olunur qüdsi və müştərək bir sitareyi-ümid halına gəldikdən sonra təbiidir ki, mərkəzi-məbusan təbəddül, proqramlar da təbəllür etməlidir.

Firqə proqramımız ilə tanış olanlar biliyorlar ki, biz federalist, türkçü və demokratız. Məsləkimiz milli-demokrat məsləkidir. Demokratlığımız radikalizm dərəcəsinə qədər varıyor.

Millətin qüvvətli bir cəhəti-cameəsini yalnız dində degil, xəlqin “dili dilimdən, dini dinimdən” - deyə kəndinə məxsus sağlam hədislə dərk elədigi düsturda görüyoruz. Bu mülahizə ilə biz məfkurəmizdə böyük türk millətini bir gün gəlib də bir türk federasyonu qurmaqla bütün görmək istəriz. Bu ittihadın mədəniyyəti-bəşəriyyə sərgisinə qiymətdar bir hərs (kültür) bəxş edəcəginə əminiz. İştə məqsədi-əqsamızın digər dərəcəsi. Fəqət bu məqsədlərin fövqündə ülvi bir məqsədimiz daha vardır ki, o da bütün cahan federasyonu və “Cəmiyyəti-əqvam”dan ibarətdir.

Bunun bir müqəddiməsi olmaq üzrə Rusiya inqilabı zamanında yazılan firqə proqramımız Rusiyada milli və məhəlli muxtariyyətlər əsası üzərinə qurulu Qoşma Xəlq Cümhuriyyəti üzərində israr ediyordu. Müsaid bir zamanda, mətlub şərtlər altında təkrar böylə bir ittifaq əqd eləmək bizcə yabançı bir fikir degildir. Bilxassə ki, proqramımız vəchilə muxtariyyətlərini tələb etdigimiz Türküstan, Qırğızıstan, Başqırdıstan, Volqaboyu və Krım türkləri ilə biz bu surətlə təkrar əlaqə və irtibat peyda edə biləriz. Müstəqil Azərbaycan digər müstəqil Rusiya millətləri ilə azadanə bir surətdə bağlaşaraq qoşma bir hökumət vücudə gətirə bilər, yalnız bu qədər var ki, bu ittifaqı azərbaycanlılar degil, Azərbaycan yapa bilər. Vəziyyəti-beynəlmilliyəmiz aydınlaşmayınca, kəndi həqqimizi kəndimiz təyinə səlahiyyətdar olduğumuzu Rusiya ilə bərabər bütün cahan mədəniyyəti qəbul etməyincə, toplanacaq sülh konfransında dilədigimiz istiqlal təsdiq olmuyunca - bir kəlmə - hürriyyətimiz beynəlmiləl bir təminata alınmayınca bittəb heç bir ilhaqdan, heç bir federasyondan bəhs olunamaz.

Azərbaycan məsələsi, kim nə deyirsə-desin artıq beynəlmiləl bir məsələdir. Müstəqil Azərbaycanın xaricən müdafiəsi, hüquqən təsdiq etdirilməsi yenidən düzələcək hökumət məramnaməsinin baş sətrini təşkil eləməlidir. Məclisimiz açıldığı gündə söylənmiş “bir dəfə yüksələn bayraq endirilməz!” sözü dildə degil, işdə də görülməlidir. Bu xüsusda ciddi çalışmaq əzmində bulunan hökumət vəziyyətə hakim bulunan müttəfiq dövlətlərin həqqimizdə göstərdikləri dostanə təvəccöhdən son dərəcədə istifadə edə bilər. Amerika rəisi-cümhuri Vilson əsasları Azərbaycan kibi kiçik məmləkətlərin də böyük məmləkətlər dərəcəsində həqq və ixtiyara malik olacaqlarını elan eləmişdir. Amerika rəisi-cümhurinin elan etdigi əsaslara iştirak edən İngiltərə ilə Fransa düvəli-müəzzəmələri dəxi qurulacaq sülh konfransında millətlərin kəndi müqəddəratlarını həll etmək ixtiyarında olduqları düsturunun hakim olacağını elan etmişlərdir. Buna əlavə olaraq paytaxtımızda əmniyyət və asayiş təmini üçün müsafir olaraq gələn müttəfiq ordusu komandanı general Tomson Qafqasiya məsələlərinin sülh məclisində həll olunacağını rəsmən bəyan etmişlərdir. Böylə müsaidkar bir əsəri-təvəccöhi istifadə etmək və hər bir vəsilə ilə bütün cahani-mədəniyyət hüzurunda, bilxassə düvəli-müttəfiqə məhafilində müstəhəqqi-istiqlal olduğumuzu isbat eləmək Azərbaycan hökumətinin “bismillah” siyasətini təşkil eləməlidir. Bu məsələdə qəvi bir əzm və sarsılmaz bir səbatla hərəkət edəcək hökumət hər hankı firqəyə mənsub olursa-olsun hər növ müavinət və müzahirətimizə əmin olsun.

Müstəqil bir cüzini təşkil elədigimiz Qafqasiya öylə siyasi bir vəziyyət qarşısındadır ki, buradakı cavan cümhuriyyətlər, Azərbaycan da daxil olduğu halda, ancaq ittifaq və yalnız dostluqla rəftar edə bilər və böylə rəftar edə bildikləri gündən etibarən xilas olurlar. Buna görə də xarici siyasətimizin “əlhəmd”isini Qafqasiya ittifaqı təşkil etməlidir. Siyasət və iqtisadca su ilə havaya olduğu kibi möhtac bulunduğumuz bu ittifaq xatirinə aramızdakı bütün ixtilaflı məsələləri sülh, müsalimət, mülayimət və qarşılıqlı güzəşt və ən sonu hökm vasitəsilə həll etmək tərəfdarıyız. Hər halda həqiqi və həyati mənfəətlərimizi fəda etməmək şərtilə bu kibi məsələləri qansız həll edən hökumət ən ziyadə himayə edəcəgimiz hökumətdir.

Bizimlə həmdərd olan Gürcüstan, Ermənistan dövlətləri ilə hüsni-münasibatımızın könül arzu elədigi dərəcədə səmimiləşdirilməsini şiddətlə arzu edəriz. Fəqət bununla bərabər istərdik ki, Qafqasiya millətlərinin hürriyyət və istiqlalına gələcək zərbəyə hər kəsdən ziyadə və həpimizdən əvvəl məruz qalacaq Şimali qafqasiyalı qardaşlarımızın müqəddəratı hər zaman nəzərimizdən uzaq qalmasın. Biləlim ki, orada “qəlyanaltı” edəcək “bolşevik” burada “nahar” yeyəcəkdir. Bunu qətiyyən unutmamalı, ona görə də tədarük görməlidir.

Digər dövlətlərlə dəxi münasibata girişmək, bilxassə yeni vücudə gələn dövlətlər nəzdinə nümayəndələr göndərib də onların nümayəndələrini nəzdimizə cəlb etmək xariciyyə nəzarətimizin ilk dərəcədə görüləcək işlərindən olmalıdır.

Xaricən böylə sülh və müsalimətlə hərəkət edəcək hökumət daxilən də hürriyyət, müsavat, ədalət və əmniyyət təsisinə cəhd etməlidir. Həqqimizi isbat etmək, istehqaqımızı göstərmək nöqteyi-nəzərindən dəxi daxili işlərimizi yoluna qoymaq, bütün idarələrimizi tənzim etmək məcburiyyətindəyiz.

Böyük Rusiya inqilabından qazanılan söz, yazı, vicdan, ictima, ittifaq kibi əhli-vətən hürriyyətləri tamamilə təhti-təminə alınmalı, Azərbaycan müsalihəkar, hürriyyətpərvər bir hökumət olmalıdır. Əgər bu günə qədər hərb və inqilab əhvali-fövqəladəsindən naşi bu kibi məqsədlər könül dilədigi kibi hasil olmamışsa bunun bir an əvvəl qövldən-felə gətirilməsinə çalışmalıdır. Eyni səbəblə bu vəqtə qədər yalnız müsəlmanlardan təşəkkül edən Heyəti-vükəla dəxi ədalət üzərinə müstənid müştərək bir hökumət şəklində olmalıdır. Milləti-məhkumluq acısını dadmış olan Azərbaycan türkü məhkum millət yaratmaz. Azərbaycan Cümhuriyyəti övladını ögey-doğmaya ayırmaz: erməni, rus, yəhudi, gürcü, nemsə, polyak və sair azlıqda olan millətlər Azərbaycan vətəndaşı qalmaqla bərabər milli-mədəni muxtariyyətə malik olub kəndi ümuri-məzhəbiyyə, milliyyə və mədəniyyələrini kəndiləri idarə etməlidirlər.

Keçmişin məşum tərəkəsi olan erməni-müsəlman hadisati-əliməsinə bir daha meydan verilməmək üçün hökumət hər növ fədakarlığa təhəmmül etməli, bu yurddağıdıcı ədavətin izaləsinə səy etməlidir. Bu xüsusda qəti və bitərəfanə qərar və tədbirlərilə hökumət mart və sentyabr hadisələri kibi fəngir faciələrin bir daha təkrar edəmmiyəcəgi həqqində həqiqi təminat verməlidir.

Bütün aləmi istila edən demokrasi cərəyanının yol alıb getdigi böylə bir zamanda Rusiya inqilabi-kəbiri kibi müdhiş bir ixtilal məşiməsindən doğmuş bir cümhuriyyəti təsis və idarə edəcək hökumət daxili siyasətində hər şeydən ziyadə demokrasi sinfinə, köylülərlə əmələlərə istinad etməlidir. Fövqəladə bir surətdə bahalaşan məişətin ən ağır yükü millətin əksəriyyəti-əziməsini təşkil edən bu iki sinfin omuzundadır. Binaənileyh əkinçiyə yer, əmələyə iş verməlidir. Yeri biz necə veriyor, iş üçün nə düşünüyoruz deyə vaqe olan suala firqə proqramımızı nəql ediyoruz:

Topraq məsələsi

32) Xəzinəyə, sabiq padşaha və padşah nəslinə mənsub xanədanə: öylə də mülkədarlarla xüsusi maliklərə məxsus olan bütün topraqlar pulsuz və əvəzsiz olaraq zəhmətkeş və rəncbər xəlqə veriləcəkdir.

33) Bu surətlə zəhmətkeş və rəncbərlərə veriləcək topraq onların kəndi mülkiyyətlərinə verilib haman yer üzərində bütün hüquqa malik olacaqlardır.

34) Hər bir əldə qalacaq və ya bulunacaq toprağın ən çox miqdarı qanunən təyin olunub ondan artıq kimsəyə topraq sahibi olmaq həqqi verilməyəcəkdir.

35) Toprağın pulsuz və əvəzsiz surətdə rəncbərlərə verilməsi üzündən xəsarətdidə olan xüsusi maliklərə gördükləri ziyan müqabilində xəzinə tərəfindən, mütərəqqi gəlir vergisi əsasilə varlı siniflərdən alınan vergi yolu ilə hasil olmuş xüsusi bir məbləğ (fond) hesabına olaraq mükafat veriləcəkdir.

36) Mülkiyyət toprağın üzərinə olub altındakı mədəniyyat isə beytülmala (muxtariyyət xəzinəsinə) məxsusdur ki, nə surətlə istifadə olunması dövlət tərəfindən qoyulacaq xüsusi nizam və qanuna bağlıdır.

37) Meşələr, cəngəllər, göllər, duzlaqlar və axar sular ümumidir. Onların idarəsi məhəlli idarələrin əlində olub xüsusi adamların onlardan faydalanmasının tərtibi dəxi məzkur idarələrə bağlıdır.

Şirməmməd HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2016.- 27 fevral.- S.21