İmperiyalar və onların süquta
sürüklənməsi
(Əvvəli
ötən şənbə sayımızda)
4.
1916-1917-ci illərdəki müharibədə böyük
qırğın
Şərqdəki uğur almanları qərbdə
müdafiə olunmağa qadir etdi. 1914-cü ildə
qazılan əvvəlki tranşeylər bu vaxt yaxşı
düzəldilmiş müdafiə sisteminə
çevrilmişdi. Tranşeylərin hər
iki xətti 3-5 fut hündürlüyündəki və 30 yard
genişləndiyindəki tikanlı məftillə mühafizə
olunurdu. Onlarda beton pulemyot yuvaları var
idi, xeyli arxadan ağır artilleriya ilə müdafiə
olunurdular.
Tranşey döyüşünün gözlənilməyən
inkişafı hərbi liderləri azdırırdı. Onlar əvvəllər
hərəkət və manevr etməklə müharibə
aparmışdılar. Əsgər kütləsi
öz tranşeyindən dırmaşıb çıxıb,
süngüləri ilə düşmən tranşeyinə tərəf
gedirdilər.
Hücum nadir hallarda baş tuturdu. Pulemyot müdafiəsiz adam dəstələrinin açıq
çöldə irəliləməsini
dayandırırdı. 1916-cı və 1917-ci illərdə
milyonlarla gənc adam cəbhəni yarmaq
istəyəndə həlak olmuşdu. 1916-cı ildə on ay ərzində
Verdendə bir neçə kvadrat millik yerdə 700 min adam öz həyatını itirmişdi.
Qərb cəbhəsindəki tranşey vuruşması
ağla sığmayan dəhşətlər meydana gətirdi. Çox sayda
iştirakçılar döyüş meydanının artan
qarışıqlıq dumanından söhbət
açırdılar. Hücum edən əsgərlər
“adam olmayan torpağa” girdikdə səs-küy, pulemyot atəşi,
artilleriya mərmiləri onları çox vaxt panikaya
salırdı.
Döyüş meydanının mənzərəsini
tikanlı məftillər, mərmi deşikləri,
palçıq, yaralanmış və ölən adamlar
korlayıb, cəhənnəmə döndərirdi. 1915-ci ildə
zəhərli qazın tətbiq edilməsi yeni formada olan
yaralar əmələ gətirdi. Bu vaxt əsasən
xardal qazından - ipritdən istifadə olunurdu. Almanlar zəhərli qazdan istifadə etməyə
başlayanda, düşmən əsgərlərinin bədənində
təhlükəli yaralar əmələ gəlirdi. Almanlar şərqdəki rus cəbhəsində
bundan daha çox istifadə edirdilər.
Tranşeydə əsgərlər həmçinin
ölümün daimi həmləsi ilə bir yerdə
yaşayırdılar. Mühit ölüm nişanələri
ilə doluydu. Döyüş aylarla gedəndə
onlar ortaya ölmüş adamların saysız-hesabsız cəsədlərini
və ya artilleriya atəşindən bədən
orqanlarını itirmiş əsgərlərin
qalıqlarını gətirib yığırdılar. Bəzi əsgərlər xatirə kimi
parçalanan cəsədlərin üfunətini və
siçovul dəstələrinin tranşeylərdə piylənib
şişmələrini yada salıırdılar.
Qərb cəbhəsindəki
pat vəziyyətinin digər bir cəhəti də ondan ibarət
idi ki, hər iki tərəf yeni müttəfiqlər
axtarırdı ki, onlar, yəqin ki, qələbə
üstünlüyü verə bilərlər. Osmanlı
imperiyası 1914-cü ilin payızında artıq
Almaniyanın tərəfində müharibəyə
girmişdi. Rusiya, Böyük Britaniya və
Fransa noyabrda Osmanlı imperiyasına müharibə elan etdilər.
Baxmayaraq ki, Britaniya imperiyası öz qüvvələrini
Konstantinopoldan cənubi-qərbdə olan Qallipoliyə 1915-ci
ilin aprelində çıxartmaqla, Balkan cəbhəsini
açmağa cəhd etmişdi. Lakin
Bolqarıstanın Mərkəzi Dövlətlər (Almaniya,
Avstriya-Macarıstan və Osmanlı imperiyası belə
adlanırdı) tərəfdə müharibəyə girməsi
və Qallipolidəki məhvedici kampaniya onları geri çəkilməyə
məcbur etdi. İtalyanlar isə, Fransa və
Britaniya ona müharibədən sonra Avstriya ərazilərini ələ
keçirmək barədə vəd verdikdə müttəfiqlərin
tərəfində vuruşmağa keçmişdi.
Dünyanın başqa hissələrində əsas
Avropa dövlətləri müstəmləkə
imperiyalarına nəzarət etdiklərindən, Avropadakı
müharibə tezliklə dünya müharibəsinə
çevrildi.
İmperiyalar əvvəlki müharibələrin
təkcə vasitələrini və miqyasını dəyişməyib,
həm də onun mahiyyətini əks etdirmək məqsədilə
adını da dəyişdirmişdilər.
İmperiyalar öz qitəsindən çıxıb
dünyanın başqa guşələrinə yayıldıqlarından,
onların bir-birilə vuruşması da, dünyanın
çox hissəsini üz-üzə qoymuşdu və bu, həqiqətən
də dünya müharibəsi adlanmağa layiq idi.
Orta Şərqdə Britaniya zabiti Tomas E.Lourens
(1888-1935-ci illər), o, daha çox ərəbistanlı
Lourens kimi tanınırdı, 1916-cı ildə ərəb
hökmdarlarını Osmanlı ağalarına qarşı
qiyama qalxmağa təhrik etdi. 1918-ci ildə Misirdən
və Mesopotamiyadan olan Britaniya qüvvələri Osmanlı
imperiyasının Orta Şərqdəki
qalığını məhv etdi. Onların
Orta Şərq kampaniyaları üçün Britaniya
qüvvələri üçün Hindistandan, Avstraliyadan və
Yeni Zelandiyadan adamlar səfərbərliyə
alınırdı. Britaniya itkiləri
arasında Avstraliya və Yeni Zelandiya əsgərləri
çoxluq təşkil edirdi. İmperiya
tabeliyində olan xalqlardan müharibə Molox kimi kütləvi
qurban tələb edirdi.
Müttəfiqlər həmçinin Almaniyanın
Avropadakı əvvəlcə işğal etdiyi əraziləri
və həmçinin güclü hərbi-dəniz qüvvələrinə
malik olmayan Afrikadakı Almaniya müstəmləkələrini
tutmaqda üstünlük əldə etdilər.
Dünya müharibəsində Britaniyanın ilk atəşi
həqiqətən də Britaniyanın Afrika qoşunları
1914-cü ilin avqustun sonuna yaxın alman müstəmləkəsi
olan Toqolandın içərilərinə girən vaxt
açılmışdı. Lakin Şərqi Afrikada alman komandiri
polkovnik Paul fon Lettou - Forben dörd il ərzində
Afrika qoşunlarını bir kampaniyadan digərinə
keçirməklə vuruşmağa cəlb etmişdi. O,
Avropada barışıqla müharibə başa çatanda,
sonrakı iki həftə ərzində də hələ təslim
olmamışdı.
Afrikadakı döyüşlərdə Müttəfiqlərin
hökumətləri əsasən afrikalı əsgərlərdən
istifadə edirdilər, bəzi dövlətlər isə,
xüsusən Fransa Afrika qoşunlarını Avropada
döyüşməyə götürürdü. Fransa 170 mindən
çox Qərbi Afrika əsgərini ordu sıralarına
çağırmışdı ki, onlardan çoxu Qərb cəbhəsinin
tranşeylərində vuruşurdular. Afrikalı
qoşunlar alman Reynlandında müharibənin sonunda
işğalçı qüvvə kimi istifadə
edilmişdi. 80 min afrikalı Avropada həlak
olmuş və ya yaralanmışdı. Orada
onlar çox vaxt tanımadıqları yerə və iqlimə
görə həm də başqalarından fərqli bir ziyan
çəkirdilər.
Yüz minlərlə afrikalı həmçinin
işçi qüvvəsi kimi, xüsusən ehtiyatları
daşımaqda, yolları və körpüləri tikməkdə
istifadə olunurdu. Şərqi Afrikada hər iki tərəfdən
yığılan afrikalı fəhlələr onların
orduları üçün hambal kimi işlədilirdi. 100 mindən artıq bu zəhmət adamları
laqeydlik üzündən xəstəlikdən və
aclıqdan ölmüşdü.
I Dünya müharibəsinin Afrikaya bilavasitə təsiri,
Almaniyanın Afrika müstəmləkələri sadəcə
qalib dövlətlərə, xüsusən Britaniya və
Fransaya keçəndən, müstəmləkəçilik
idarəçiliyinin genişlənməsi oldu. Lakin
müharibə həm də avropalılar üçün əvvəlki
niyyətdə nəzərdə tutulmayan nəticələrə
səbəb oldu. Afrika əsgərləri,
hansılar ki, Müttəfiqlər üçün müharibəyə
girmişdilər, xüsusən o adamlar ki, Afrikanı tərk
edib, Avropada vuruşurdular, siyasi cəhətdən agah olanlara
çevrildilər, siyasi və sosial bərabərliyi
müdafiə etməyə, təbliğ etməyə
başladılar. Fransada vuruşan bir
afrikalının dediyi kimi, “biz özümüz
üçün vuruşurduq ki, fransız vətəndaşlarına
çevrilək”. Bunu ona görə edirdilər
ki, onlar müharibədən sonra vətəndaşlıqla və
siyasi imkanlarla mükafatlandırılacaqdı. Ümidləri boşa çıxdıqda, onlar
tezliklə müstəmləkə əleyhinə olan hərəkata
qoşuldular.
Şərqi Asiyada və Sakit okean zonasında Yaponiya 23
avqust 1914-cü ildə müttəfiqlərə qoşuldu,
ilk növbədə Asiyadakı alman ərazilərini tutdu. Bir yapon
dövlət xadiminin bəyan etdiyi kimi, Avropada müharibə
“Yaponiyanın taleyinin inkişafı üçün ilahi
kömək idi”. Yaponiya Çindəki alman
ərazilərinə, həm də Sakit okeandakı almanlar tərəfindən
işğal edilmiş adalara sahib oldu. Yeni
Zelandiya və Avstraliya Yeni Qvineyanın almanların əlində
olan hissələrini işğal etməkdə tezliklə
yaponlara qoşuldular.
Müharibədə Birləşmiş Ştatlar neytral qalmağa
çalışırdı, lakin dartılıb müharibəyə
cəlb edildikdə bunun daha çətin olduğunu
gördü.
Baxmayaraq ki, münaqişədə xeyli rəğbət
hissi Britaniyaya bəslənirdi, Amerikanın müharibəyə
cəlb edilməsinin bilavasitə səbəbi Almaniya ilə
Böyük Britaniya arasındakı dəniz münaqişəsindən
böyümüşdü. Yalnız bircə dəfə
Almaniya və Britaniya hərbi-dəniz qüvvələri
birbaşa vuruşa girmişdilər - 31 may 1916-cı ildə
Yutland döyüşündə, bu vaxt almanlar həlledici
olmayan bir qələbə çalmışdılar.
Britaniya öz üstün hərbi-dəniz qüvvələrindən maksimum səmərə ilə istifadə edib, Almaniyanı dəniz blokadasına aldı. Almaniya blokadaya qarşı sualtı qayıqlarla qeyri-məhdud qaydada istifadə etməklə müharibə aparmağa məcbur edildi. 1915-ci ilin əvvəlində Almaniya hökuməti Britaniya adaları ətrafındakı arealın müharibə zonası olduğunu elan etdi və ona daxil olacaq hər bir gəmini torpedo atəşi ilə hədələdi. Sərnişin xətlərində almanların gəmiləri batırmalarına görə güclü amerikan protestləri, xüsusən martın 7-də ingilis gəmisi “Lazitaniya”nın batırılması, bu vaxt yüzdən artıq amerikalı həyatını itirmişdi, Almaniya hökumətini məcbur etdi ki, sualtı gəmilərdən qeyri-məhdud istifadə etməklə aparılan vuruşun şəklini sentyabr ayında dəyişdirsin və bir il sonra bu qaydada müharibənin aparılmasını dayandırsın.
1917-ci ilin yanvarında almanlar digər bir hərbi oyuna keçdilər və sualtı qayıqlardan qeyri-məhdud istifadə ilə müharibənin aparılması qaydasına qayıtdılar. Alman hərbi-dəniz zabitləri imperator II Vilhelmi inandırmışdılar ki, sualtı qayıqlardan qeyri-məhdud istifadə ilə müharibənin aparılması beş ay içərisində ingilisləri ac qoya biləcəkdir. İmperator amerikanlar barədə maraqlandıqda, ona heç də narahat olmamağı demişdilər. Alman hərbi-dəniz qüvvələri baş qərargahı isə, amerikanların “qaydalarının pozulmuş” olduğunu “və onlar intizamsızdırlar” demişdi. Amerikanlar hərəkət etməmişdən əvvəl artıq britaniyalılar ac qalacaqdır. Hətta əgər amerikanlar müdaxilə etsələr ehtimalına admiral Holtsendorf imperatoru əmin etmişdi ki, “mən siz əlahəzrətə bir zabit kimi söz verirəm ki, bir nəfər də olsun amerikan qitəyə ayaq basmayacaqdır”.
Sualtı qayıqlardan qeyri-məhdud istifadə ilə müharibə aparılmasına qayıdılması 1917-ci ilin aprelində Birləşmiş Ştatları müharibəyə girməyə məcbur etdi. Amerikan qoşunlarının Avropaya böyük sayda gəlməmələrinə baxmayaraq, Birləşmiş Ştatların 1917-ci ildə müharibəyə girməsi Müttəfiq Dövlətlərə onların möhtac olduqları psixoloji durumun yüksəlməsini verdi. 1917-ci il onların heç biri üçün yaxşı deyildi. Qərb cəbhəsində hücumlar biabırçı qaydada məğlubiyyətə uğramışdı. İtalyan orduları oktyabrda və noyabrda darmadağın edilmişdi. Kaporettoda italyanlar avstriyalıların və almanların hücumuna məruz qaldıqda yüz minlərlə itki vermişdi. Rusiyadakı bolşevik inqilabı ölkənin bu dövlətin müharibədən geri çəkilməsinə səbəb olmuşdu. Mərkəzi Dövlətlərin vəziyyəti daha yaxşı görünürdü. Osmanlı imperiyasında müharibə yorğunluğuna baxmayaraq, Bolqarıstan, Avstriya-Macarıstan və Almaniya ondan öz rüsumlarını götürməyə başlamışdılar. Burada vətəndəki cəbhə sürətlə müharibə cəbhəsinə daha çox aid olmağa başladı.
5. Yeni növ müharibə aparılması qaydası
1915-ci ilin sonundan döyüş cəbhəsində təyyarələr meydana çıxdı. Təyyarələr ilk dəfə düşmən mövqeyini pozmaq üçün istifadə edilmişdi, lakin tezliklə onlar yerdəki hədəflərə, xüsusən düşmən kommunikasiyalarına hücum etməyə başladılar. Hava məkanına nəzarət etmək üstündə vuruşlar baş verdi və sonrakı dövrlərdə bu artdı. Əvvəllər təyyarəçilər əldə saxlanan tapança ilə biri digərinə atəş açırdı, lakin sonralar təyyarələrin burnuna pulemyotlar yerləşdirildi və onlar göydə xeyli təhlükələr törətdilər.
Almanlar həmçinin özlərinin nəhəng hava gəmilərindən - tspeppelinlərdən Londonu və Şərqi İngiltərəni bombalamaq üçün istifadə etdilər. Bu, az ziyan vururdu, lakin adamları qorxudurdu. Almaniyanın düşmənlərinə ancaq tezliklə məlum oldu ki, tseppelinlər hidrogen qazı ilə doldurulduğundan, təyyarə topları ilə onlar vurulduqda, tezliklə alovlanan cəhənnəmə çevrilirlər.
Tanklar həmçinin 1916-cı ildə Avropa döyüş meydanlarında tətbiq olundu. Britaniya modeli olan birinci tankda tırtıllardan istifadə olunurdu, bu, onu hamar olmayan yerlərdə hərəkət etməyə qadir edirdi. Tanklarla silahlanmaqla xalqlar düşmənin pulemyot mövqelərinə olduğu kimi, düşmən piyadalarına da hücum edə bilirdi. Lakin ilk tanklar səmərəli deyildi, yalnız 1918-ci ildə Britaniyanın V Mark modeli tətbiq olunmaqla tanklar daha güclü maşına və yaxşı manevr etmək qabiliyyətinə malik olan bir silah növünə çevrildi. Onlar bu vaxt böyük miqdarda istifadə oluna, piyadaları və artilleriyanı koordinasiya edə bilərdi. Ona görə də onlar geri çəkilən alman ordusunu arxaya atmaqda səmərəli vasitəyə çevrildi.
Tank I Dünya müharibəsinə çox gec gəlmişdi və o qədər də böyük effektə malik deyildi. Lakin tam yeni növ müharibə aparılması qaydasının yaradılmasında tankın potensialı həyata keçiriləndə, bunu edən adamlara həmin dərs unudulmamışdı. II Dünya müharibəsində yüngül hücumlar tank kolonnalarından istifadə edilməsi ilə həyata keçirilirdi və kütləvi hərbi hava qüvvəsi isə orduları döyüş xətlərindən tezliklə kəsilməyə və bütöv düşmən ordularını dövrəyə almağa qadir etdi. Bu, II Dünya müharibəsinin öz sələfi olan tranşey müharibəsindən uzaq bir döyüş harayı idi.
(Ardı var)
Telman Orucov
525-ci qəzet.- 2016.- 2 iyul.- S.20.